سقوط تلخ فرش ایرانی؛ کارگاه‌های فرشبافی از کشور خارج شدند

 افول فرش دستباف ایرانی با ورود به دهه 90 آغاز و پس از سال 97 تشدید شد تا جایی که به گفته وزیر صمت حتی بسیاری از مراکز ترمیم، ایجاد و تولید فرش به بیرون از کشور انتقال یافته است. محمد اتابک وزیر صمت دیروز در نشستی که با استانداران داشت در بخشی از اظهارات خود به افول صادرات فرش دستباف اشاره کرد؛ او با اظهار تأسف از وضعیت پیش آمده برای سرنوشت فرش دستباف ایرانی گفت که «در گذشته میلیاردها دلار صادرات فرش داشتیم که میزان صادرات با تحریم کم شد و در ادامه با الزام رفع تعهد ارزی و ممنوع‌الخروج کردن تجار فرش، صادرات این کالا کاهش جدی یافت. امروز بحث فرش را باید دوباره احیا کنیم زیرا بسیاری از مراکز ترمیم، ایجاد و ساخت فرش به بیرون از کشور انتقال یافته است.» آن طور که‬ اتابک‬ گفت‬ «در جاهایی سیاست‌های تجاری و ارزی روی هم تأثیراتی می‌گذارند که همیشه مثبت نیست؛ یک نمونه همین بحث فرش است‏. امیدواریم با هماهنگی با وزیر میراث فرهنگی به‬ فرش به عنوان یک هنر تسهیلاتی قائل شویم تا بازگشت ارز حاصل از صادرات تسهیل شود تا کارگاه‌هایی که از کشور خارج شده‌اند به کشور بازگردند.»
سرنوشت تلخ فرش ایرانی
قصه تار و پودهای فرش دستباف ایرانی داستان هزارتویی دارد که قرن‌ها است راه خود را در بازارهای جهانی پیدا کرده و نام خود را با ایران گره زده و هر جا که نامی از کشورمان به میان می‌آید، فرش دستباف هم به عنوان یک یادمان در کنار آن، خودنمایی می‌کند. آمارها نیز مهر تأییدی بر این گزاره می‌زند؛ به عنوان نمونه سال 1373 میزان صادرات غیرنفتی کشور 4 میلیارد و 824 میلیون دلار بود که سهم صادرات فرش 44 درصد یعنی معادل 2 میلیارد و 112 میلیون دلار بوده است.
اگرچه از سال 1374 به این سو صادرات فرش دستباف کمتر از سال‌های قبل خود شد اما هرگز به کمتر از 500 میلیون دلار نرسید و با توجه به میزان صادرات غیرنفتی ایران در آن سال‌ها که ارقامی بین 5 تا 7 میلیارد دلار بود رقم قابل توجهی نیز محسوب می‌شد؛ از سویی دیگر با توجه به کیفیت فرش ایرانی، همواره اولین کشور صادرکننده این محصول بودیم‌
اما زوال فرش ایرانی با ورود به دهه 90 و تشدید تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران کلید خورد، تا جایی که ارزش صادرات فرش دستباف ایران از 427.3 میلیون دلار در سال 1391 به 290 میلیون دلار در سال 94 رسید. در ادامه نیز پس از خروج آمریکا از برجام و قرار گرفتن فرش ایرانی در اولین لیست تحریمی دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا، صادرات فرش ایرانی به کمتر از 100 میلیون دلار رسید به گونه‌ای که صادرات این کالا در سال 98 کمتر از 73 میلیون دلار بود. در ادامه نیز با تحریم‌های داخلی که دست به دست تحریم‌های خارجی داد کار برای فرش ایرانی به جایی رسید که در سال 1401 تنها 50.7 میلیون دلار از این کالا صادر شد. رقمی که 78 درصد کاهش نسبت به سال 97 و نزدیک به 98 درصد کاهش (به قیمت جاری) نسبت به سال 73 را نشان می‌دهد. همچنین طی سال جاری نیز صادرات فرش دستباف تقریباً مشابه پارسال و حدود 50 میلیون دلار بوده است. علی رضادوست، رئیس اتاق تعاون استان تهران در این خصوص گفته است که «تولید فرش دستباف از 6 میلیون متر مربع به 2 میلیون متر مربع و صادرات 2 میلیارد دلاری دهه هفتاد نیز به 50 میلیون دلار رسیده است.»
جایگزینان ایران
طی سال‌های 2011 تا 2022 در بازار تجارت جهانی فرش دستباف به صورت میانگین بیش از 150 کشور صادرکننده وجود داشته است. طی سال 2022، کشورهای هند با 310 میلیون دلار و سهم حدود 30.3 درصد از کل صادرات فرش، چین با 93.1 میلیون دلار و سهم حدود 9.1 درصد از کل صادرات فرش و مصر با 89.8 میلیون دلار با سهم حدود 8.8 درصد از کل صادرات سه کشور عمده در صادرات فرش دستباف طی سال‌های مزبور بوده‌اند. پس از این کشورها نپال با سهم حدود 8.3 درصد، پاکستان با سهم حدود 7.7 درصد و ایران با سهم 7.4 درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. 71.5 درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان توسط این شش کشور تأمین می‌شود. این در حالی است که آمارها حاکی از این است که ایران در سال 2011، حدود 25.5 درصد از عرضه فرش دستباف در بازارهای جهانی را به خود اختصاص داده که بیشترین متوسط سهم سالانه جهانی از بازار فرش در دوره 2011-2022 بوده است. سهم ایران از صادرات فرش دستباف در دوره 2011-2022 کاهش یافته و از 25.5 درصد به 7.4 درصد رسیده است. برعکس سهم رقبای ایران از جمله هند، چین، نپال و پاکستان در حال افزایش بوده است. به نحوی که کشور هند توانسته سهم خود را از 15 درصد در سال 2011 به 30.3 درصد در سال 2022 افزایش دهد. البته صادرات هند تغییر قابل توجهی نداشته و دلیل افزایش سهم هند از بازار صادرات جهانی، کاهش قابل توجه صادرات ایران بوده است.
چرا باید به فرش دستباف توجه کرد؟
اگرچه صادرات کالاهای مختلف طی سال‌های گذشته با کاهش و مشکل مواجه شده اما افت صادرات فرش دستباف با سایر کالاها فرق دارد چراکه این کالا علاوه بر اینکه نمادی از هنر اصیل ایرانی و شناسنامه کشور محسوب می‌شود از نظر اقتصادی نیز به دلیل اینکه همواره 85 درصد فرش ایرانی صادر می شده به شدت توسعه محور و ارزآور بوده است، از سویی دیگر نیز این صنعت همواره اشتغال‌زایی پایدار به ویژه در مناطق روستایی و عشایرنشین به همراه داشته است.
نکته مهم آن است که به دلیل گران بودن فرش دستباف و کاهش قدرت خرید مردم، خریدار داخلی این محصول زیاد نیست و بر همین مبنا هم بوده که طی سال‌های گذشته فرش دستباف یک محصول صادرات محور شناخته می شده است. بنابراین زمانی که صادرات این محصول با مشکل مواجه شود طبیعتاً تولید هم دیگر صرفه اقتصادی نخواهد داشت و علاوه بر از بین رفتن ظرفیت‌های اشتغال‌زایی، بافندگان ایرانی نیز یا مجبور به تغییر شغل و یا مجبور به مهاجرت به شهرها و یا کشورهای دیگر به ویژه ترکیه و هندوستان می‌شوند همچنین طبق آمارهای وزارت صمت بخش عمده‌ای از زنجیره اشتغال 2 میلیون نفری فرش دستباف در سراسر کشور را بافندگان تشکیل می‌دهند که در دوران رکود بخش کوچک‌تری جذب این بازار می‌شوند و هرچه از میزان اشتغال در این حوزه و فعالیت بافندگان در این عرصه کاسته شود، میزان مهاجرت به حاشیه شهرها وآسیب‌های اجتماعی، تغییر بافت و فساد افزایش می‌یابد و تبعات این رخداد، سبب ایجاد چالش‌های جدی در حوزه امنیت کشور خواهد شد.