یک تیر و دو نشان توافق ایران با آژانس

 از سرگیری همکاری جمهوری اسلامی ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عنوان نهاد ناظر بر فعالیت‌ها هسته‌ای کشورها، درحالی انجام شد که به تأکید «سیدعباس عراقچی» وزیر امور خارجه ایران، آژانس شرایط جدید در نوع و نحوه همکاری با تهران و تغییرات این شرایط پس از حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران را درک کرده و پذیرفته است.
مدالیته یا چارچوب همکاری‌های آینده ایران و آژانس به تصریح وزیر امور خارجه مطابق با قانون مجلس شورای اسلامی و زیر نظر شورای عالی امنیت ملی خواهد بود و این شورا از جزییات توافق و الزامات و ملاحظات آن آگاهی کامل دارد. توافق امضا شده میان عراقچی و «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در شامگاه سه‌شنبه ۱۸ شهریور در قاهره پایتخت مصر، هم می‌تواند چالش های به وجود آمده در روابط این نهاد و ایران را تا حد بسیار زیادی حل کند و هم انگیزه پایان‌بخشی به اقدامات غیرحقوقی تروییکای اروپا علیه ایران، مانند فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک باشد، اما تمام این موارد به شرط آن است که اراده‌ای در طرف‌های غربی نه در مقام ادعا که عمل مشاهده شود.
«رحمان قهرمان‌پور» تحلیلگر مسائل بین‌الملل درباره عواملی که زمینه‌های توافق ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در قاهره را فراهم کرد، گفت: فراموش نکنیم که قبل از ۲۳ خرداد و پیش از حمله اسرائیل و آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران، پرونده ما در آژانس در آستانه اعلام عدم پایبندی یا همان «non-compliance» بود. گزارشی که قرار بود اوایل سال آژانس ارائه دهد و شورای حکام در اجلاس فروردین ۱۴۰۴ آقای گروسی را موظف کرده بود درباره آخرین وضعیت هسته‌ای ایران گزارشی ارائه کند که در خردادماه منتشر شد و جمهوری اسلامی نیز اعلام کرد، یکی از بهانه‌های حمله به ایران همین گزارش بود؛ گزارشی که عملاً پرونده ایران را در آستانه اعلام عدم پایبندی قرار می‌داد و گام بعدی می‌توانست ارجاع مجدد پرونده به شورای امنیت باشد.
قهرمان‌پور افزود: بنابراین جدا از سایر تحولات از جمله بحث مکانیسم ماشه، ایران همواره کوشیده تا حد امکان از تنش با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پرهیز کند. به نظر من یکی از دلایل پذیرش این توافق از سوی ایران نیز همین مسئله جلوگیری از اعلام عدم پایبندی در نشست ۸ سپتامبر تا ۱۲ سپتامبر شورای حکام بود. ایران با این اقدام تلاش کرد از صدور قطعنامه‌ای در شورای حکام برای اعلام عدم پایبندی به توافق جامع پادمانی و ارجاع پرونده به شورای امنیت جلوگیری کند، چرا که این امر می‌توانست مشکلات جدیدی ایجاد کند.
دیپلماسی فشرده ایران برای جلوگیری از فعالسازی اسنپ‌بک
قهرمان پور در پاسخ به این پرسش که با توجه به بازه زمانی باقی‌مانده تا فعال‌سازی احتمالی «مکانیزم اسنپ‌بک»، فکر می‌کنید این توافق تا چه اندازه می‌تواند به تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ کمک کند، گفت: البته این توافق بی‌ارتباط با جلوگیری از بازگشت مکانیسم ماشه هم نیست. به نظر می‌رسد دستگاه دیپلماسی ایران فعالیت‌های فشرده‌ دیپلماتیکی را آغاز کرد تا مانع بازگشت این مکانیسم شود. در حالی که در ماه‌های گذشته برخی می‌گفتند بازگشت مکانیسم ماشه چندان مهم نیست و در واقعیت شاهد تحرکات دیپلماتیک ویژه‌ای نبودیم. اما در هفته اخیر تحرکات ویژه‌ای شکل گرفت و توافق با آژانس را نیز می‌توان در همین چارچوب ارزیابی کرد. به‌ویژه که آقای عراقچی تأکید کرده بود اگر مکانیسم ماشه بازگردد، همکاری‌های ایران با آژانس متوقف خواهد شد.
وی با اشاره به اینکه ایران با این توافق با یک تیر دو نشان زده است، گفت: می‌توان گفت ایران با این توافق در واقع دو هدف را دنبال کرده است؛ نخست جلوگیری از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت از طریق شورای حکام، و دوم تلاش برای جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه. به نظر من هدف اول محقق می‌شود اما در مورد هدف دوم هنوز تردیدهایی وجود دارد. من شخصاً مطمئن نیستم که این توافق بتواند مانع بازگشت مکانیسم ماشه شود، چرا که این تنها یکی از شروط اروپایی‌هاست.
می‌توان گفت ایران با این توافق در واقع دو هدف را دنبال کرده است؛ نخست جلوگیری از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت از طریق شورای حکام، و دوم تلاش برای جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه. به نظر من هدف اول محقق می‌شود اما در مورد هدف دوم هنوز تردیدهایی وجود دارد.وی با اشاره به اینکه اگر متن توافق منتشر شود، بهتر می‌توان قضاوت کرد، گفت: آنچه تاکنون روشن شده این است که ایران باید درباره ۴۰۸ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصد گزارشی به آژانس ارائه دهد و پس از آن، چارچوب یا مدالیته جدیدی برای همکاری تعریف شود و این نزدیک به ۴۵ روز تا ۲ ماه فرصت نیاز دارد. به نظر می‌رسد ایران تلاش می‌کند با این فرمول مانع بازگشت مکانیسم ماشه شود یا دست‌کم فرصت دهد تا قطعنامه روسیه مطرح گردد.
قهرمان‌پور ادامه داد: حال باید دید قطعنامه روسیه با چه محتوایی ارائه خواهد شد؛ تمدید شش‌ماهه، یک‌ساله یا چندماهه؟ تحولات به دقیقه ۹۰ کشیده شده و باید مشخص شود که آیا قطعنامه روسیه در صحن مطرح می‌شود یا قطعنامه کره جنوبی به‌عنوان رئیس دوره‌ای شورای امنیت. همچنین باید دید ایران چه زمانی اطلاعیه خود را درباره اورانیوم ۶۰ درصد به آژانس ارائه می‌دهد؛ چون تنها ۲۰ روز دیگر تا بازگشت مکانیسم ماشه باقی مانده است. این اطلاعیه می‌تواند فردا ارائه شود یا پس از ۲۰ روز. در هر حال، همه چیز به هم مرتبط است و باید دید ایران واقعاً می‌تواند از این طریق مانع بازگشت مکانیسم ماشه شود یا نه.
مشکل اصلی در روابط ایران و آژانس، سابقه‌ منفی همکاری‌هاست
این کارشناس روابط بین‌الملل درباره چالش‌های پیشِ روی دو طرف برای اجرای توافق با توجه به فضای بی‌اعتمادی، به‌ویژه پس از جنگ اخیر میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، توضیح داد: در گذشته نیز مشکلات مشابهی وجود داشت. برای نمونه در سال‌های ۲۰۰۵ یا ۲۰۰۶، ما یک «ورک‌پلن» یا برنامه کاری با آژانس داشتیم که در زمان دبیری آقای لاریجانی در شورای عالی امنیت ملی و همراهی آقای البرادعی منعقد شد، اما همان توافق بعداً مورد بهره‌برداری برای طرح پرونده «PMD» یا ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران شد.
قهرمان‌پور با اشاره به اینکه مشکل اصلی این است که بین ایران و آژانس سابقه خوبی در این مورد وجود ندارد؛ گفت: هر زمان ایران توافقی کرده، آژانس فراتر از آن خواسته و زمانی که ایران به این خواسته‌ها تن نداده، آژانس تهدید کرده که پرونده به شورای امنیت ارجاع داده خواهد شد. اگر به محتوای توافق نگاه کنیم، می‌گوید ابتدا ایران گزارش بدهد و سپس آژانس چارچوب همکاری یا گزارشی طراحی کند. اما مشکل اینجاست که ایران گزارش می‌دهد، آژانس می‌گوید این بخش ناقص است یا آن بخش ایراد دارد و دوباره پرونده را به ایران بازمی‌گرداند. ایران هم نمی‌پذیرد.
طبق اساسنامه، آژانس موظف است از اسرار تجاری برنامه هسته‌ای کشورها حفاظت کند؛ از جمله شیوه غنی‌سازی، تولید آب سنگین یا جداسازی ایزوتوپ‌ها. اما ایران معتقد است آژانس به این اصل پایبند نبوده است.وی ادامه داد: بنابراین اولین چالش این است که آژانس ممکن است تفسیر متفاوت یا موقت از این همکاری داشته باشد. دومین مسئله، همان اصل «عمل متقابل» است؛ ایران گزارش می‌دهد و رفتار آژانس را می‌سنجد؛ اگر آژانس رفتار اعتمادساز داشت، گام بعدی برداشته می‌شود، اما اگر رفتار منفی داشت، ایران هم ممکن است همان‌جا متوقف شود.
تحلیلگر روابط بین‌الملل چالش سوم را مربوط به مسائل داخلی دانست و گفت: قانون مصوب مجلس و نگاه منفی بخشی از جریان‌ها نسبت به مدیرکل آژانس، به‌ویژه پس از حمله آمریکا و اسرائیل هم یک چالش است. ایران انتظار داشت آژانس دست‌کم به‌صورت لفظی این حملات را محکوم کند اما متأسفانه نه آژانس و نه مدیرکل آن چنین نکردند و این طبیعی است که موجب نارضایتی ایران شود. از سوی دیگر، آقای گروسی مرتب می‌گوید ما اطلاعات محرمانه و تجاری برنامه هسته‌ای ایران را در اختیار دیگر کشورها قرار نمی‌دهیم. اما ایران شواهدی ارائه کرده که نشان می‌دهد آژانس با مقامات برخی کشورها در ارتباط بوده و اطلاعاتی را منتقل کرده است.
قهرمان‌پور با تأکید بر اینکه این مسئله برای ایران دغدغه‌ای جدی است، توضیح داد: زیرا طبق اساسنامه، آژانس موظف است از اسرار تجاری برنامه هسته‌ای کشورها حفاظت کند؛ از جمله شیوه غنی‌سازی، تولید آب سنگین یا جداسازی ایزوتوپ‌ها. اما ایران معتقد است آژانس به این اصل پایبند نبوده است. به همین دلیل، برخی در داخل بر این باورند که هر نوع همکاری با آژانس باید متوقف شود و به همین دلیل وزیر امور خارجه مجبور شده است در قاهره با گروسی توافق کند و این می‌تواند مسیر دیپلماسی را طولانی‌تر و اجرای توافق جدید ایران و آژانس را با چالش روبه‌رو سازد.