افزایش قدرت چانه زنی با غرب

 سعیده لولایی- امضای موافقت‌نامه جامع همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه، نتیجه حدود سه سال پیگیری‌ها، مکاتبات و رفت‌وآمدهای مقامات دو کشور است.
این موافقت‌نامه در آیینی با حضور مسعود پزشکیان رئیس جمهوری اسلامی ایران و ولادیمیر پوتین رئیس‌ جمهوری فدراسیون روسیه در کاخ کرملین در مسکو امضا شد. در  این موافقتنامه به ۳۰ حوزه همکاری بین ۲ کشور با اولویت همکاری‌های اقتصادی، تجاری، حمل و نقل، نفت و گاز، دریای خزر، قضایی، همکاری ۲ کشور در سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای، همکاری پارلمانی، استفاده از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، همکاری در حوزه‌های بهداشت درمان و علمی و فناوری، محیط زیست، ورزش، امنیتی، دفاعی، نظامی و انتظامی اشاره شده است.
این موافقتنامه دارای یک مقدمه و ۴۷ ماده است که پیش‌نویس آن توسط ایران تهیه شده و در تابستان سال جاری نهایی شد.
پیش از این، جمعی از مقامات دو کشور با تأکید بر اهمیت سفر رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به روسیه و دستورکار مذاکرات دوجانبه به ویژه در حوزه‌های انرژی و حمل و نقل، امضای سند موافقت‌نامه جامع همکاری‌های تهران و مسکو را به عنوان مهمترین بخش و دستاورد این سفر دانسته‌ و به بخش‌هایی از مفاد آن اشاره کرده‌اند.
چرا موافقت‌نامه جدید؟
به گفته اسماعیل بقایی سخنگوی وزارت امور خارجه، موافقت‌نامه جامع همکاری‌های ایران و روسیه در واقع متن به روز شده موافقت‌نامه‌ای است که تهران از اواخر دهه ۱۳۷۰ با مسکو منعقد کرده است؛ موافقتنامه اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه از سال ۱۳۸۱ برای دو طرف لازم الاجرا شد و در حال حاضر هم اجباری است؛ بنابراین سعی شد با توجه به تحولات با توجه به گسترش روابط بین دو کشور، با تفصیل و جزئیات بیشتری موافقت‌نامه جدید تنظیم شود.
به گفته سخنگوی وزارت امور خارجه، سند جدید از اوایل تابستان ۱۴۰۳ به تایید دو کشور رسیده بود و طرفین منتظر زمان مناسب برای امضای این دو سند توسط دو رئیس جمهور بودند. ایران و روسیه طی سه دهه همکاری خود را در همه حوزه‌ها گسترش دادند و با توجه به مقتضیات زمانی و سطح و گستره روابط نیاز بود که سند قبلی را روز آمد کنیم. این سندی دو جانبه و برای تقویت مناسبات و روابط دوجانبه بین ایران و روسیه است.
از سوی دیگر،‌ خبرگزاری اسپوتنیک در گزارشی از روند انگیزه بخشی مقامات دو کشور برای تدوین موافقت‌نامه جدید نوشت: در ژوئیه ۲۰۲۰، سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه پس از مذاکره با محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه وقت ایران به توافق دو کشور بر سر سند جدیدی که منعکس کننده تغییرات بنیادین رخ داده در جهان است، اشاره کرد.
این موضوع در مذاکرات آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور شهید ایران و ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه پیگیری شد و در نهایت، پیش‌نویس موافقت‌نامه جدید را طرف ایرانی تهیه و به طرف روسی ارائه کرد و پس از آن، برای اصلاحات طرفین چند بار رد و بدل شد.
قراردادی ۲۰ ساله
عباس عراقچی وزیر امور خارجه پیش‌تر در یادداشتی برای مجموعه رسانه‌ای «راسیا سیوودنیا» (روسیه امروز) خاطرنشان کرد: امضای قرارداد ۲۰ ساله ایران و روسیه تنها یک سند سیاسی نیست، بلکه نقشه راه آینده است.
سه حوزه کلیدی موافقت‌نامه
بنا بر اعلام وزیر امور خارجه ایران، این موافقتنامه تمامی جنبه های همکاری دو کشور را پوشش می دهد و به سه حوزه اصلی: همکاری اقتصادی، همکاری علمی و فناوری و همکاری در حوزه فرهنگ و گردشگری توجه ویژه ای دارد.
عراقچی در این باره توضیح داد: اولین مورد همکاری اقتصادی، ایجاد روابط قوی تر است.اقتصاد نیروی محرکه هر روابط بین المللی است. توافق جامع تاکید ویژه ای بر تقویت روابط اقتصادی بین دو کشور دارد:
- کریدور شمال - جنوب: این پروژه بزرگ حمل و نقل ایران را به روسیه و از آنجا به اروپا و آسیا متصل می کند. با تکمیل این کریدور، مسیرهای تجاری بین دو کشور کوتاهتر و هزینه ها کاهش می یابد.
- تجارت و سرمایه گذاری: سال گذشته تجارت ایران و روسیه ۱۵ درصد رشد داشت و توافق جدید این روند را بیش از پیش تسریع خواهد کرد. دستور کار این همکاری شامل توسعه بازارهای مشترک تا سرمایه گذاری در پروژه های زیربنایی است.
دوم فناوری و علم است. هم ایران و هم روسیه پتانسیل تحقیقات علمی گسترده ای دارند. توافقنامه مشارکت جامع بستری را برای اشتراک دانش و همکاری در زمینه هایی مانند فناوری نانو، هوافضا، هوش مصنوعی و علوم پزشکی فراهم می کند. این همکاری نه تنها در سطح دولت، بلکه بین دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی دو کشور گسترش خواهد یافت.
و سوم فرهنگ و گردشگری است، تقویت روابط بشردوستانه. یکی از جنبه های نادیده گرفته شده روابط بین الملل، اهمیت مبادلات فرهنگی است. این توافقنامه راهبردی سفر گردشگران را تسهیل می‌کند و برنامه‌های فرهنگی مشترک ایجاد می‌کند و به دو کشور امکان می‌دهد یکدیگر را بهتر درک کنند.
به گفته عراقچی، ایران و روسیه با مشارکت فعال خود در سازمان هایی مانند سازمان همکاری شانگهای، گروه بریکس و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، مدل جدیدی از همکاری های منطقه ای و جهانی را تعریف می کنند. این سازمان ها به نمایندگی از قدرت های نوظهور و مخالفان نظم تک قطبی، بستری برای هم افزایی و هماهنگی بیشتر ایران و روسیه ایجاد می کنند.
سند جامع ایران و روسیه علیه هیچ کشوری نیست
سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه نیز در پاسخ به پرسش خبرنگار ایرنا در کنفرانس مطبوعاتی سالانه خود تأکید کرد: سند جامع تهران و مسکو علیه هیچ کشور دیگری نیست، بلکه هدف آن تضمین امنیت دو کشور است. لاوروف خاطرنشان کرد: این موافقت‌نامه با هدف شتاب‌بخشی به توسعه مبادلات اقتصادی، حل مسائل اجتماعی در مناسبات دوجانبه و اطمینان از قابلیت دفاعی قابل اعتماد امضا خواهد شد.
موافقت‌نامه‌ای با یک مقدمه و ۴۷ ماده
در این پیوند، کاظم جلالی سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه به ایرنا گفت: موافقت‌نامه جامع همکاری‌های دو کشور که شامل یک مقدمه و ۴۷ ماده است، همه حوزه‌های مناسبات دوجانبه را در بر می‌گیرد و در نگارش آن، توازن و حفظ استقلال و احترام به تمامیت ارضی کشور مورد توجه بوده است.
جزئیاتی دیگر
سفیر ایران در روسیه به این نکته هم اشاره کرد که این موافقت‌نامه همه جوانب حوزه‌های روابط دو جانبه را در برمی‌گیرد؛ از جمله روابط سیاسی، ‌اینکه در ساختار قدرت، دیدگاه‌هایمان چگونه است و چگونه باید حرکت کنیم. در مجامع بین‌المللی، چگونه باید حرکت داشته باشیم. تا برسد به حوزه‌ اقتصادی و اینکه همکاری‌های استانی، ‌انجام پروژه‌ها و همکاری‌ها در قالب دو و چند جانبه چگونه باید باشد.
جلالی ادامه داد: با توجه به اینکه ایران و روسیه دارای منابع انرژی هستند، همکاری دو کشور در حوزه‌های تجارت بین‌المللی و انرژی نیز پیش بینی شده است.
این دیپلمات کشورمان با بیان اینکه همکاری در حوزه فناوری به ویژه فناوری های نوین،‌ امنیت اطلاعات و سایبری نیز در موافقت‌نامه جامع ایران و روسیه آمده است،‌ گفت:‌ همکاری در بخش انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، مسائل دفاعی و نظامی و همکاری در مبارزه با تروریسم، مسائل محیط‌زیست و دریای خزر، مقابله با پولشویی و جرائم سازمان‌یافته، برخی دیگر از مفاد این موافقت‌نامه را تشکیل می‌دهند.
به گفته جلالی، در ماده سه این موافقت‌نامه، موضوع ‌احترام به تمامیت ارضی، گنجانده شده است.
ارتقای روابط تهران و مسکو به سطح راهبردی
در این پیوند، دیمیتری پسکوف سخنگوی کرملین به ایرنا گفت:‌ موافقت‌نامه جامع فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران،‌ خواسته‌های مردم این دو کشور دوست و همسایه را محقق می‌کند و روابط دو کشور را به سطح مشارکت راهبردی ارتقا می‌دهد.
پیگیری طرح‌های حمل و نقل و انرژی
فاطمه مهاجرانی سخنگوی دولت جمهوری اسلامی ایران نیز در گفت و گو با خبرگزاری روسی اسپوتنیک ابراز امیدواری کرد که علاوه بر امضای سند جامع همکاری‌های دو کشور، همکاری‌های دو کشور در کریدور شمال – جنوب و طرح انتقال گاز روسیه به ایران نیز با سرعت مطلوبی پیش رود.
محرمانه نیست؛ نیاز به تصویب در مجالس
موافقت‌نامه جامع ایران و روسیه پس از امضا توسط رؤسای جمهور دو کشور برای اجرایی شدن باید به تصویب مجالس دو کشور برسد.
آنگونه که سفیر ایران در مسکو اعلام کرده،‌ این سند، محرمانه نیست و در زمان مناسب که دولت، آن را در قالب لایحه به مجلس شورای اسلامی تقدیم کند، متن آن دیگر از کسی پوشیده نخواهد ماند.
نقشه راهی برای آینده روابط
در این پیوند، لئونید اسلوتسکی رئیس کمیته امور بین‌الملل دوما (پارلمان) روسیه با بیان اینکه موافقت‌نامه جامع همکاری‌های این کشور و جمهوری اسلامی، نقشه راهی برای توسعه مناسبات دوجانبه است، در گفت و گوی اختصاصی به ایرنا گفت: با امضای این موافقت‌نامه،‌ توجه دو کشور به توسعه همکاری اقتصادی از جمله در حوزه‌های حمل و نقل، انرژی و فناوری متمرکز خواهد شد.
به گفته وی، موافقت‌نامه مشارکت راهبردی روسیه و ایران گام مهمی هم در چارچوب روابط دوجانبه و هم در دستور کار منطقه ای و بین المللی از جمله در مسائل امنیتی و همکاری متوازن خواهد بود.
اسلوتسکی خاطرنشان کرد: روسیه و ایران هر دو با هژمونی آمریکا، جهان تک قطبی، تلاش غرب جمعی برای دیکته سیاست‌ها به دیگران، تحریم های غیرقانونی و دخالت در امور داخلی سایر کشورها مخالف هستند؛ همکاری روسیه و ایران ریشه‌های بسیار عمیقی دارد و می‌تواند به عنوان نمونه‌ واقعی از یک شراکت مبتنی بر احترام متقابل از آن یاد کرد.
معاهده جامع همکاری، نقش مهمی در ارتقای روابط راهبردی ایران و روسیه دارد
«شعیب بهمن» کارشناس مسائل روسیه با بیان اینکه «سفر رئیس‌جمهور به روسیه از جنبه روابط دوجانبه دارای اهمیت بسیاری است»، گفت: در جریان این سفر قرار است معاهده جامع همکاری‌های ایران و روسیه به تصویب برسد که در واقع این معاهده نقشه راهی برای روابط ایران و روسیه طی ۲۰ سال آینده است.
وی با بیان اینکه «این معاهده و اجرای آن می‌تواند نقش مهمی در ارتقای روابط راهبردی ایران و روسیه و رساندن آن به نقطه مطلوب ایفا کند»، خاطرنشان کرد: ایران و روسیه همواره در مورد مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی تبادل نظر دارند و با توجه به منافع همسو و مشترک جهت‌گیری‌های آنها تاثیرات قابل توجهی در مسائل بین‌الملل دارد.
این کارشناس مسائل روسیه در همین رابطه تصریح کرد: با توجه به نقش ۲ کشور در موضوع سوریه طی سال‌های گذشته به نظر می‌رسد یکی از موضوعات رایزنی‌ها در این سفر آخرین تحولات سوریه است؛ چرا که ۲ کشور در این زمینه دارای دغدغه‌ها، نگرانی‌ها و همچنین منافع مشترکی هستند.
این کارشناس مسائل روسیه همچنین با اشاره به برگزاری مراسم تحلیف‌رئیس‌جمهور جدید آمریکا در ۲۰ ژانویه و واگذاری مسئولیت کاخ سفید از سوی بایدن دموکرات به دونالد ترامپ جمهوری‌خواه گفت: به نظر می‌رسد یکی دیگر از مسائل مهم بین‌المللی که در جریان این سفر مورد رایزنی قرار می‌گیرد، موضوع «ترامپ» و ایجاد هماهنگی بین ۲ کشور در ارتباط با این موضوع و مسائل مرتبط با آن است.
بهمن در بخشی دیگر از صحبت‌های خود  با تاکید بر اینکه «معاهده جامع همکاری بین ایران و روسیه چند کارکرد مشخص دارد» گفت:  این معاهده در وهله اول نشان دهنده توسعه مناسبات بین ایران و روسیه و این‌که تهران و مسکو به دنبال این هستند که روابط خود را ارتقا دهند، است.
وی با بیان اینکه «این معاهده نشان دهنده حوزه‌های تعامل و همکاری بین ۲ کشور است»، خاطر نشان کرد: این معاهده چشم‌انداز روابط ۲ کشور را نشان می‌دهد و  اینکه ۲ کشور در چارچوب روابط دوجانبه می‌خواهند از شرایط فعلی به چه شرایط در آینده دست پیدا کنند.
این کارشناس مسائل روسیه با بیان اینکه «اینگونه معاهدات سندهای زیربنایی در روابط ۲ کشور محسوب می‌شوند»، گفت: به مانند سند قبلی روابط ایران و روسیه، این معاهده نیز باید به تصویب مجلس و تایید شورای نگهبان برسد و در ادامه دستگاه‌های اجرایی نیز برای اجرای بندهای مختلف آن باید توافق‌های دوجانبه و جداگانه‌ای با طرف‌های روس خود داشته باشند.
سفر پزشکیان به مسکو به توسعه روابط دوجانبه و همکاری‌های منطقه‌ای کمک می‌کند
«حسن بهشتی‌پور» در تحلیل خود از سفر رئیس‌جمهور به روسیه اظهار کرد: در جریان سفر رئیس جمهور به مسکو معاهده جامع همکاری دوجانبه به مدت ۲۰ سال امضاءشد، در این معاهده رئوس همکاری‌های ۲ کشور در این مدت عنوان شده است و شامل موضوعات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامی و ... می‌شود.
وی افزود: سابقه این معاهده به اسفند ماه سال ۱۳۷۹  و زمان ریاست جمهوری حجت الاسلام خاتمی بر می‌گردد که یک قرارداد پنج ساله میان ۲ کشور امضا و از فروردین سال ۱۳۸۰ با تصویب مجلس شورا اسلامی و همچنین دوما روسیه اجرایی شد، در همان زمان نیز مقرر شد این قرارداد هر پنج سال یکبار تمدید شود و به ترتیب طی این سال‌ها تمدید شد.
این کارشناس مسائل روسیه همچنین بیان کرد: سپس در سال ۱۴۰۰ در جریان سفری که حجت الاسلام رئیسی به روسیه داشت با توجه به این‌که زمان تمدید مجدد این قرارداد رسیده بود و همچنین رخداد تحولات مختلف؛ مقرر شد تا بررسی‌های لازم انجام شده و یک معاهده جدید امضا شود که کار آن حدودا سه سال طول کشید و هم اکنون رئیس‌جمهور برای امضاء این قرارداد به روسیه سفر می‌کند.
بهشتی پور با تاکید بر این‌که سفر پزشکیان به مسکو به توسعه روابط دوجانبه و همکاری‌های منطقه‌ای کمک می‌کند، گفت: همکاری‌های ۲ کشور درخصوص نیروگاه حرارتی، راه‌های ارتباطی به خصوص راه آهن و انرژی از جمله نفت و گاز است و مدت‌ها درباره این موضوعات کار شده است.
وی تصریح کرد: در شرایط فعلی ایران بهترین کار یعنی موازنه‌سازی را انجام می‌دهد و با کشورهای مختلف در ارتباط است و همان‌طور که رئیس‌جمهور گفت در صورتی که آمریکایی‌ها به تعهدات‌شان عمل کنند آمادگی داریم با آن‌ها نیز گفت‌وگو کنیم.  این کارشناس مسائل روسیه تاکید کرد: به نفع ایران است سیاست موازنه‌سازی را ادامه دهد. ایران از نظر ژئوپلیتیکی منافعش ایجاب می‌کند تا با کشورهای مختلف ارتباط برقرار کند، از این رو در مناسبات بهترین کار این است با سایر کشورها نیز موازنه‌سازی داشته باشد.  بهشتی‌پور با اشاره به امضای قرارداد همکاری میان ایران و روسیه اظهار کرد: امضا کردن توافقات کافی نیست، بلکه باید اجرایی شود. شاید بسیاری از کشورها با یکدیگر اختلاف داشته باشند اما در روابط بین‌الملل می‌دانند که باید با یکدیگر کار کنند، مهم این است که ببینیم منافع ملی ما چگونه تامین می‌شود و متناسب با آن عمل کنیم.
توافق جامع همکاری میان تهران - مسکو و بازگشت ترامپ به کاخ سفید
ایران در حال حاضر به شریکی قابل اعتماد برای روسیه تبدیل شده است و به نظر نمی‌رسد که مسکو خواهان توقف و یا کاهش این روابط با تهران باشد
به نوشته مهدی سیف تبریزی کترشناس ارشد مسائل روسیه ،قرارداد جامع همکاری ۲۰ ساله میان ایران و روسیه فردا با حضور رئیس‌جمهور ایران در مسکو و در دیدار با ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور این کشور به امضا خواهد رسید. قراردادی که می‌تواند نقطه آغازی بر روابط راهبردی میان دو کشور باشد. امری که تا کنون و براساس شرایط نظام بین‌الملل و منطقه‌ای با، اما و اگر‌های بیشماری همراه بوده است. فارغ از اینکه توافق جامع همکاری راهبردی میان دو کشور می‌تواند گامی بزرگ و موثر در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و همچنین اقدامی الزامی برای روس‌ها در ساخت جدید روابط الملل مستقل از غرب باشد، همزمانی این رویداد با ورود مجدد «دونالد ترامپ» به کاخ سفید می‌تواند اهمیت این توافق را دو چندان کند. از سوی دیگر آغاز دور جدید مذاکرات ایران با کشور‌های اروپای بر سر موضوع هسته‌ای و همچنین گمانه‌زنی‌های که از سوی تیم سیاست‌خارجی و امنیت ملی رئیس‌جمهور جدید ایالات‌متحده مبنی‌بر خواست مذاکره با طرف ایرانی مطرح شده است اهمیت هرگونه توافق سیاسی، امنیتی، نظامی و اقتصادی با روسیه را صد چندان خواهد کرد.
براساس بیانیه‌ها و اظهارنظراتی که از برنامه‌های سیاست خارجی رئیس جمهور بعدی ایالات متحده وجود دارد، می‌توان دریافت که واشنگتن در دوران ترامپ قصد دارد باب مذاکره با مسکو را باز کند و برعکس، فشار بر تهران را افزایش دهد. اکنون سوال این است که آیا چنین ترکیبی از خشم و لطف آمریکا می‌تواند وحدت ضد غربی را که اتحاد روسیه و ایران بر آن استوار شده است را تضعیف کند؟ آیا نزدیکی روسیه و ایران که در سال‌های اخیر به خصوص پس از شروع جنگ اوکراین و تخاصم مسکو با غرب‌جمعی شتاب گرفته است، با ریاست جمهوری دونالد ترامپ با مشکلات جدیدی رو‌به‌رو خواهد شد؟
ادغام در زمینه‌های مختلف
علاقه انفجاری به ایران که بلافاصله پس از حمله به اوکراین در روسیه شعله ور شد تا کنون با فراز و فرود‌های همراه بوده است. شاید بتوان دلایلی را برای این موضوع برشمرد از جمله به قوانین دست‌و‌پا گیر داخلی هردوکشور و عدم پیدا کردن سریع مسیری جایگزین درجهت دور زدن حجم بالای تحریم‌های اقتصادی هردو کشور. میزان تجارت دو کشور در این سال‌ها با وجود افرایش چشم‌گیر، اما همچنان بسیار ناچیز باقی مانده و در حدود چهار تا پنچ میلیارد دلار در سال نوسان دارد. کالا‌های ایرانی در فدراسیون روسیه کمی بیشتر شده است، اما فعلا صحبت از گسترش حضور قابل توجه شرکت‌های ایرانی در بازار روسیه کمی دور از انتظار است.
با این وجود، از نظر ادغام اقتصادی دو کشور، در دو سال گذشته کار‌های زیادی انجام داده‌اند. از مهمترین آنها، می‌توان به انعقاد توافقنامه دائمی منطقه آزاد تجاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) توسط ایران اشاره کرد که باید در سال ۲۰۲۵ اجرایی شود. این امر تعرفه‌ها گمرگی را بین کشور‌های عضو برای ۹۰ درصد از کل کالا‌ها کاهش می‌دهد. برای ایران، چنین قراردادی در خصوص مناطق آزاد تجاری اولین بار است که اتفاق می‌افتد و برای اتحادیه اقتصادی اوراسیا EAEU، در واقع دومین توافقنامه است (اولین توافقنامه با ویتنام در سال ۲۰۱۶ منعقد شد).
علاوه بر این، تهران در حال حاضر درخواست دریافت وضعیت ناظر در این اتحادیه را ارائه کرده است. مولداوی، ازبکستان و کوبا نیز در حال حاضر چنین وضعیتی را دارند، اما ایران اولین کشوری خواهد بود که آن را با توافقنامه منطقه آزاد تجاری فعال ترکیب می‌کند.
همچنین، تهران و مسکو به طور رسمی «شتاب و میر» سیستم‌های پرداخت ملی خود را ادغام کرده‌اند. به گفته مقامات ایران، کارت‌های بانکی ایران را می‌توان در حال حاضر در دستگاه‌های خودپرداز روسیه استفاده کرد و کارت‌های روسی از ابتدای سال آینده در ایران قابل استفاده خواهند بود. این توافق بی‌سابقه است - نه بانک‌های چینی، نه ترکی و نه اماراتی که از حجم تجاری بسیار بالاتری نسبت به ایران با روس‌ها برخوردارند نتوانسته‌اند چنین توافقی را با طرف روسی برقرار و عملیاتی کنند.
علاوه بر این، می‌توان گفت که مسکو در سال‌ها و ماه‌های گذشته به عضویت تهران در سازمان‌های بین‌المللی کمک کرده است. به ابتکار روسیه، ایران در سال ۲۰۲۳ به سازمان همکاری‌های شانگهای پیوست و طرف روسی از الحاق جمهوری اسلامی ایران به بریکس در سال ۲۰۲۴ حمایت کرد. ناگفته نماند همکاری ویژه نظامی-دفاعی تهران و مسکو، که شامل خرید سامانه‌های دفاع هوایی و یا جنگنده‌های روسی و همچنین مانور‌های نظامی مشترک در دریای خزر یا خلیج فارس می‌شود در سال‌های گذشته به شدت گسترش یافته است.
موضوع فقط تجارت نیست
به طور کلی می‌توان ادعا کرد که براساس آنچه که تاکنون میان دو کشور اتفاق افتاده، روسیه نه تنها به دنبال همکاری با ایران در زمینه‌های مختلف است، بلکه در روابط با تهران، مدل‌های همکاری و ادغام جدیدی را آزمایش می‌کند. به عبارت دیگر موضوع فقط تجارت نیست بلکه روسیه امیدوار است که مناطق آزاد تجاری، سیستم‌های مالی یکپارچه و عضویت مشترک در گروه‌های بین المللی با ایران بتواند روابط سیاسی پایداری را به وجود بیاورد که کمتر در معرض نوسانات سیاسی قرار بگیرد. روابط روسیه و ایران برای کرملین به نوعی یک آزمایش است و اگر موفقیت آمیز باشد، کرملین دوست دارد آن را با کشور‌های دیگر نیز تکرار کند. سند همکاری بلند مدت روسیه و ایران با همین هدف تهیه شده است و از همین‌روی طرفین سال‌ها در مورد آن صحبت کرده‌اند.
چشم انداز گسترش روابط
شاید بتوان رد پای این سیاست را در گذشته در ساخت و راه‌اندازی نیروگاه هسته‌ای بوشهر مشاهده کرد. این نیروگاه هسته‌ای به اولین نمونه آزمایشی همکاری دو کشور و به نوعی به یک پروژه تبلیغاتی برای «روس اتم» تبدیل شد.
این تاسیسات اولین پروژه‌ای بود که آژانس هسته‌ای دولتی روسیه (روس اتم)، با موفقیت در خارج از کشور به اجرا درآورد و به نوعی طرحی برای پروژه‌های بعدی روسیه تبدیل شد. برای کشور‌های خاورمیانه، تجربه بوشهر کاملاً قانع کننده به نظر می‌رسید و اکنون پیمانکاران روسی در حال همکاری در ساخت نیروگاه هسته‌ای «آکویو» در ترکیه و نیروگاه هسته‌ای «الدبعه» در مصر هستند.
امروزه ایران به شریک منحصر به فردی برای مسکو تبدیل شده است که دستور کار ضد غربی و تحریم‌های متعدد آنان را بهم پیوند می‌دهد. روسیه ایران را الگوی منحصر بفرد به‌منظور گسترش روابط همه جانبه با سایر کشور‌ها می‌بیند.
به عنوان مثال، مسکو در حال حاضر مشغول گفت‌و‌گو با مصر و امارات متحده عربی در مورد امضای توافقنامه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، مشابه توافقنامه ایران است و از سوی دیگر اندونزی نیز یکی دیگر از کشور‌هایی است که به طور بالقوه به چنین توافقی علاقه‌مند نشان داده. با این حال غول‌های اقتصادی همچون هند و چین چنین پیشنهاداتی دریافت نکرده‌اند، زیرا به گفته کرملین، اتحادیه اقتصادی اوراسیا منطقه تسلط روسیه است و مسکو باید بزرگترین بازیگر اقتصادی در این اتحادیه باقی بماند. اتصال سیستم‌های پرداخت ایران و روسیه نیز می‌تواند یک نمونه آزمایشی موفق دیگر در ادغام اقتصادی دو کشور باشد که امکان به کارگیری آن در الگوی بزرگتر همچون بریکس را مهیا می‌کند. جایی که ایران در نشست قبلی سران بریکس در کازان پیشنهاد به‌کار گیری مدل ادغام «میر و شتاب» را به‌عنوان مبنای اتصال سیستم‌های پرداخت کشور‌های بریکس ارائه کرد.
به موازات این اقدامات، مسکو تلاش می‌کند به ترویج ایده گسترش سازمان همکاری‌های شانگهای و بریکس بپردازد. از همین‌روی به دنبال عضویت ایران، بلاروس نیز به سازمان همکاری‌های شانگهای پیوست. همچنین مصر، اتیوپی و امارات‌متحده عربی همراه با تهران به بریکس پیوسته‌اند و آذربایجان و ترکیه نیز تمایل خود را برای پیوستن ابراز کرده‌اند.
تهدید ترامپ
موفقیت‌های چند سال گذشته ایران در خروج از انزوای بین المللی و کسب نقش تعیین کننده در معادلات بین‌المللی بعید است که مورد پسند دولت بعدی آمریکا قرار گیرد. دوره قبل ریاست‌جمهوری ترامپ در اذهان مسئولین و مردم ایران با سیاست «فشار حداکثری» ثبت شده است. خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و متعاقب آن بازگشت تحریم‌های ظالمانه اقتصادی، به یکی از جدی‌ترین چالش‌ها ایران در قرن بیست و یکم تبدیل شد.
با این حال، بعید است که تصمیمات و اقدامات واشنگتن در راستای تخریب روابط تهران-مسکو تأثیر جدی بر همکاری‌های سیاسی، امنیتی، دفاعی و ادغام اقتصادی ایران و روسیه داشته باشد. به طور کلی، سقف فشار اقتصادی بر ایران در دوره ریاست جمهوری گذشته ترامپ به وجود آمد و علاوه آن، جو بایدن نیز سیاست‌های سلف جمهوری‌خواه خود را با تمام قدرت ادامه داد و تقریبا هیچ تحریمی علیه تهران لغو نشد. این موضوع نه تنها مانع روابط دو کشور نشد، بلکه برعکس، به نزدیکی ایران به روسیه در جهات مختلف کمک کرد.
 اکنون نیز مطمئنا هرگونه فشار اضافه سیاسی و اقتصادی باتوجه به شرایط بین‌المللی و منطقه‌ای از سوی ایالات متحده، همین اثر را تکرار و همکاری‌های دو کشور در تمام زمینه‌های ممکن را تسریع خواهد کرد.
البته، دولت ترامپ ممکن است اقدامات پیچیده‌تر و بدیع‌تری در پیش بگیرد. به عنوان مثال، به روسیه پیشنهاد کاهش تحریم‌ها در ازای امتناع از حمایت از ایران را بدهد. اما چنین پیشنهادی نیازمند تجدید نظر اساسی در سیاست خارجی آمریکا خواهد بود و در عین حال، بعید است با استقبالی در مسکو مواجه شود.
ایران در حال حاضر به شریکی قابل توجه و قابل اعتماد برای روسیه تبدیل شده است که با همکاری تهران زیرساخت‌های جدید روابط بین‌الملل مستقل از غرب را می‌سازد و از همین‌روی به نظر نمی‌رسد که مسکو خواهان توقف و یا کاهش این روابط با تهران باشد.
اهمیت توافقنامه های همکاری جامع
به گفته دکتر عماد آبشناس؛ ایران و روسیه قبلتر هم توافقنامه همکاری ای را با هم در زمان مرحوم هاشمی رفسنجانی به امضا رسانده اند ولی امروزه بحث بر سر یک توافقنامه جامع است.
در دوران ریاست جمهوری آقای روحانی، ایران و چین هم توافقنامه همکاری های جامع 25 ساله به امضا رسانده اند.
در دوران ریاست جمهوری مرحوم آیت الله رئیسی ایران با تعداد زیادی از کشورها مذاکراتی را انجام داد تا توافقنامه های جامع همکاری های طولانی مدت فیما بین ایران و این کشورها به امضاء برسد.
حال ممکن است برخی سوال کنند که چنین توافقنامه هایی چه فایده ای دارند.
باید گفت اگر توافقنامه ها اجرا شوند قطعا برای هر دو طرف فایده های زیادی خواهند داشت.
در برخی موارد مشکل در این است که با دخالت های برخی طرفهای داخلی یا خارجی که عموما دشمنان دو کشور امضا کننده هستند در اجرای این توافقها سنگ اندازی می شود.
به عنوان مثال می گویم یکی از بخش های توافق ایران و چین اعزام توریست چینی به ایران بود که می توانست درآمد بسیار زیادی را برای ایران ایجاد کند.
یکی از خواسته های چینی ها این بود که توریست های چینی خدمات ویژه خود را دریافت کنند و محل های خاصی برای اسکان آنها اختصاص داده شود.
مثل زمانی که حجاج ایرانی به مکه می روند و ما برای آنها هتل های مخصوص اجاره می کنیم و غذا و دکتر و... اختصاصی برای حجاج خودمان می فرستیم.
در ایران قرار شد به عنوان نمونه (پایلوت) در کیش چند هتل به توریست های چینی اختصاص داده شود تا در آنجا غذای مخصوص توسط سر آشپز چینی تهیه شود و خدمات به زبان چینی به توریست ها داده شود.
به یکباره دیدیم که رسانه های وابسته به دشمنان ملت ایران هیاهو راه انداختند که دولت ایران کیش را به چینی ها فروخته و فضاسازی آنها موجب آن شد که همه برنامه ریزی ها برای این کار به هم بخورد.
متاسفانه بسیاری از مردم که گول این رسانه های دشمن که به زبان فارسی برنامه پخش می کنند را خوردند و متوجه نبودند که استقبال از این توریست ها می تواند چه درآمدی را برای کشور ایجاد کند و چه تعدادی از جوانان ایرانی را مشغول به کار کند و چه قدر می تواند برای مقابله با تحریم های آمریکا بر علیه ایران موثر باشد.
این را مثال زدم تا خواننده متوجه شود اگر فردا روزی تبلیغات بر علیه هر گونه توافق جامعی میان ایران وهر کشور دیگری راه افتاد هدف چیست.
این نکته را آویزه گوشتان کنید، هیچ وقت دشمنان درباره مساله ای که به ضرر ملت ایران است تبلیغات راه نمی اندازند.
به هر حال نکته مهم در توافق های جامع این است که دو کشور برای همکاری های طولانی مدت درباره مسایل مختلف توافق می کنند.
مثلا اگر احیانا بخواهند درباره ایجاد یک خط راه آهن و یا جاده توافق کنند دیگر خیالشان راحت است که مثلا تا 25 سال دیگر شرایط تغییر نخواهد کرد و احتمال تمدید شرایط هم وجود خواهد داشت و به همین دلیل سرمایه گذاران دو کشور می توانند با خیال راحت برنامه ریزی کنند.
یا مثلا اگر کشوری بخواهد کشت فرازمینی در کشور دیگری انجام دهد (که امروزه ایرانی ها به دنبال توسعه آن هستند) نیاز دارد مطمئن شود که تا زمانی که مثلا درخت محصول می دهد و بعد از آن این زمین در اختیار اش است و محصول اش را برداشت می کند.
البته مثال کشت فرازمینی را زدم چون بقیه مسایل وابسته به توافقهای جامع مشابه آن هست، مثلا شما کارخانه می خواهید ایجاد کنید باید مطمئن شوید که محصول کارخانه را می توانید بعد از چندین سال تولید استفاده کنید و...
وقتی که همکاری های جامع میان کشورها ایجاد می شود این مساله به همکاری های بین المللی میان آنها نیز کشیده می شود.
یکی از اصول سیاست بین الملل مبنی بر آن است که خود به خود وقتی کشورها با یکدیگر رابطه اقتصادی دارند رابطه سیاسی هم تقویت می شود.
حتی در مواردی که با هم اختلافات سیاسی پیدا می کنند به دلیل وجود منافع اقتصادی سعی می کنند اختلافاتشان را حل کنند.
مثلا ایران اختلافات زیادی با امارات و یا ترکیه دارد ولی چون روابط اقتصادی بین طرفین وجود دارد روابط سیاسی هم ادامه پیدا می کند.
مضاف بر آن وقتی که کشورها توافق همکاری جامع با هم دارند اگر در سطح بین المللی اتفاقی رخ دهد که به این توافق جامع لطمه می زند در کنار هم می ایستند.
به عنوان مثال می گویم، مثلا ایران با روسیه یا چین یا ... توافق جامع دارد و بعد آمریکا می آید می خواهد تحریم هایی را بر علیه ایران و یا روسیه ویا چین و یا ... وضع کند که به این همکاری جامع لطمه می زند، بدیهی است که این بار آمریکا با ایران تنها و یا روسیه تنها و یا چین تنها و یا... مواجه نخواهد بود و طرف های مرتبط همه در مقابل اش می ایستند.
یا مثلا می گویم، اگر توافق همکاری های جامع میان ایران و روسیه و چین قبل از سال 2010 وجود داشت و فعال بود احتمال اینکه آمریکا بتواند در شورای امنیت تحریم های بین المللی بر علیه ایران وضع کند بسیار ضعیف می بود چون شانس آن وجود داشت که روسیه و چین آن را وتو کنند.
به همین ترتیب می توان گفت وقتی که توافق همکاری های جامع میان کشورها وجود دارد اگر طرفی مثل آمریکا بیاید مثلا ایران را تحریم کند، ایران خیال اش راحت است که از نظر اقتصادی با کشورهای دیگری همکاری دارد که می توانند در مقابله با تحریم ها به او کمک کنند.
مثل شرایط حاضر که ایران تحریم است اما نفت خود را به چین می فروشد و یا اینکه به هاب انتقال کالا برای روسیه تبدیل شده و یا هند به دلیل وجود بندر چابهار حاضر نیست به تحریم های آمریکا تمکین کند و در نهایت آمریکا است که مجبور شده برای رضایت خاطر هند چابهار را از تحریم ها مستثنی کند.
کلا هر چه قدر که کشوری عضو مجامع بین المللی اقتصادی باشد و هر چه قدر با کشورهای دیگر توافقنامه ها و تفاهم نامه های همکاری بیشتر داشته باشد، در عرصه بین المللی قدرت چانه زنی بیشتری دارد.
امروزه ایران با داشتن این توافق ها و همچنین عضویت در سازمان هایی مثل سازمان همکاری های شانگهای و بریکس قطعا قدرت چانه زنی بیشتر با غرب حتی در مواردی مانند برجام را دارد.
تصور اینکه روزی آمریکایی ها قرار است تحریم های خود بر علیه ایران را لغو کنند بسیار تصور ساده ای است، همه تحریم هایی که آمریکایی ها وضع کرده اند را نگاه کنید، حتی یک جمله مبنی بر اینکه اگر ایران فلان کار را کرد این تحریم لغو می شود را نمی توانید پیدا کنید.
این تحریم ها برای آن وضع نشده که روزی برداشته شود.همیشه این مثال را می زنم، اولین تحریم های انگلیس بر علیه ایران زمان قاجار و بر سر قرارداد دارسی وضع شد و اولین تحریم های آمریکا زمان مصدق و پس از ملی شدن صنعت نفت وضع شد، علیرغم اینکه شاه متحد استراتژیک آمریکا و انگلیس در منطقه بود اما هیچ کدام از این تحریم ها تا به امروز لغو نشده.
همین را بگیرید و تا آخر خط بروید.تنها راه مقابله با این تحریم ها است و این است که کاری کنیم تحریم ها خنثی و بی اثر شود.برای اینکه چنین شود هم نیاز داریم که سطح همکاری های خود با دیگر کشورها را بالا ببریم مخصوصا در زمینه همکاری های جامع دوجانبه.قطعا امضای توافق همکاری های جامع با روسیه این قدرت چانه زنی را بسیار بیشتر خواهد کرد.