گریه برای خانواده

 معصومه نصیری نیا- گریه و بغض پزشکیان بار دیگر موضوع توجه به خانواده را در سرفصل مباحث رسانه ای قرار داد. خانواده رکن اصلي جامعه اي سالم ، پويا و متعادل را تشکيل مي دهد . در عصر حاضر ،‌ بيش از هر زمان ديگر ، نظام خانواده در معرض هجوم عوامل متعدد فرهنگي ، اجتماعي،اقتصادی،بهداشتی و سياسي قرار گرفته است.یکی از ویژگی‌های دوران کنونی ما که در اصطلاح دانشمندان علم الاجتماع به آن دوران گذار از سنت به مدرنیته نام می‌دهند، تحولات خانواده از لحاظ فرم و ساختار و ارزش‌ها است. خانواده ایرانی در حال طی کردن روندی از تحولات ناشی از غلبه گفتمان مدرنیته در جامعه و تحت تأثیر عوامل اجتماعی و رسانه‌ای آن است. خانواده ایرانی اصول و مفاهیمی از سنت را هنوز یدک می‌کشد، و از آن طرف، خود را در مسیر مدرنیته می بیند. اگرچه این دوگانگی همیشه مستلزم تقابل نیست ولی عدم شفاف سازی وضعیت، تقابل‌های جدی را به وجود آورده و خواهد آورد. مفاهیمی مانند فامیل، محرم و نامحرم، تعصب و غیرت، فرمانبری از بزرگترها، آبرو و حیثیت خانوادگی و…، به دلیل شرایط یادشده، در خانواده‌های مختلف، معانی و تعبیرهای متفاوتی پیدا کرده‌اند. فهم و تبیین این تحولات به ما این امکان را می‌دهد که آینده خانواده ایرانی را تا حدود زیادی مورد پژوهش و پیش بینی قرار دهیم.
بررسی تعداد خانوار بیانگر این است که در سال ۱۳۹۵، ۲۴ میلیون خانوار در کشور وجود داشته که از این تعداد ۲۲ میلیون آنها خانواده بودند. در حال حاضر نیز براساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته ۲۷ میلیون خانوار در کشور داریم که ۲۵ میلیون آنها خانواده هستند؛ به عبارتی تعداد خانواده در ایران رو به افزایش است. اما از گذشته‌های دور میانگین بعد خانوار در سال‌های اول انقلاب ۵.۵ نفر بود که در سال ۱۳۹۵ این رقم به ۳.۳ نفر رسیده است.
در گذشته خانواده‌ها پرجمعیت بوده‌اند، اما در حال حاضر با کاهش تعداد فرزندان، میانگین بعد خانوار نیز کاهش یافته است. بسیاری از افراد کاهش میانگین بعد خانوار را تضعیف خانواده تلقی می‌کنند، در صورتی که اینگونه نیست، چراکه کمیت دال بر کیفیت نیست، بلکه کاهش تعداد فرزندان خانواده‌ها هم به دلیل توجه به کیفیت فرزند از سوی والدین صورت گرفته و هم به دلیل کم بودن فرزند، والدین سعی می‌کنند امکانات بیشتری برای فرزندان خود فراهم کنند.
از دهه ۷۰ سیر باروری کاهش یافت. هرچند که کاهش باروری در ایران از دهه ۵۰ شروع شد و برای مقطعی این روند کاهشی متوقف شد، اما مجددا از دهه ۷۰ این روند کاهشی ادامه یافت که این موضوع عمدتا ناشی از شاخص‌های توسعه مانند گسترش شهرنشینی، توسعه امکانات رفاهی و توسعه وسایل ارتباط جمعی است.
عوامل مذکور موجب شده که خانواده‌ها به کیفیت زندگی خودشان توجه کنند. از سوی دیگر نیز بررسی سهم دانشجویان در آموزش عالی و فارغ‌التحصیلان آموزش عالی نشان می‌دهد که توجه جامعه به افزایش دانش و آگاهی رو به افزایش بوده و خانواده‌ها در تحصیل و پیشرفت فرزندان دغدغه دارند.
اگرچه خانواده ایرانی در حال حاضر با مسائل، بحران‌ها و دغدغه‌های متعددی مواجه است و بیم آن می‌رود که این مسائل روند تحولات خانواده را به سمت و سوی زوال و بحران فروپاشی برده و خانواده به معنای دینی و ایرانی آن به شکلی از خانواده که در حال حاضر در دنیای غرب (هم خانگی) وجود دارد، متحول گردد اما باید اذعان داشت که خانواده ایرانی دارای یک سری ویژگی‌ها و مناسبات خاص خود است که در مواجهه با نظام ارزشی مدرن و در برابر روند تحولات نقش مانع و قوام خانواده ایرانی را ایفا می‌کنند.
از جمله مهمترین این ویژگی‌ها و اختصاصات می‌توان به اشرافی گرایی، طایفه گرایی و فامیل محوری، وابستگی اقتصادی فرزندان به والدین، مناسبت گرایی (روز زن و مادر، روز پدر، عید نوروز، روز تولد، سالگرد ازدواج و…) پررنگ بودن هویت قومی و خانوادگی افراد در جامعه ایران، مناسک گرایی و توجه به آئین‌های گروهی، احساساتی و عاطفی بودن خانواده ایرانی، فرهنگ مذهبی خانواده ایرانی، و… اشاره نمود. این مؤلفه‌های خانواده ایرانی باعث می‌شود که این رکن اصلی جامعه در برابر روند تحولات دوران گذار مقاومت بیشتری داشته باشد. با توجه به شرایط دنیای مدرن و تسلط گفتمان‌های رقیب خانواده از یک سو و ظرفیت‌های عظیم خانواده ایرانی در برابر این شرایط از سوی دیگر، باید گفت که ارائه یک پیش بینی دقیق از آینده خانواده در ایران امری سخت و نیازمند بررسی‌های دقیق کارشناسانه و آینده پژوهی علمی بوده و به نظر می‌رسد گذر زمان بهترین سخنگو از وضعیت خانواده در آینده خواهد بود.