ساحل خزر و تحقق منافع مشترک همسایگان

 سپیده نامدار- یکی از مهم‌ترین راه‌های تسهیل همگرایی و تعامل میان ایران و آذربایجان، ایجاد فضای اعتماد و اطمینان متقابل است. گفت‌وگو‌های سطح‌بالا میان رهبران دو کشور و برگزاری نشست‌های منظم می‌تواند فرصت مناسبی برای مطرح کردن مسائل اختلاف‌زا و رسیدن به راهکار‌های مشترک ایجاد کند. با برقراری گفت‌وگو‌های صریح و مستقیم، دو طرف می‌توانند نگرانی‌های خود را در حوزه‌های مختلف بیان کنند و به درک متقابلی از خواسته‌ها و نیاز‌های یکدیگر دست یابند. برای مثال، دیپلماسی می‌تواند به شفاف‌سازی و کاهش سوءتفاهم‌ها در مورد اتحاد‌های نظامی و روابط با کشور‌های ثالث بپردازد و زمینه را برای همکاری‌های سازنده و پایدار در سایر حوزه‌ها فراهم کند.
سفر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران به آذربایجان نشانه مهمی در راستای عادی‌سازی روابط و همکاری‌های آتی دو کشور است.پزشکیان در چارچوب سفر رسمی با هیئتی 120 نفره متشکل از استانداران چهار استان، نمایندگان مجلس و بازرگانان ایران به آذربایجان سفر و با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور این کشور دیدار خواهد کرد. با توجه به شرایط موجود، این سفر قطعا فرصتی است که می‌تواند در ادامه تقویت روابط دوجانبه و تحولات منطقه‌ای مؤثر باشد. اهمیت سفر رئیس‌جمهور به آذربایجان در این است که آنها می‌توانند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود، روابط دوجانبه را در راستای منافع مشترک توسعه دهند. در شرایطی که دو کشور متوجه اهمیت استراتژیک یکدیگر شده‌اند، این سفر می‌تواند زمینه‌ساز تقویت همکاری‌ها و کاهش مداخلات خارجی در منطقه باشد. از این رو، به نظر می‌رسد که این سفر می‌تواند موفقیت‌های چشم‌گیری برای ایران و آذربایجان به ارمغان بیاورد و گام‌های بلندی برای تحقق منافع مشترک هر دو کشور بردارد.
به‌طور کلی، موانع توسعه روابط ایران و آذربایجان در درجه اول سیاسی هستند و در درجه دوم، مداخلات خارجی، به‌ویژه از سوی رژیم صهیونیستی و برخی کشورها که منافع خاص خود را در منطقه دنبال می‌کنند، می‌تواند باعث اختلال در روند توسعه روابط دو کشور شود. بازیگران خارجی ممکن است تلاش کنند که در روابط ایران و آذربایجان اخلال ایجاد کرده و در پی این باشد که از نزدیکی ایران و آذربایجان جلوگیری کنند. البته هم ایران و هم آذربایجان به خوبی می‌دانند که این مداخلات، هیچ کمکی به منافع ملی آنها نخواهد کرد. بنابراین، دو کشور ایران و آذربایجان در مسیر توسعه روابط، باید هوشیار بوده و هوشمندانه عمل کنند تا مداخلات خارجی نتواند تأثیرات منفی خود را بر روند همکاری دو کشور بگذارد.
سفر رئیس‌جمهور ایران به آذربایجان از این حیث حائز اهمیت است که پس از جنگ دوم قره‌باغ با توجه به تحولات مختلف، گاه تنش‌ها بین دو کشور افزایش و گاه نیز با اظهارنظرهای مثبت طرفین کاهش یافته است. این سفر نقش مهمی در تعیین روند آینده روابط دو کشور خواهد داشت.
روابط آذربایجان و ایران پس از جنگ دوم قره‌باغ ، دچار تنش شد. مخالفت ایران با مسیر موسوم به کریدور زنگزور که آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان متصل می‌کند و از ارمنستان می‌گذرد نیز باعث تنش در روابط دو کشور شده است.
همچنین حمله مسلحانه به سفارت آذربایجان در تهران در 27 ژانویه 2023، روابط دو کشور را به نقطه بحرانی رساند. آذربایجان، این حمله که در آن رئیس بخش امنیتی سفارت جان‌باخت و دو نفر از کارکنان زخمی شدند را «تروریستی» نامید و سفارت خود را تخلیه کرد.ایران اعلام کرد که این حمله به دلایل شخصی صورت گرفته است. مهاجم در دادگاهی که برگزار شد به اعدام محکوم شد، اما هنوز حکم او اجرا نشده است.
طرفین در ادامه برای عادی‌سازی روابط به توافق رسیدند و تلاش‌های دیپلماتیک و تماس‌های سطح بالا را ادامه دادند. آذربایجان که پیام‌های مثبت و ضمانت‌های امنیتی از ایران دریافت کرد، سفارت خود در تهران را بازگشایی کرد.
 روابط اقتصادی ادامه یافت
باکو و تهران با وجود برخی مسائل که موجب تنش شده بود، روابط اقتصادی و تجاری خود را ادامه دادند.
آذربایجان که هنوز از ارمنستان پاسخ مثبتی در خصوص کریدور زنگزور دریافت نکرده است، در مورد ساخت مسیر و پل‌های جدید بین استان‌های غربی این کشور و نخجوان از طریق ایران به توافق رسید.
همچنین آذربایجان و ایران به همراه روسیه، تفاهم‌نامه‌ای سه‌جانبه برای توسعه کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب امضاء کردند.
روند ساخت سد قیز قلعه‌سی خداآفرین بر روی رودخانه ارس، به‌طور مشترک توسط ایران و آذربایجان آغاز شد.
 علی‌‌اف و پزشکیان پیام‌های مثبتی دادند
پزشکیان پیش از سفر به آذربایجان در مصاحبه‌ای با رسانه‌های ایران گفت: جمهوری آذربایجان و ایران پاره‌های یک پیکرند و مردم دو سوی مرز منافع متقابل گسترده‌ای با یکدیگر دارند که بر بستر علائق و دوستی‌های عمیق هزاران ساله استوار شده است.
پزشکیان با اشاره به توضیحات ارائه شده در جلسه‌ای درباره رفع برخی سوءتفاهمات و مشکلات در روابط دو کشور، افزود: زمینه‌ها و ظرفیت‌های تعاملات میان دو کشور و دو ملت بسیار گسترده، عمیق و متنوع است و با تداوم روند فعلی ترمیم روابط فی‌مابین، در زمانی کوتاه شاهد شکوفایی این ظرفیت‌ها و ارتقای سریع و جدی سطح روابط و همکاری‌ها خواهیم بود.
وی ادامه داد: با توجه به رایزنی‌های صورت گرفته و مقدمات تمهید شده، با انجام این سفر روند تعمیق روابط و گسترش همکاری‌ها میان بخش‌های دولتی، خصوصی و مردمی در عرصه‌های اقتصادی، تجاری، فرهنگی، گردشگری و سیاسی به طرز چشمگیری تسهیل و تسریع می‌شود.
الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان نیز گفته که سفر پزشکیان برای توسعه روابط دوجانبه و فرآیندهای منطقه‌ای از اهمیت زیادی برخوردار است.
علی‌اف افزود که جمهوری آذربایجان می‌خواهد با تمام همسایگان خود، از جمله ایران روابط خوبی داشته باشد و در زمینه‌های اقتصاد، حمل و نقل و انرژی دارای یک دستور کار دوجانبه گسترده با ایران است.
وی همچنین تأکید کرده که جمهوری آذربایجان انتظار دارد حکم عامل حمله به سفارت این کشور در تهران اجرا شود .
ویژگی های جمهوری آذربایجان
جمهوری آذربایجان در همسایگی شمال غربی ایران با جمعیتی برابر 1/10 میلیون نفر (سال 2023)، با تولید ناخالص داخلی 4/72 میلیارد دلار (گزارش بانک جهانی در سال 2023)، با سرانه تولید ناخالص داخلی 7155 دلار پس از بازپسگیری سرزمینهای اشغالی قره باغ در سال 2020 بسوی ثبات گام برمی دارد. رشد تولید ناخالص داخلی 1/1% در سال 2023 (در دهه نخست سده 21 بزرگترین رشد تولید ناخالص داخلی با 25 درصد را تجربه کرده است) به سبب شرایط سیاسی ناشی از جنگ 44 روزه با ارمنستان و پیامدهای آن راه دشواری را طی کرده است.
نرخ بیکاری 6/5%، نرخ تورم 8/8% را در کارنامه خود دارد. جمهوری آذربایجان به عنوان کشوری دارای ذخایر قابل توجه نفت و گاز، یکی از صادر کنندگان مهم نفت و گاز منطقه دریای خزر است. تجارت خارجی آذربایجان در سال 2023 برابر 2/51 میلیارد دلار(3/17 میلیارد واردات و 9/33 میلیارد دلار صادرت) [با موازنه تجاری مثبت 6/16 میلیارد دلار]، از نظر اقتصادی وضعیتی مناسب دارد. شرکای عمده آذربایجان در واردات در سال 2023 عبارت بودند از روسیه با 12/3 میلیارد دلار، چین با 3 میلیارد دلار، ترکیه با 3/2 میلیارد، آلمان با 916 میلیون دلار، و ایالت متحده آمریکا با 889 میلیون دلار به ترتیب رتبه یکم تا پنجم و ایران با 473 میلیون دلار، در رتبه هفتم شرکای وارداتی آذربایجان بوده اند.
در صادرات جمهوری آذربایجان ایتالیا، ترکیه، اسرائیل، یونان، هندوستان، روسیه، آلمان، اسپانیا، گرجستان و جمهوری چک به ترتیب رتبه یکم تا دهم را بخود اختصاص داده اند. در این زمینه ایران با 3/14 میلیون دلار در رتبه 45 در بین کشورهای مقصد صادراتی جمهوری آذربایجان قرار داشته است. باید توجه داشت که ساختار صادراتی جمهوری آذربایجان مبتنی بر صادرات نفت و گاز است و با جمهوری اسلامی ایران اقتصاد هم تکمیلی ندارند و واردات هر دو مبتنی بر مقاصد صادراتی آنهاست، بنابراین ظرفیت های کمی برای مبادلات تجاری دارند.
فصل جدید روابط تهران-باکو
ایران و جمهوری آذربایجان طی‌ سال‌های اخیر روابط پر فراز و نشیبی داشته‌اند؛ با این حال انتظار می‌رود با سفر رئیس‌جمهور به باکو شاهد فصل جدیدی در گسترش مناسبات ۲ کشور و افزایش همکاری‌های تجاری و اقتصادی باشیم.
روابط ایران و جمهوری آذربایجان طی این سال‌ها چالش‌های زیادی را به خود دیده، اما طرفین تلاش کرده‌اند تا روابط ۲ همسایه همچنان برقرار باشد. ۲ کشور ایران و جمهوری آذربایجان دارای پیوندهای تاریخی، مذهبی و نژادی هستند و همین مساله با توجه به تقویت سیاست همسایگی دولت، گسترش روابط ۲ کشور را  دو چندان می‌کند.
مسائل ترانزیتی، حمل و نقل، انرژی، مراودات سیاسی و اقتصادی و ... از مهم‌ترین رکن همکاری‌های ۲ کشور است، ضمن این‌که اهمیت منطقه قفقاز جنوبی نیز برای جمهوری اسلامی ایران بر کسی پوشیده نیست و همسایگان به این موضوع واقف هستند.
علاوه بر مسائل دو جانبه میان تهران و باکو، موقعیت راهبردی قفقاز جنوبی نیز بسیار مهم و حیاتی است و از دیدگاه بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بسیار حساس، مهم و استراتژیک است. از این رو جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یکی از کشورهای دارای منافع نسبت به این موقعیت جغرافیایی همواره بر حفظ امنیت و ثبات در قفقاز جنوبی تاکید داشته است.
جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک بازیگر مهم منطقه همواره بر برقراری صلح و امنیت و همچنین جلوگیری از نقش‌آفرینی کشورهای فرا منطقه‌ای تاکید کرده است. انجام گفت‌وگو و استفاده از راه حل‌های سیاسی می‌تواند مشکل گشای بسیاری از اختلافات در درون قفقاز جنوبی باشد.
یکی دیگر از تحولاتی که منطقه قفقاز در ۲ سال اخیر با آن مواجه بوده ایجاد کریدورها بوده که این مساله با مخالفت و اعتراض شدید کشورهای منطقه از جمله ایران و ارمنستان مواجه شده، زیرا ایجاد کریدور جدید می‌تواند مرزهای ژئوپلیتیکی را تغییر دهد و در صورتی که مرزها تغییر پیدا کنند منافع جمهوری اسلامی ایران حتما در این منطقه دچار تغییر خواهد شد.
البته بخشی از مسائل که به قفقاز جنوبی برمی‌گردد کاملا متوجه مرزهای ایران است و مقامات عالی‌رتبه کشور همواره تاکید کرده‌اند که تغییر مرزها جزو خطوط قرمز جمهوری اسلامی ایران است و در این شرایط باید تصمیم جدی و کاملا واضحی گرفته شود.
انتظار می‌رود مسائل و مشکلاتی که میان ۲ کشور وجود دارد با اراده‌ای که مقامات تهران و باکو دارند در آینده‌ای نزدیک حل و برطرف خواهد شد.
«مهدی سنایی» معاون سیاسی رئیس‌جمهور درجریان سفری که چندی پیش به باکو داشت پس از دیدار با «الهام علی‌اف» رئیس‌جمهور این کشور ابراز داشت که روابط ۲ کشور ایران و جمهوری آذربایجان در مسیر حل مشکلات و برداشتن گام‌های مثبت برای گسترش آن قرار دارد.
در چارچوب همین دیدار نیز طرفین بر علاقه‌مندی ۲ کشور بر تقویت روابط فیمابین در بخش‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، دفاعی و امنیتی تاکید کرده و نسبت به رفع موانع در بخش تجارت و حمل و نقل و تبادل و اشتراک تجربیات میان ۲ کشور استقبال کردند.
اخیرا نیز علی‌اف در اظهاراتی با اشاره به سفر رئیس‌جمهور کشورمان به باکو خاطرنشان کرد که این سفر از نظر توسعه روابط دوجانبه و تحولات منطقه بسیار مهم است.
وی همچنین بیان کرد که طی ماه‌های اخیر نمایندگان عالی‌رتبه ۲ کشور با یکدیگر ملاقات‌هایی داشته‌اند.
رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان همچنین بیان کرد: ما می‌خواهیم با تمام همسایه‌های خود از جمله ایران روابط خوبی داشته باشیم، زیرا ما یک برنامه گسترده حمل‌ونقل و همچنین اقتصادی نیز با ایران داریم.
مراودات سیاسی و اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان و همچنین تاثیرگذاری آن در منطقه با توجه به موقعیت راهبردی و حساسیت‌هایی که در این زمینه وجود دارد یکی از وجوه مهم سفر رئیس‌جمهور است و طبیعتا این انتظار وجود دارد که سفر «مسعود پزشکیان» به جمهوری آذربایجان از نظر اقتصادی دستاوردهایی را به همراه داشته باشد.
علاوه بر این، ایران طی سال‌های اخیر همواره از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کرده و در مسائل اقتصادی به ویژه ترانزیتی نیز با باکو همکاری‌های دوستانه‌ای داشته است.
سفر پزشکیان به آذربایجان نشان دهنده اراده عمیق ایران برای تقویت روابط با کشورهای همسایه است
در همین راستا، «محسن پاک‌آیین» سفیر پیشین کشورمان در جمهوری آذربایجان درباره سفر رئیس‌جمهور به باکو اظهار داشت: سفر دکتر پزشکیان به جمهوری آذربایجان نشان دهنده اراده عمیق ایران برای تقویت روابط با کشورهای همسایه است، به خصوص در قفقاز و با توجه به این که جمهوری آذربایجان  مهمترین کشور قفقاز است رئیس‌جمهور اولین سفر خود را به  این کشور انتخاب کرده‌ است.
وی تصریح کرد: در این سفر می‌توانیم در حوزه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و حمل و نقل  همکاری‌های نزدیکی داشته باشیم.
این دیپلمات پیشین کشورمان خاطرنشان کرد: این سفر در شرایطی انجام می‌شود که خوشبختانه صلح و ثبات و امنیت بعد از آزادی قره باغ در قفقاز مستقر شده و فضای خوبی برای تعامل ایران با کشورهای این منطقه ایجاد شده است.
وی با تاکید بر این که «جمهوری اسلامی ایران همواره از صلح و امنیت در قفقاز و تمامیت ارضی کشورهای این حوزه به خصوص جمهوری آذربایجان دفاع کرده و در جنگ‌های اول و دوم قره باغ نیز در کنار این کشور همسایه بوده است» گفت: روابط ایران و آذربایجان به عنوان ۲ کشور همسایه سابقه دوستی عمیقی دارد و بیش از هر چیزی خویشاوند تاریخی هستیم، مشترکات زیادی در حوزه فرهنگی، تاریخی و زبانی داریم و می‌توانیم شرکای خوبی برای یکدیگر در آینده باشیم.
پاک‌آیین ادامه داد: در چند هفته اخیر برگزاری نشست کمیسیون مشترک اقتصادی ۲ کشور با حضور «فرزانه صادق» وزیر راه وشهرسازی نشان داد فرصت‌های زیادی برای همکاری وجود دارد و طرفین در حوزه‌های حمل و نقل، انرژی، کشاورزی، گردشگری و  بانکی می‌توانند  با هم همکاری کنند و در مقابله با چالش‌های زیادی مثل تروریسم، قاچاق مواد مخدر و جرایم سازمان یافته موجب شوند امنیت و ثبات در منطقه ماندنی و مستقر باشد.
سفر پزشکیان به جمهوری آذربایجان فصلی جدید در روابط ۲ کشور است
وی سفر رئیس‌جمهور به باکو را در مقطع فعلی مهم ارزیابی کرد و گفت: امیدواریم این سفر نتایج خوبی داشته باشد و بعد از آن به طور طبیعی باید منتظر سفر رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان به ایران باشیم، در مجموع سفر پزشکیان به جمهوری آذربایجان را فصل جدید در روابط ۲ کشور می‌دانم و آینده این روابط را روشن ترسیم می‌کنم.
بر همین اساس، مسعود پزشکیان رییس‌جمهور کشورمان پیش از سفر به باکو در گفت‌وگویی با شبکه تلویزیون دولتی جمهوری آذربایجان در پاسخ به سوالی درباره کریدور زنگزور و این که نگاه جمهوری اسلامی به این کریدور چیست؟ گفت: حرف اولی که گفتم این است که باید به تمامیت ارضی یکدیگر احترام بگذاریم و چشم‌داشتی به سرزمین هم نداشته باشیم. این اولین و اصلی‌ترین قانون است.
رییس‌جمهور خاطر نشان کرد: مسائل مرزی و سرزمینی بین آذربایجان و ارمنستان زمانی می‌تواند رفع شود که روابط سیاسی و تجاری بین این ۲ کشور با در نظر گرفتن حقوق هر ۲ طرف حل و فصل شود.
پزشکیان تصریح کرد: آن چیزی که ما اکنون برای کمک به حل مشکل در حال انجام آن هستیم این است که داریم مسیر ایران را برای برادران و خواهران عزیزمان از آذربایجان آماده می‌کنیم تا از طریق ایران وارد قسمت نخجوان شوند. فعالیت‌های راه‌سازی و مسیرهای ریلی در آنجا به سرعت در حال انجام است. ما توافق کرده‌ایم و ان‌شاءالله مشکلی در برقراری ارتباط بین آذربایجان و نخجوان به وجود نخواهد آمد. ما ایران را سرزمین دوم آذری‌ها می‌دانیم. هر وقت قدمشان به خاک ما برسد، برای ما مبارک خواهد بود. وی همچنین در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر اینکه طی سال‌های اخیر شاهد حوادث ناخوشایندی بین ۲ کشور همسایه بوده‌ایم. این حوادث مربوط به گذشته است، اما از این به بعد چه اقداماتی می‌توان انجام داد تا روابط ۲ کشور بیشتر تقویت شود؟ اظهار داشت: در تمام کشورهای دنیا، گاهی چارچوب‌ها شکسته می‌شود و افرادی سخنانی می‌گویند که نباید گفته شود. همین حالا در کشور ما هم ممکن است برخی افراد ما را نیز نپذیرند. ما سیاستمداران و مسئولین سیاسی کشورهای مختلف و فرهنگیان و عقلا باید مراقب باشیم که رفتارهای نسنجیده و غیراصولی برخی افراد، اختلافی بین بزرگان ایجاد نکند.  
بنابراین جمهوری اسلامی ایران ضمن تاکید بر احترام به تمامیت ارضی کشورها و همچنین جمهوری آذربایجان، برای گسترش همکاری‌های مشترک ۲ کشور نیز اهمیت بسیاری قائل است.
همچنین ایران معتقد است حق حاکمیت هیچ کشوری نباید نادیده گرفته شود، علاوه بر این باز شدن پای کشورهای دیگر به منطقه را به صلاح کشورهای این منطقه نمی‌داند؛ چرا که بر این باور است با همکاری یکدیگر می‌توان امنیت و مسائل مرتبط به خود را حل کرد.
همچنین علاوه بر تقویت مناسبات سیاسی ایران و جمهوری آذربایجان به‌عنوان ۲ کشور همسایه که دارای اشتراکات فراوانی هستند، همکاری‌های تجاری و اقتصادی این ۲ کشور مزیت‌های زیادی را برای طرفین به همراه دارد. در همین راستا  افزایش ۳۲ درصدی حجم مبادلات تجاری تهران – باکو در سال گذشته موجب خشنودی مقامات ۲ کشور بوده است و در دیداری که «شاهین مصطفی‌یف» معاون نخست‌وزیر و رئیس آذربایجانی کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی، تجاری و بشردوستانه آذربایجان و ایران و «فرزانه صادق» وزیر راه و شهرسازی کشورمان و رئیس ایرانی کمیسیون مشترک همکاری‌های ۲ کشور داشته‌اند نسبت به افزایش حجم مبادلات تجاری ابراز خرسندی کرده‌اند.
با در نظر داشتن تعاملات جاری میان تهران و باکو به نظر می‌رسد ۲ طرف در تلاش هستند در جهت رفع سوء تفاهمات گام بر داشته و مسائل و مشکلات موجود را حل و فصل کنند. ظرفیت‌های تعامل میان ۲ کشور بسیار گسترده و عمیق است، لذا این سفر می‌تواند روند تعمیق روابط و گسترش همکاری‌ها میان بخش‌های دولتی و خصوصی در زمینه اقتصادی و تجاری و حتی سیاسی را به شکل قابل ملاحظه‌ای تسهیل و تسریع کند.
ظرفیت‌های همکاری
راه های ارتباطی مناسب ایران برای رسیدن به سواحل دریای سیاه (به جز خاک ترکیه) از طریق آذربایجان به گرجستان است که هم اکنون از کریدور تراسکا [که ایران هم عضو این کریدور و شاخه جنوبی آن را داراست] بهره گرفته می شود. این کریدور از غرب، دریای سیاه را با گذر از گرجستان و آذربایجان به بندر باکو و از طریق خطوط دریایی بسیار پیشرفته، به بنادر شرقی دریای خزر در ترکمنباشی، آوازه، کوریک، آکتائو و آتیرائو به آسیای مرکزی و چین و شرق آسیا متصل می کند. در دهه 1390 که تنش بین قطر و شورای همکاری خلیج [فارس] بالا گرفته و قطر در محاصره بود، ایران و ترکیه ضرورت تاسیس «کریدور خلیج فارس-دریای سیاه» را مطرح کردند که بین قطر-ایران-آذربایجان[و در گزینه دیگری ارمنستان] - گرجستان را پیگیری و تا حدودی عملیاتی کردند ولی در عمل به سبب نبود شناورهای مناسب حمل و جابجایی کامیون، به عهده تعویق افتاد و بدنبال رفع اختلافات قطر با عربستان سعودی این طرح متوقف شد.
در این دوره جمهوری آذربایجان بدلیل مشارکت ارمنستان و تنش در روابط با ایران، از پیوستن به این ابتکار شانه خالی کرد. اکنون شرایط مناسبی برای عملی کردن این طرح فراهم است.تکمیل راه آهن رشت-آستارا (اگرچه از نظر زیست محیطی و مسائل امنیتی- استراتژیکی نیاز به تامل دارد)، شناخت ظرفیتهای گردشگری با کشتی(در دریای خزر)، ریلی (نخجوان- مشهد)، توریست درمانی، برنامه های دیدار از شهرهای تاریخی و زیارتی در هر دو طرف، زمینه های فراوانی برای همکاری دو جانبه دارد. تاسیس منطقه آزاد تجاری مشترک در مرز آستارا از جمله ابتکاراتی است که می تواند به ثبات روابط یاری رساند. احداث سدهای مشترک بر روی رود ارس که آخرین آن در دوره رئیس جمهوری شهید ایران در اردیبهشت ماه به بهره برداری رسید در این زمینه قابل ذکر است.
برای توسعه همکاری های اقتصادی، تجاری و فرهنگی لازم است که موسسات و نهادهای دولتی و وابسته به دولت، موسسات پژوهشی و علمی از جمله دانشگاهی هر دو کشور نشست‌های مشترکی برای ایجاد مفاهمه و فراهم آوردن فضای همکاری و همدلی برای مبادله تجربیات و همکاری های مشترک در زمینه های مرتبط داشته باشند.
 برای فراهم آوردن زمینه همکاری، لازم است گام‌های عملی برداشته شود. شمار زیادی از ایرانیان در جمهوری آذربایجان و شهروندان جمهوری آذربایجان در ایران بویژه در استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و زنجان با سرمایه گذاری و ایجاد اشتغال از جمله در مناطق آزاد اقتصادی فعالیت دارند.
ایجاد منطقه آزاد تجاری مشترک بویژه در شهر مرزی آستارا، زمینه های خوبی برای تحکیم روابط دو کشور دوست و همسایه خواهد بود. در زمینه های فرهنگی هر دو کشور وجوه مشترک برای همکاری دارند. تاسیس کرسی زبان ترکی آذربایجانی در دانشگاههای ایران و زبان فارسی در دانشگاه‌های جمهوری آذربایجان، مبادله استاد و دانشجو، تهیه سریال‌های تلویزیونی مشترک در باره زندگی و آثار مشاهیر مشترک و نیز برگزاری جشن نوروز از جمله مناسبت‌های ارزشمندی است که باید مورد ملاحظه قرار گیرد.
وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران علاقه مند به مبادله تجربیات با موسسات مشابه در جمهوری آذربایجان است که در انستیتو نسخ خطی آکادمی ملی جمهوری آذربایجان آثار گرانبهایی نگهداری می شود که مورد علاقه فرهنگدوستان ایرانی است. جمهوری اسلامی ایران در زمینه تعمیر و بازسازی و مرمت میراث فرهنگی-معماری تجریبات گرانبهایی دارد که می تواند با طرف آذربایجانی مبادلاتی انجام دهد.  
مناسبات سیاسی ایران و جمهوری آذربایجان
از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی  و استقلال جمهوری آذربایجان در سال 1991، جمهوری اسلامی ایران همواره در مسیر برقراری نزدیکترین و دوستانه ترین مناسبات با جمهوری آذربایجان تلاش کرده است و حمایت های جمهوری اسلامی ایران در سخت ترین شرایط سیاسی و اقتصادی این کشور در اولین سالهای استقلال از مواردی است که در ذهن و خاطره مردم و مقامات آذربایجان باقی مانده است.
علاوه بر اینکه اشتراکات تاریخی، فرهنگی، دینی و زبانی، ایران و جمهوری آذربایجان را به یکدیگر پیوند می دهد، مناسبات خوب بین دو کشور در طی سال های گذشته ناشی از یک اراده قوی سیاسی در هر دو طرف بوده که خوشبختانه برای ارتقاء مناسبات و همکاریهای سیاسی تاثیرات مثبت داشته است، به گونه ای که روسای جمهوری دو کشور در چند سال اخیر بارها با یکدیگر ملاقات داشته اند.
از سوی دیگر، جمهوری آذربایجان،  با توجه به همسایگی و مرزهای مشترک بین دو کشور، جایگاه مهمی را در روابط خارجی کشورمان دارد. در واقع، سیاست خارجی هر کشوری از همسایگان آن شروع می شود. این مفهوم بر این اصل استوار است که کشورهای همسایه ناگزیر هستند که با یکدیگر در تعامل باشند و همگرایی را جایگزین واگرایی کنند. بنابراین، سمت و سوی "سیاست همسایگی" با چنین نگاه تعاملی به روابط بین ایران و جمهوری آذربایجان حاکم است.
در همین راستا، خوشبختانه جمهوری اسلامی ایران  با موضع گیری های اخیر و با دیدارها با مقامات جمهوری آذربایجان،  فضای سیاسی موجود در روابط دوجانبه را مطلوب تر ساخته است. بویژه، روابط بین جمهوری ایران و جمهوری آذربایجان پس از دیدار روسای جمهور دو کشور در حاشیه اجلاس سازمان همکاری های اقتصادی (اکو) در عشق آباد، شتاب بیشتری به خود گرفته است. در دیدار عشق آباد، روسای جمهوری دو کشور، علاوه  بر تاکید بر گسترش روابط دوجانبه سیاسی، خواهان تحرک در همکاری های اقتصادی از جمله در حوزه نفت و گاز، توسعه راه های ارتباطی، همکاری های مرزی و مشارکت در بازسازی مناطق آزاد شده قره باغ شدند. به دنبال این دیدار، توافق هایی در زمینه های ذکر شده به امضاء رسیده و هم اکنون اجرایی کردن آن ها در حال انجام است. همچنین، دو کشور در سطح منطقه ای و بین المللی از همکاریهای خوبی برخوردارند. هم اکنون همکاری های بین دو کشور در قالب روابط سه جانبه و چندجانبه شامل موارد زیر است:
همکاری های سه جانبه ایران، جمهوری آذربایجان و روسیه
همکاری های سه جانبه ایران، جمهوری آذربایجان و ترکیه
همکاری های چهار جانبه ایران، جمهوری آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان
همکاری های شش جانبه، موسوم به پلتفرم 3+ 3 (شامل ایران، روسیه، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان)
جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان به عنوان دو همسایه با بیشترین اشتراکات تاریخی، فرهنگی  و قرار گرفتن بر سر مهمترین کریدور جهانی شمال – جنوب زمینه فراوانی برای همکاری دوجانبه و همگرایی منطقه ای دارند. در سال های اخیر برخی رژیم ها و طرف های ثالث تلاش کردند مانع از نزدیکی و پیوند هر چه بیشتر دو کشور دوست، برادر، همسایه  شوند که البته با درایت مقامات و رهبران دو کشور همواره ناکام مانده اند.
در نهایت، تعاملات دیپلماتیک سطح‌بالا میان ایران و جمهوری آذربایجان در این منطقه ناپایدار برای ایجاد اعتماد و تقویت روابط دوجانبه ضروری است. با درک اهمیت و نقش ژئوپلیتیکی خود، ایران و آذربایجان این فرصت را دارند که ضمن توجه به منافع ملی خود، در جهت تقویت پیوند‌های منطقه‌ای گام بردارند و نقشی موثر در حفظ و تثبیت امنیت و توسعه پایدار در این منطقه مهم جهان ایفا کنند. این راهبرد می‌تواند دستاورد‌های اقتصادی و سیاسی مهمی برای هر دو کشور به همراه داشته و آینده‌ای روشن‌تر برای قفقاز جنوبی رقم بزند.