جامعه
خلیل قاصدی - مردم ومسئولان در ادبیات روزمره به کرات از واژه «رانت» استفاده می‌کنند به گونه‌ای نقل و نبات محفل‌های دوستانه و خانوادگی شده است. روزی از مخارج یک مدیر اداره در میان کارمندان محل کارش گفته می‌شود و روزی دیگر کانال‌های تلگرام همراه با پیج‌های اینستاگرام در حال منتشر کردن آمار و ارقام هستند. به جرات می‌توان رانت را یکی از کلیدواژه‌های مهم برای شناخت اجتماعی و اقتصادی از ایران در دهه نود خورشیدی دانست. اما با وجود این پررنگ بودن در تعاملات روزمره، شاید بتوان آن را یکی از ناشناخته‌ترین و بررسی نشده‌ترین مفاهیم حکمرانی در میان نه تنها مردم بلکه مسئولان برشمرد. بر این اساس، باید پرسید که رانت چیست و چرا باید به آن توجه کنیم؟ رانت در اقتصاد عبارت از هرگونه پرداخت به مالک یا تولیدکننده است، که مازاد بر هزینه مورد نیاز به اضافهٔ سود مربوط برای آوردن آن به چرخه تولید باشد. به عنوان مثال به دلیل محدودیت ساختاری برخی منابع مانند زمین، عرضهٔ آن‌ها به شدت غیر کششی بوده و با افزایش بها، امکان افزایش عرضهٔ آن‌ها در کوتاه مدت و بلند مدت وجود ندارد. در نتیجه، افزایش درخواست، منجر به افزایش بها و درآمد دارندهٔ منابع یا تولید کنندهٔ کالا می‌شود. در ادبیات سیاسی، شرایطی که امتیاز یا انحصار خاصی برای تولید کنندهٔ خاصی در نظر گرفته می‌شود، که دیگران نمی‌توانند از آن بهره‌مند باشند، عرضهٔ آن محصول محدود خواهد بود و در نتیجهٔ افزایش تقاضا، قیمت‌ها افزایش یافته و رانت اقتصادی را نصیب آن تولیدکننده می‌کند. دریافتی یک عامل اقتصادی در شغل خود باید به حدی باشد که به سمت شغل دیگری نرود. این مقدار دریافت را آلفرد مارشال عایدات انتقالی تولید نامیده‌است. رانت اقتصادی زمانی پدید می‌آید که دریافتی عامل اقتصادی از عایدات انتقالی تولید تجاوز کند. به عبارت دیگر، مقدار اضافی که یک عامل تولید، بیشتر از حداقل مقداری که لازم است در شغل موجود باقی بماند می‌گیرد را رانت اقتصادی گویند. در مجموع در علم اقتصاد رانت درآمدی است که بی‌تلاش به دست می‌آید. رانت خوارها با استفاده از نفوذ سیاسی و اقتصادی شان یا از طریق آشنایانی که صاحب این نفوذ هستند به صورت غیرقانونی به منابع مالی دست پیدا می‌کنند و به کسب ثروت می‌پردازند. رانت‌خواری پدیده‌ای است که آسیب‌های فراوان اجتماعی و اقتصادی فراوانی برای کشورها به وجود می‌آورد. بنا به نظر اقتصاددانان، درآمدهایی که خارج از فعالیت‌های مولد اقتصادی و با بهره‌گیری از قدرت و نفوذ سیاسی یا اقتصادی صورت می‌پذیرد همیشه به عنوان آفتی برای نظام اقتصادی هر کشوری حساب شده‌است. مصداق بارز این کلام همان «رانت و رانت‌خواری» است. حال سوال بعدی این است که چنین پدیده‌ای را چگونه باید مدیریت کرد؟ اولین نکته در این مسیر، برداشتن مفهوم منفی از رانت و داشتن دیدی بی‌طرف نسبت به آن است، زیرا از این مفهوم می‌توان برای ایجاد خلاقیت در اقتصاد و رشد آن بهره برد. نکته دوم این است که رانت معمولاً در طول زمان در پی انباشت در دست عده‌ای خاص، می‌تواند با سرعتی بالا رشد کند و در نتیجه انحصارات شدیدی پدید آورد. براین اساس، اولین سنگر داشتن شفافیت در ساختار اداری، رویه‌ها، تفسیرناپذیری و کاستن درجه فردمحوری در اجرای احکام و دوم استفاده از نظارت عمومی همچون رسانه‌ها و فرآیندهای سوت‌زنی است. زیرا به کشف رانت‌های اداری کمک و از کسب آن‌ها جلوگیری می‌کند. در مرحله بعد، اقتصاد باید به سمت بهینه‌ترین مقدار رقابتی بودن، آزادی و کمترین مقدار بهینه از مقررات سوق داده شود. زیرا در این حالت بازار از شکل‌گیری چنین پدیده‌ای جلوگیری می‌کند. برای مثال، اگر شرکت‌های خودروسازی در ایران تاکنون به واسطه رانت انحصار زنده مانده‌اند. در صورت رقابتی شدن بازار و ارائه خودروهای دیگر درآمد رانتی خود را از دست خواهند داد. در نهایت نیز تاسیس موسسه‌ها و انجمن‌هایی که به صورت تخصصی به بررسی رویه‌های رانت‌آفرین و شیوه‌های آن پرداخته و در این زمینه افزایش آگاهی تخصصی و عمومی مشغول باشند توصیه می‌شود.