دولت اسلامی

 محمد ملکی- به عقیده بسیاری از صاحب‌نظران و اندیشمندان اقتصادی، تنها وظیفه دولت، حفظ آزادی‌های شهروندان در برابر تهدیدهای خارجی است و دولت‌ها حتی‌الامکان نباید در مسائل اقتصادی مداخله کنند و باید از کنترل بازارها خودداری کنند و همه چیز را به دست نامرئی بازار بسپارند. اما می‌دانیم که در برخی موارد شرایطی وجود دارد که بدون دخالت دولت نمی‌توان به آن بهینه اجتماعی دست یافت و در صورت عدم دخالت دولت ممکن است شکاف‌های زیادی بین افراد جامعه ایجاد شود. در چنین شرایطی، دولت‌ها علاوه بر برقراری امنیت و صلح در جامعه، وظایفی همچون سرمایه‌گذاری در آموزش و پرورش، تامین کالاهای عمومی و تنظیم بهینه آثار خارجی را نیز بر عهده خواهند داشت.
به طور کلى اولین و اساسى ترین وظیفه دولت مردان، آن است که به تعهّدات خود در برابر ملت، وفادار بوده و از هیچ تلاش و کوششى در جهت خدمت به جامعه - در حوزه وظایف و اختیارات قانونى خود - فروگذار نکنند. بعضى از وظایفى که در این زمینه، مى توان براى حکمرانان و کارگزاران حکومت دینى برشمرد، امور زیر است:1. تلاش جهت استقلال و عزت جامعه و نفى سلطه بیگانگان در همه عرصه ها؛2. زمینه سازى جهت رشد و ارتقاى علمى، دینى و فرهنگى و اخلاقى جامعه؛3. ایجاد امنیت داخلى و خارجى و حاکمیت عدالت؛4. گسترش رفاه و آبادانى و تلاش براى تأمین نیازهاى مادى جامعه؛5. خضوع در برابر مردم و زمینه سازى جهت امکان مشارکت هرچه بیشتر و بهتر عمومى. بحث در خصوص وظایف دولت و ملت، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و اساتید حوزه علوم انسانی، به خصوص به صورت تخصصی در مباحث علوم سیاسی و جامعه شناسی مطرح بوده، پژوهشگران زیادی در این حوزه کار کرده‌اند. هدف این یادداشت نیز، یادآوری بخشی از وظایف دولت و ملت برای هم افزایی و هم مسیر شدن در شرایط کنونی کشور است تا با همکاری و همدلی مردم و دولت بتوان به مدیریت بهتر امور به خصوص در حوزه هایی که احساس نابسامانی در آنها بیشتر است، اقدام کرد. اسلام دولت را وادار می کند که جامعه اسلامی را در مقابل فقر و تنگدستی حمایت کند و دولت ضامن معیشت افراد جامعه است و معمولا این وظیفه را در دو مرحله انجام می دهد: مرحله اول: دولت وسایل و امکانات کار را برای فرد فراهم می آورد و فرصت مشارکت درست را در فعالیت ثمر بخش اقتصادی برای فرد ایجاد می کند تا با تکیه بر کار و تلاش امرار معاش کند حال اگر فرد نتواند کار کند و نیازهای زندگی اش را فراهم آورد و یا دولت در موقعیتی استثنائی قرار داشته باشد و نتواند فرصت کار در اختیار فرد قرار دهد؛ نوبت به مرحله دوم می رسد که دولت اصل تاءمین اجتماعی را از طریق تهیه مال کافی برای رفع نیازهای فرد به اجرا در می آورد و تا حد خاصی امکانات زندگی را برای او فراهم می کند. پس از آنکه جامعه مسئولیتش را انجام داد دولت خلاءهای موجود در زندگی فرد را پر می کند و در حقیقت وظیفه دولت تکمیل کار جامعه در این چهارچوب است. امام علی علیه السلام طلایه دار اندیشه تاءمین اجتماعی است تا آنجا که شامل غیر مسلمان نیز می شود ما کتابی در زمینه اقتصاد اسلامی نمی یابیم که سخن امام علیه السلام را در خصوص پیر مرد نصرانی تحسین و تمجید نکرده باشد. از حضرت روایت شده است که پیرمرد نصرانی را دید که از مردم گدایی می کرد قال الامام: ما هذا؟فقیل له: یا امیرالمومنین انه نصرانی فقال الامام: استعملتموه حتی اذا کبر و عجز منعتموه!. انفقوا علیه من بیت المال. امام فرمود: این چیست؟ به او گفتند: یا امیرالمومنین او نصرانی است امام فرمود: از او کار کشیدید تا اینکه پیر و از کار افتاده شد او را از بیت المال محروم کردید!از بیت المال به او انفاق کنید. محکم ترین گفتار امام درباره تاءمین اجتماعی گفتاری است که امام علیه السلام در نامه اش به مالک اشتر هنگامی که او را به ولایت مصر منسوب کرد نوشت و به او فرمود: ثم الله الله فی الطبقة السفلی من الذین لا حیلة لهم من المساکین و المحتاجین و اءهل البوس و الزمنی فاءن فی هذه الطبقة قانعا و معترا و احفظ لله ما استحفظک من حقه فیهم و اءجعل لخم قسما من بیت مالک و قسما من غلات صوافی الاسلام فی کل بلد فان للاقصی منهم مثل الذی للاءدنی و کل قد اءسترعیت حقه؛ خدا را خدا را در باب طبقه فروردین: کسانی که بیچارگان اند از مساکین و نیازمندان و بینوایان و زمینگیران در این طبقه مردمی هستند سائل و مردمی هستند که در عین نیاز روی سوال ندارند خداوند حقی برایشان مقرر داشته و از او خواسته است که آن را رعایت کنی پس در نگهداشت آن بکوش برای اینان در بیت المال خود حقی مقرر دار و بخشی از غلات اراضی خالصانه اسلام را در هر شهری به آنان اختصاص ده زیرا برای دورترینشان همان حقی است که نزدیکترینشان از آن برخوردارند و از تو خواسته اند که حق همه را اعم از دور و نزدیک نیکو رعایت کنی.