میزان اثربخشی یک قانون

 ابراهیم ترابی- سال‌هاست که آلودگی هوا به‌عنوان یکی از چالش‌های بزرگ شهر تهران، به مطالبه شهروندان و دغدغه مسئولان تبدیل شده و در صدر فهرست معضلات این کلانشهر جای گرفته است؛ هر چند، هم منابع ثابت و هم منابع متحرک در ایجاد و انتشار آلودگی هوا نقش دارند، اما واقعیت این است که هماهنگی و یکپارچه‌سازی ارگان‌های ذیربط نقش بسیار مهمی در مدیریت و کنترل آلودگی هوا دارد.
مهمترین قانونی که به صورت مشخص درباره کنترل آلودگی هوا وضع شد، مربوط به قانون «نحوه جلوگیری از آلودگی هوا» است که در سال 1374 به تصویب رسید؛ بعد از آن هم آیین‌نامه‌های متعددی برای مقابله با آلودگی هوای تهران وضع و در سال 1379 نیز نخستین برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران بزرگ در هفت محور تدوین شد.
از سال 1379 به بعد که برنامه جامع هوای تهران تعیین شد، هر زمان که در چارچوب برنامه و قانون پیش رفتیم یعنی دستگاه‌ها واقعا می‌خواستند کاری انجام شود، اقدامات خوبی صورت گرفت مانند حذف سرب از بنزین که که اوایل دهه 1380 انجام شد و همچنین استانداردسازی خودروها که باعث شد آلاینده مونوکسیدکربن در اواخر دهه 80 کاهش یابد و به سطح سالم و پاک برسد.
اما از سال 1396 که قانون دیگری با عنوان «قانون هوای پاک» به تصویب رسیده و در آن موارد متعددی برای کاهش آلودگی هوا و دستیابی به هوای پاک معین شده، دستاوردی حاصل نشده است و همچنان تحقق این اهداف شبیه یک رویاست؛ اما علت این امر چیست؟
برای حل مسئله آلودگی هوا ابتدا باید به شناخت درستی از این معضل رسید و منابع ایجاد آن را مشخص کرد. این شناخت به وسیله مطالعات سیاهه انتشار آلاینده‌های هوا ایجاد می‌شود که این مطالعات سه بار در شهر تهران و یک بار در 8 کلانشهر دیگر کشور انجام شده و سهم منابع مختلف از انتشار آلاینده‌های هوا محاسبه شده است.
پس از شناخت مسئله نوبت به ارائه راهکار می‌رسد؛ این راهکارها باید قابل اجرا باشند و بر مبنای واقعیت و وضعیت فعلی تعیین شوند. راهکارهای حل مسئله آلودگی هوا باید براساس بازدهی، میزان تأثیرگذاری، هزینه و زمان اجرا اولویت‌بندی شوند. پس از احصاء این راه‌حل‌ها نوبت به الزام آن‌ها می‌رسد و باید راهکارهای حل مسئله آلودگی هوا به صورت قانون تصویب و ابلاغ شوند.
در ایران سابقه قانون‌گذاری در حوزه آلودگی هوا به سال 1354 می‌رسد؛ از آن تاریخ تا به الان بیش از 40 قانون و مصوبه در خصوص آلودگی هوا در مراجع مختلف تصویب شده‌اند که آخرین قانون جامع در حوزه آلودگی هوا, «قانون هوای پاک» است که در سال 1396 در مجلس شورای اسلامی تصویب شد. این قانون شامل 34 ماده و 29 تبصره و یک آیین نامه فنی است که مجموعه راهکارهای کاهش و کنترل آلودگی هوا را به تفکیک منابع را شامل می‌شود.
اثربخشی وجود این قانون بر بهبود کیفیت هوا در گرو اجرا آن بوده و هر چقدر در اجرای آن توفیقی حاصل شود به همان میزان می‌توان انتظار حل مسئله آلودگی هوا را داشت. در این گزارش بررسی دقیقی در زمینه پیشرفت اجرا قانون به تفکیک مواد آن انجام شد. به طور خلاصه از بین 56 ماده مقرر در قانون هوای پاک و آیین‌نامه فنی آن اجرای 22 ماده به صورت ضعیف، 17 ماده متوسط و 17 ماده خوب، برآورد کارشناسی شده است. بنابراین بیشترین وزن کیفیت اجرا مربوط به اجرا ضعیف و پس از آن اجرا متوسط و خوب بوده است. با این توصیفات به طور کلی دستگاه های اجرایی در اجرا قانون هوای پاک و آیین نامه فنی آن عملکرد ضعیف رو به متوسط داشته‌اند. بدیهی است تا زمانی که نحوه عملکرد بدین صورت باشد نباید انتظار بهبود کیفیت هوا و تحقق هوای پاک را داشت.