تغییر در تغییر الگوی مصرف

سپیده سادات بیدگلی فر - به دلیل وجود پارامتر تورم، سطح درآمد خانوار به خوبی نمی‌تواند تصویر روشنی از کیفیت رفاه خانوار را به دست دهد. به همین دلیل برای بررسی تفاوت سطح نسبی رفاه خانوار، بررسی دخل و خرج می‌تواند شاخص مناسب‌تری باشد. با توجه به تورم و تغییرات زیاد در شاخص‌های قیمتی در طی سال‌ها در کشور، بررسی روند مصرف خانوار ایرانی در گروه‌های مختلف کالایی و سنجش اثرات تغییرهای احتمالی در الگوی مصرف امری ضروری است.
علاوه بر سطح مخارج و درآمد خانوار، سبد مصرفی خانوار نمونه، از دیگر موارد مهم در بررسی داده‌های بودجه خانوار است. این سبد را می‌توان به ۱۲ مورد مهم از جمله «خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها»، «پوشاک و کفش»، «مسکن، آب، برق و سایر سوخت‌ها»، «حمل و نقل»، «تفریح و امور فرهنگی» و... تقسیم کرد. باید به این نکته توجه کرد که در هنگام رکود و افزایش تورم، که از عواقب معمول تشدید تحریم‌ها هستند، خانوارها به سمت مصرف بیشتر گروه‌های ضروری سوق داده می‌شوند. «خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها» و «مسکن، آب، برق و سایر سوخت‌ها» ضروری‌ترین مصارف خانوارها محسوب می‌شوند. افزایش در سهم مصرف این گروه‌ها، نشانگر کاهش کیفیت زندگی و کاهش قدرت خرید خانوار در مصارف لوکس و سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و کالاهای بادوام خواهد بود.
گزارش‌های بودجه خانوار مرکز آمار نشان می‌دهند در تجربه تحریم و کرونا، از مصرف کالاهای بادوام کاسته و بر مصرف مایحتاج اولیه زندگی و کالاهای ضروری افزوده شده بود. مصرف مواد غذایی نیز صرفا به‌دلیل تورم، سهم بیشتری در سبد مصرفی خانوار یافت؛ اما در حقیقت، سرانه مصرف اقلام حیاتی خوراکی، با افت‌های نگران‌کننده‌ای مواجه شده بود. در شرایط فعلی این اطلاعات می‌توانند سیاست‌گذار را به پوشش ضعف‌های محتمل در الگوی مصرف خانوارها، هدایت و سیاست‌های حمایتی را بهینه‌تر کنند. سیاست‌گذار با اتکا به این اطلاعات، می‌تواند سیاست‌های حمایتی را در جهت رفع کاستی‌های ایجاد شده تنظیم کند. علاوه بر این، نوع سیاست‌های حمایتی که در ابتدای دهه ۹۰ به‌کار رفت، در نهایت موجب کاهش مصرف سرانه برخی کالاهای خوراکی حیاتی شد. تکرار سیاست‌های آزموده شده قبلی در شرایط فعلی، تنها بی‌توجهی به تاریخچه سیاست‌های اشتباه را می‌تواند برملا کند.
در پژوهشی میزان رشد هر یک از زیرگروه‌های کالاها و خدمات در ترکیب مصرف خانواده‌های ایرانی در ۵۰ سال گذشته مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه حاکی از آن است که در پنج دهه گذشته زیرگروه‌های «ارتباطات و حمل و نقل»، «خدمات آموزشی، فرهنگی و تفریحی» و «بهداشت و درمان» بیشترین رشد را تجربه کرده‌اند. به این معنی که این گروه‌ها در یک خانواده ایرانی امسال نسبت به ۵۰ سال پیش، سهم بیشتری داشته‌اند. از طرف دیگر، زیرگروه «خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات» تنها با یک درصد رشد کمترین میزان رشد را داشته است. به عبارت دیگر، در طی زمان الگوی زندگی خانواده‌های ایرانی به سمت کالاها و خدمات غیرخوراکی تغییر کرده است. البته، مهم‌ترین عامل موثر در این تغییر را می‌توان به افزایش نقش تکنولوژی در بطن زندگی مردم و پیدایش نیاز‌های جدید مانند ارتباطات جدید، خدمات بهداشتی جدید و... اشاره کرد. به این معنی که درصد کمی از این تغییرات را می‌توان به افزایش درآمد سرانه حقیقی نسبت داد.
شاید بپرسید راهکارهای مناسب برای تغییر الگوی مصرف در خانواده چه خواهد بود؟
1- تعیین و تبیین مصادیق اسراف و آموزش شیوه‌های صحیح و مطلوب در خانواده در خصوص رعایت اعتدال در مصرف، تنظیم درآمدها و هزینه‌ها و استفاده از منابع، امکانات و سرمایه‌های مادی و معنوی بمنظور تأمین امنیت اقتصاد خانواده و جامعه؛2- تبلیغ و ترویج فرهنگ مطالعه، تقویت قوه ادراک و تحلیل و خودباوری در زنان و اعضای خانواده به منظور رویگردانی آنان از زندگی مصرفی، اهداف سطحی و غیرتکاملی و غیرهدفمند؛3- تقویت مشارکت فرهنگی و اقتصادی اعضای خانواده در تصمیم گیری‌های مادی و معنوی خانواده به منظور هماهنگ شدن و مسئولیت‌پذیری آنها نسبت به نحوه هزینه کردن سرمایه‌ها؛4- توجه به آموزش‌های فنی و حرفه‌ای، ارتقاء دانش مدیریت زنان در اصلاح الگوی مصرف در خانواده و تبلیغ فرهنگ بهره‌وری در راستای استفاده بهینه از امکانات، منابع و وسایل زندگی و جلوگیری از فرسودگی زودرس آنها؛5- تشویق زنان بر استفاده بهینه از دارایی و اندوخته شخصی خود در چرخه اقتصادی خانواده و کشور؛6- بهره‌گیری از کلیه ظرفیت‌های قانون گذاری و اجرایی در اتخاذ شیوه‌های تشویقی و تنبیهی مستقیم و غیرمستقیم جهت رعایت الگوی مناسب مصرف در موارد و مصادیق مختلف در خانواده؛7- ایجاد تعادل در تبلیغات تجاری و مصرفی رسانه‌ها به منظور جلوگیری از ترویج روحیه مصرف‌زدگی در خانواده‌ها؛8- جهت دهی به برنامه‌ها در نحوه گذران اوقات فراغت زنان و اعضای خانواده متناسب با سن، نیازهای جسمی و روانی، خصوصیات اقلیمی و سنت‌ها به منظور کاهش هزینه‌های غیرضروری در زندگی و بهره‌مندی سریع ، آسان و ارزان از تسهیلات فراغتی درمحل.