بازگشت کتاب به سبد فرهنگی مردم

 مونا امیری راد- مطالعه فقط در بین شمار اندکی از ایرانیان جریان دارد و حتی بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان نیز جز کتاب درسی، مطالعه دیگری ندارند. نظام آموزشی نیز دانش‌آموزان را به مطالعه تشویق نمی‌کند و از سوی دیگر محصولات فرهنگی و کتاب جزو کالاهای لوکس به شمار رفته و در سبد خانوارها قرار ندارد. در این وضعیت کودک و نوجوان فقط برای رفع تکلیف و آن هم از روی اجبار تکالیف درسی را انجام می‌دهد.
ضرورت و اهمیت اقتصاد کتاب، به اندازه ای است که هرگونه اختلال در آن، مستقیماً فرایند فرهنگی تولید، توزیع و مصرف کتاب را دچار مشکل کرده و آن را از دستیابی به اهداف نهایی خود، که همان رشد فردی و اجتماعی است، بازمی دارد. بنابراین رصد و مسئله شناسی دائم حوزه اقتصاد کتاب و سپس ارائه راه حل هایی برای حفظ بهینگیِ آن، به امری ضروری در فرایند سیاستگذاری کتاب تبدیل شده است.
چالش های احصا شده، اساساً به دو سنخ «علل زمینه ای» و «علل سیاستی-تقنینی» تقسیم شده اند. نمونه هایی از علل زمینه ایِ شناسایی شده عبارتند از: افزایش قیمت تمام شده تولید کتاب، پایین بودن میزان سرانه مطالعه، نظام آموزشی کنکور محور، تورم و کاهش توان خرید. همچنین برخی از علل سیاستی-تقنینیِ احصا شده عبارتند از: افزایش قابل توجه تعداد ناشران غیرفعال، ضعف برنامه های کتاب خوان الکترونیکی، قاچاق کتاب و پراکندگی نامتوازن صنعت نشر در نقاط مختلف کشور. درنهایت نیز به ارائه راهکارهایی سیاستی-تقنینی پرداخته شد که اهم آن عبارتند از: تخصیص یارانه نشر به انتهای زنجیره اقتصاد کتاب (مصرف کنندگان)، راه اندازی و تقویت سازمان های مدیریت جمعی حقوق ناشران و تولیدکنندگان کتاب، تشکیل معاهدات حقوق نشرِ کشورهای مسلمان به پیشنهاد و میزبانی ایران، تهیه نظام رتبه بندی ناشران، شفاف سازی در شاخص های انتخاب و خرید کتاب توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
چالش های کتاب در هیاهوی سرگرمی های مدرن
در عصر مجازی و گذران شبکه های اجتماعی معمولا این تقابل مشهود به نظر می رسد که با وجود این حجم از اطلاعات و داده ای که روزانه با آن مواجه هستیم  مطالعه در چه جایگاهی قرار دارد و آیا در جامعه‌ای که مخاطب روزانه در معرض ده‌ها گیگ اطلاعات از نوع متن، تصویر، فیلم و محتواهای دیگر قرار می‌گیرد، هنوز کتاب جذابیتی دارد؟!
 آیا مزایای کتاب در دنیای گذشته که تقریبا کارکردهای بی‌بدیلی بودند اکنون می توانند توسط رسانه‌های دیگر جبران شوند و یا رسانه‌های دیگر مانند کتاب‌های الکترونیک، گوشی های هوشمند و یا شبکه های اجتماعی می‌توانند به‌راحتی جایگزین کتاب شوند؟ این موارد تنها بخشی از چالش های موضوع کتابخوانی در عصر حاضر است، عصری که هیجان سرگرمی مدرن دیجیتال و گوشی های هوشمند، مطالعه بصورت کتابخوانی را مهجورتر از پیش کرده است.
کارشناسان بر این باورند که در فضای امروزی مشکل، عدم دسترسی به کتاب نیست بلکه مسئله اصلی این است که کتابخوانی در سایه سرگرمی های جهان مدرن قرار گرفته است و از جمله این سرگرمی های پرهیجان را فضای مجازی می دانند اما اگر بپذیریم فضای مجازی امروز از حیث دسترسی و سهولت ارتباطات، واقعی ترین فضای حاکم بر هر جامعه است پس گریز کتاب از آن جایز نیست و به عبارتی نباید بین کتاب و فضای مجازی جدالی را متصور شد چراکه این ۲ می توانند مکمل همدیگر باشند.
در توضیح بیشتر این نکته باید گفت همانگونه که کارشناسان حوزه کتاب و رسانه بر آن تاکید دارند، گسترش روز افزون شبکه های اجتماعی و فضای مجازی، عاملی در کاهش میزان کتابخوانی است اما این مسئله نیز همانند عصر ارتباطات موضوعی پیچیده و چند بعدی است از طرفی مزیت هایی اعم از سرعت و دسترسی آسان را به همراه دارد و از طرفی باید از این فضا با دانایی، استفاده مطلوب داشت.
بهانه برای نخواندن کتاب فراوان است، دلایلی اعم از گرانی کتاب و یا نفوذ فضای مجازی که تمام اوقات را پر کرده است اما در نگاهی عمقی تر، اولویت نداشتن مطالعه مطرح می شود.
کتاب وسیله ای است که دانش بشری به مدد آن از تباه شدن مصون می ماند و به آیندگان منتقل می شود. كتاب محصول تجربه‏ هاي بشري و خلاقيت‏هاي ذهني و آموخته‏ هاي دراز مدت انسان است. سهم كتاب در انتقال دانش‏ها، گاهي به مراتب بيشتر و فراتر از ديگر ابزار آموزشي است.
نامگذاری روز کتاب و کتاب خوانی
در سال 1372 خورشیدی 24  آبان به عنوان روز کتاب و کتاب‌خوانی تعیین شد. این روز، یکی از روزهای هفته کتاب نیز هست. نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در روزهای چهارم تا دهم دی ماه سال 1372 با پیام رهبر فرزانه انقلاب اسلامی برگزار شد.
در هفته کتاب، در مدارس، مساجد، دانشگاه‌ها، و استان‌های کشور نمایشگاه‌ها و جشن‌های کتاب و سخنرانی در موضوع چاپ و نشرِ کتاب برگزار می‌شود.
دنیای شگفت کتاب‌ها
طبق تحقیقات روانشناسی رمان‌خوان‌ها حس همدلی بیشتر نسبت به رمان نخوان‌ها دارند. در واقع هم ذات پنداری با شخصیت‌های داستانی و درک «دیگری»، فرد را از تعصب‌های کوری که ریشه در نا آگاهی دارد، دور می‌کند.
«فاطمه غفاری» نویسنده و مترجم ادبیات داستانی با بیان این موضوع اظهار کرد: متأسفانه تراکم مصائبی که از پیش از دوران سیاه کرونا تا حتی پس از آن گریبان جامعه را گرفته، روحیه جمعی را افسرده کرده است و این مساله تا آنجایی که سراغ دارم بر احوال کتابخوانی هم بی تأثیر نبوده است. به عنوان مثال پیش‌ترها رویداد پرجمعیت «تو هم بخوان» در بندرانزلی شور و شوق «خواندن» در شهر می‌پراکند و اکنون جای خالی‌اش حقیقتاً حس می‌شود.
وی تصریح کرد: به طور کلی با توجه به اینکه سرانه کتابخوانی در کشور پایین است، انتظار می‌رود کتاب و نشر مورد حمایت مادی و معنوی جدی دولتی قرار گیرد.‌
ترجمه یا تألیف؟
کتاب‌ها پنجره‌ای رو به سوی اندیشه‌ها و احساسات و تجارب نویسندگانشان هستند، نویسندگانی که می‌توانند اهل هر کجای دنیا باشند. اما این روزها کتاب‌های ترجمه بیش از کتاب‌های تألیفی مورد استقبال ناشران در ایران قرار می‌گیرند.
غفاری در ادامه اظهاراتش به موضوع تألیف و ترجمه در بازار نشر کتاب ایران اشاره کرد و گفت: ناشران از ترجمه بیش از تألیف استقبال می‌کنند؛ دلیلش هم این است که کتاب مورد نظر، پیشاپیش در کشورهای دیگر امتحانش را پس داده و مشخص شده که بازار دارد یا نه. شخصاً اما طی ترجمه دو رمان، با چالش‌هایی روبرو شدم. مهمترین آن کپی‌رایت است که در کشور ما به رسمیت شناخته نمی‌شود و حتی اگر ناشر یا نویسنده حق کپی رایت را اخذ کرده باشد، باز اما و اگرهایی وجود دارد و ناشران دیگر می‌توانند همان کار را با ترجمه جدید به چاپ برسانند.
از آن بدتر کتاب سازی هایی است که علی رغم اطلاع مقامات دولتی، برخوردی جدی با آن صورت نمی‌گیرد. شوربختانه نشرهای مافیایی می‌توانند به راحتی با تغییر اسم مترجم و تغییر چند کلمه، کتابی را که پرفروش شده است، چاپ کنند. اما نکته دیگر این است که ظاهراً ترجمه‌ها کمتر زیر ذره‌بین ممیزی‌ها هستند. تالیفات اما باید از صراطی که از لبه شمشیر تیزتر و از مو باریک‌تر است، بگذرند. پروسه‌ای بی‌پایان که از خودسانسوری تا ممیزی پیش از انتشار و حتی نظارت پس از چاپ را در برمی‌گیرد.
نقش کتاب در انتقال علوم
کتاب، محصول تجربه های بشری و خلاقیت های ذهنی و آموخته های دراز مدت انسان است. سهم کتاب در انتقال دانش ها گاهی به مراتب بیشتر و فراتر از دیگر ابزار آموزشی است. کتاب وسیله ای است که دانش بشری به مدد آن از تباه شدن مصون می ماند و به آیندگان منتقل می شود. پدید آوردن آثار علمی و فرهنگ مکتوب از توصیه های مهم اولیای دین است و به گسترش دانش کمک می کند و به عنوان یک میراث فرهنگی برای نسل های آینده ماندگار می شود.
مطالعه و کتابخوانی
بی گمان، هیچ ذخیره و میراثی سودمندتر و با ارزش تر از کتاب نیست؛ چرا که کتاب، مایه آرامش روحی انسان است. کتاب همدمی است که اندوه را می زداید و مطالعه کننده را از تنهایی در می آورد و به او حکمت های جان پرور می آموزد.
در داقع وقتی جهل و بی خبری، جامعه ای را از پای درآورد، یا شبهه ها ذهن جوانان را فلج کند، بدون شک یکی از مهم ترین کارهایی که می تواند آفت جهل را بزداید، مطالعه است و آنچه می تواند شبهه های ذهنی را دفع کند و ایمان و اطمینان را به قلب ها باز آورد، کتاب خوانی است. گرفتاران در چنبره پرسش ها و محاصره شدگان در میان انبوه شبهه ها، می توانند برای استمداد فکری به کتابخانه مراجعه کنند و از آن جا نیرو گیرند و به جنگ شبهه ها بروند و پاسخی در برابر القائات و شبهه افکنی های دیگران بیابند.
آثار ماندگار
یک کتاب خوب، ماندگار و تأثیر گذار، چگونه به یک اثر خاطر آفرین و ماندگار بدل میشود؟ یکی از مهم ترین ویژگیهای چنین آثاری، در نظر گرفتن این نکته مهم است که این گونه کتابها دست کم پاسخی به یکی از سوالها و یا نیازهای مخاطبان خود بدهند، پاسخی که با توجه به اولویتها، زیبا و متین و استوار و قانع کننده باشد. برای این که اثری ماندنی بشود، باید خوب باشد. آثار خوب میماند، در دلها جای میگیرند و کهنه نمیشوند. خوب هم که میگوییم یعنی پاسخ به یک سوال و یک نیاز باشد. خوب فقط معنایش این نیست که از لحاظ هنری خوب تنظیم شده باشد و خیلی عمیق باشد، بلکه ممکن است اینطور نباشد، لیکن پاسخی به یک نیاز باشد.
کتاب های ناسالم
بی تردید، به همان اندازه که می توانیم از کتاب بهره بگیریم، ممکن است در معرض آفت ها و خطرهای نوشته های سست و بیمار و مسموم و انحرافی هم قرار گیریم. راه دادن کتاب های ناسالم به مدرسه ها و خانه ها، در واقع مسمومیت فکری و اخلاقی نسل ما را به دست خودمان فراهم می آورد. بنابراین، نظارت بر چاپ کتاب و بررسی محتوای آن، در جامعه سلامت خواه و دوراندیش ضروری است. آنان که به سلامت اندیشه و باورها و گرایش های افراد جامعه دل بستگی دارند، نمی پذیرند که در عرضه آثار منتشر شده، حدّ و مرز و نظارت و محدودیتی نباشد.
شناخت کافی از سلامت و صحت کتاب
یکی از مفیدترین اطلاعات برای کتابخوان، شناختن آثار خوب و جدید، شناخت نویسندگان متعهد و سالم و آگاهی از مؤسسات انتشاراتی متعهد است. نشان «استاندارد» به عنوان نشانه مرغوبیت کالا، نباید تنها در فرآورده های خوراکی و مصرفی و کالاهای خانگی و صنعتی مورد نظر باشد، بلکه آثار فرهنگی و فرآورده های علمی و فکری هم باید مطابق استانداردهای عقلانی و دینی و ارزشی تهیه شود تا جامعه را به فساد و تباهی و بیماری نکشد. روشن است که خوانندگان آثار و خریداران کتاب و مشتریان مطبوعات و جراید نیز باید به این علایم استاندارد توجه کنند و هر کتاب را نخرند و نخوانند و به هر نویسنده و ناشر، اطمینان صد در صد نکنند و تا شناخت کافی از سلامت و صحت کتاب خاصی پیدا نکرده اند، در روح و اندیشه خود و فرزندانشان را به روی کالاهای ناسالم و زیان بار فکری نگشایند.
خانواده، نقطه آغازین ایجاد عشق به کتابخوانی
برای ایجاد علاقه به کتاب و کتابخوانی، عوامل متعددی نقش دارند که نخستین آنها «خانواده» است. در واقع نقطه آغازین ایجاد عشق و علاقه به کتاب و کتابخوانی از خانواده آغاز می گردد؛ زیرا طبق دیدگاه روان شناسان، شخصیت و هویت کودک در قدم اول در خانواده شکل می گیرد. به طور طبیعی والدین علاقه مند به کتاب فرزندانی دوستدار مطالعه خواهند داشت و عکس آن نیز صادق است.
تجربه نشان داده است که فرزندانی که در خانواده های اهل دانش بزرگ می شوند، میزان مطالعه و گرایش به کتابخوانی در آنان نسبت به خانواده هایی که تمایلی به کتاب و مطالعه ندارند بسیار بیشتر است. اکثر علما و دانشمندان در خانواده هایی رشد نموده اند که والدین آنان اهل مطالعه و پژوهش بوده اند. زمانی که فرزندی می بیند که کتابخانه ای در خانه هست و پدر و مادر و همگی اعضای خانواده، ساعاتی را به مطالعه اختصاص می دهند، دیگر، حتی نیاز به گفتن این که «باید مطالعه کنی» وجود ندارد.
علت عمده کتاب گریزی در جامعه
یکی از مشکلات و کاستی های جامعه ما گریز از کتاب و پایین بودن سطح فرهنگ مطالعه است. این نقیصه، ریشه ها و علت های مختلفی می تواند داشته باشد که شاید در رأس آنها «عدم احساس ضرورت» است. تا وقتی انسان در وضعیت «نیاز» قرار نگیرد، در پی رفع آن نخواهد افتاد.
اگر در پاسخ شبهه های اعتقادی و پرسش های سیاسی دربمانیم، یا در مجلس و محفلی که از موضوع خاصی صحبت به میان می آید، احساس کنیم در آن زمینه بی اطلاعیم و شرمسار شویم و احساس کنیم از چرخه زمان و گردونه پرشتاب مسایل علمی و فکری جامعه عقب مانده ایم، نسبت به خلأ و نیاز آگاه می شویم و این می تواند شوق به مطالعه و کتابخوانی را در ما تقویت کند.
۵۰ میلیون جلد منابع موجود کتابخانه های کشور
بنا بر آمار رسمی، تعداد منابع موجود در کتابخانه‌های کشور ۵۰ میلیون جلد است که می توان گفت به ازای هر نفر کمتر از یک جلد کتاب در کتابخانه‌ها وجود دارد، با این حال بسیاری از مردم، هنوز همان یک کتاب موجود در کتابخانه‌ها را نخوانده‌اند.
در حال حاضر سه هزار و ۷۴۱ باب کتابخانه عمومی شامل ۲ هزار و ۷۵۴ باب کتابخانه نهادی، ۸۴۰ باب کتابخانه مشارکتی، ۲۹ باب کتابخانه مستقل و ۱۱۸ باب سالن مطالعه در سطح کشور به ارائه خدمات کتابخانه‌ای می‌پردازد.
همه مردم باید عضو کتابخانه‌های عمومی باشند، این نگاه ما به حوزه توسعه کتابخانه‌ای است و برای دستیابی به این موقعیت باید بیشتر تلاش کنیم، اکنون به ازای هر نفر کمتر از یک جلد کتاب در کتابخانه‌های عمومی وجود دارد.
ضرورت تلاش برای بازگشت کتاب به سبد فرهنگی مردم
بنا بر تایید کارشناسان و فعالان حوزه کتاب، تقویت فرهنگ کتابخوانی یک اولویت است که از تمام ظرفیت های موجود می توان برای ارتقای آن بهره گرفت، ممکن است فضای کتابخانه ای یا تعداد کتاب های موجود بنا بر استانداردهای لازم نباشد ولی نکته مهمتر این است که از همان داشته های موجود هم آنگونه که باید بهره گرفته نمی شود.
علاوه بر این، بحث کتاب و کتابخوانی که به میان می آید بلافاصله یکی از علل بی بدیلی که از سوی همگان مطرح می شود فضای مجازی و کوچ از سرشوق مردم به این فضا است، هرچند این دلیل می تواند درست باشد اما تمام ماجرای دوست نداشتن کتاب را در برنمی گیرد آنهم در شرایطی که گستردگی فضای مجازی سیطره دنیا را آنچنان در نوردیده است که گویی زندگی بدون آن ممکن نیست.
اما یک نگاه خوشبینانه همواره یادآوری می کند دنیای الکترونیک حتی اگر از این هم گسترده تر شود کتاب کاغذی همچنان آینده خود را خواهد داشت و تکنولوژی هم راه خود را می‌رود، هیچ کدام نمی‌توانند سد راه دیگری شوند اما آنجا که در کنار هم باشند، قدرت و عظمتشان از آنچه که هست چندین برابر می‌شود.
اهل مطالعه خوب می‌دانند لذت ورق زدن کتاب با لمس صفحه هوشمند و خواندن نسخه الکترونیک همان کلمات قابل قیاس نیست و شاید به همین علت است که هنوز هم در دنیای توسعه یافته، بناهای کتابخانه‌ای با شکوه، سرپا و پویا باقی مانده‌اند.
این نگاه خوشبینانه در واقع نوعی تاکید بر همان سواد رسانه ای است که به نوعی بر استفاده کاربردی و هوشمندانه از فضای مجازی تاکید دارد، تاکیدی که محور آن بر استفاده درست از تکنولوژی و داشتن برنامه و آموزش پیش می‌رود، به عبارتی به جای حضور منفعل و پذیرنده در این فضا با خواندن، آموزش و کتابخوانی می‌توان حضور پرسشگرانه، موثر و پویاتری داشت.
“پروین زمانی” پژوهشگر اجتماعی در این خصوص می گوید: خرید کتاب از سبد خانواده‌ها خارج شده و بسته‌های اینترنت و شارژ تلفن جای آن را گرفته است، گرچه دسترسی به کتاب‌ها بسیار آسان‌تر شده و به راحتی می‌توان بسیاری از کتب و مقالات فارسی و لاتین را تهیه کرد ولی خواندن و مطالعه کتاب دشوارتر شده است.
وی افزود: یک نگاه خوشبینانه به کتابخوانی این است که فرصت‌ و تهدیدهای پیش‌روی مطالعه و کتاب را شناسایی کرد تا بتوان تهدیدهای کتابخوانی را کاهش داد و فرصت ها را تقویت کرد اما قبل از هر چیز باید سواد رسانه ای خود را تقویت کنیم و با تجهیز خود به توانایی جدید، محتواهای مفید و کاربردی را تشخیص داده و از آنها استفاده کنیم.
این جامعه شناس بیان کرد: در کنار خواندن مطالب شبکه های اجتماعی حتما فرصت هایی برای خواندن کتاب و گفتگو در مورد آن داشته باشیم و حتی اگر فرصت خواندن کتاب های خوب را نداریم می توان از خلاصه و چکیده کتاب ها استفاده کرد.
وی می گوید: با وجود اینکه کتاب و کتاب‌خوانی کارکردهای بی‌بدیلی مانند آرامش و تمرکز دارد ولی فرصت‌هایی نیز در دنیای مجازی هست که می توان با اقداماتی نظیر رعایت حقوق مالکیت(کپی رایت)، سیاست‌گذاری جهت تولید محتوای مناسب، تجهیز کتاب‌خانه‌های عمومی به منابع الکترونیکی مناسب، آموزش شیوه‌های جست‌وجوی منابع به افراد، ترویج کتاب و کتاب‌خوانی و ارزش دادن به علم و خردورزی مانع سقوط جامعه به‌سوی کم‌دانی و کتاب نخوانی شد.
در مساله کتاب و کتابخوانی، تلاش برای ورود کتاب به زندگی مردم مهم است چراکه فعالان اجتماعی و فرهنگی معتقدند با ظهور و گسترش فضای مجازی در سالیان اخیر سبد فرهنگی خانواده‌ها دچار تغییرات گسترده‌ای شده و یک راه برای بازگشت به کتاب و مطالعه ، معرفی و تبلیغ کتاب از هر راه ممکن است.
از فخرفروشی با کتاب تا قهر با کتاب فروشی ها
هر اقدامی که به ترویج فرهنگ کتاب و مطالعه در جامعه کمک کند مفید است، اما تعیین کننده نیست و نیازمند سیاست‌گذاری‌های کلان در کشور برای ساماندهی صنعت نشر هستیم.
رحیم چراغی، شاعر و پژوهشگر ، ایران را کشوری دارای سابقه تمدنی و فرهنگی چند هزار ساله دانست و اظهار کرد: ایرانیان در گذشته درخشان فرهنگی خود شخصیت‌ها و پشتوانه‌هایی مانند حکیم ابوالقاسم فردوسی را دارند که حکیم و به تعبیری امروزی دانشمندی مسلط به تاریخ و فرهنگ و زبان ایران زمین بوده و اسطوره را می‌شناخته است. در واقع فردوسی در هزار سال پیش، استاد کار کردن با منابع مکتوب و شفاهی و اسناد تاریخی و متون اساطیری بوده است.
وی با بیان اینکه امروز اهمیت کتاب و کتاب خوانی بیش از هر زمان دیگری است، افزود: متاسفانه جامعه ما آن گونه که باید و شاید به خواندن و مطالعه اهمیت نمی دهد. از طرف دیگر صنعت نشر در ایران با بحرانی جدی مواجه شده که بیشترین آسیب آن متوجه کتاب و کتاب خوانی است.
این نویسنده و پژوهشگر ادبیات، کاهش تیراژ کتاب های منتشر شده را گواهی از چالش زیرساختی حوزه کتاب خوانی دانست و تصریح کرد: تیراژ کتاب از سه هزار نسخه در دهه‌های اخیر به ۳۰۰ نسخه در سال‌های گذشته رسیده است و نویسندگان و پژوهشگران زندگی حرفه‌ای ندارند، یعنی وقت مفید خود را برای گذران زندگی صرف کارهای دیگر می‌کنند و در نهایت با ذهن و جسمی خسته و فرسوده به سراغ انجام کار فرهنگی می‌روند. تاسف آور است که اغلب کتاب‌های آفرینشی(شعر و داستان) و پژوهشی، به دلیل بحران صنعت نشر و عواملی دیگر انتشار نمی‌یابند و عملا درآمدی نیز برای مولف ندارند.
وی، با تاکید بر لزوم شناسایی و رفع عوامل بحران‌ساز در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی، عنوان کرد: هر اقدامی که به ترویج فرهنگ کتاب و مطالعه در جامعه کمک کند مفید است، اما تعیین کننده نیست و نیازمند سیاست‌گذاری‌های کلان در کشور برای ساماندهی صنعت نشر هستیم.
چراغی با بیان اینکه جامعه ما جامعه آسان‌پسند شده و دیگر برای کتاب و مطالعه وقت نمی‌گذارد، گفت: تکنولوژی یا فناوری مانند آوار بر سر جامعه خراب می‌شود و فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی همه چیز را پس می‌زند. این در حالی است که کتاب در جوامع توسعه یافته، جایگاه خود را حفظ کرده و شاهد سرانه مطالعه نسبتا بالایی هستیم. همچنان می‌شنویم که شهروندان شهرهای بزرگ در مترو و اتوبوس مطالعه می‌کنند، اما چنین روالی در جامعه ما نهادینه نمی‌شود، شاید می توان گفت که از حوصله جامعه و شهروندان شهرهای گرفتار در دود و ترافیک خارج است.
این نویسنده و پژوهشگر ادبیات، حذف کتاب از سبد اقتصادی خانوار را نگران کننده دانست و متذکر شد: متاسفانه قهر مردم در ایام کرونا با کتاب‌فروشی‌ها بیشتر شده است.
چراغی از مسئولان خواست توجه و پرداخت به صنعت نشر را کمتر از پرداختن به صنایع سنگین همچون خودروسازی نبینند و خاطرنشان کرد: فرهنگ و آموزش و پرورش حرف اول را در کشورهای پیشرفته می‌زند، زیرا همیشه سرمایه‌گذاری در حوزه‌های فرهنگی نتیجه‌بخش و سازنده است.
وی، کتاب خوانی را برای جامعه لازم دانست و اضافه کرد: انتخاب کتاب باید براساس نیاز خواننده باشد و مردم سعی کنند بیشتر به سراغ کتاب‌هایی بروند که ارزش‌های تکنیکی و روش مند و هنری داشته باشد و چیزی به زندگی آنان اضافه کند؛ همچنین کتاب را جزئی از زندگی خود کنند و به تشخیص و وسواس در انتخاب منابع بهتر برسند.
پرهیز از تفاخر و تجمل گرایی به وسیله کتاب
سهیلا فرهنگی، مدرس و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی ، کتاب را یکی از ابزارهای مهم فرهنگی دانست که با وجود گسترش دیگر رسانه ها از جمله رسانه های مجازی همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است و گفت: امروزه با شیوه های جدید کتابخوانی و مطالعه از طریق شبکه های اجتماعی و سایت های اینترنتی مواجه هستیم، اما هیچ چیزی جای لذت ورق زدن و خواندن کتاب را نمی گیرد.
وی کتاب را یار همیشگی انسان دانست و با اشاره به شعر «حریفی که از وی نیازرد کس/ بسی آزمودم کتاب است و بس»، افزود: کتابخوانی جزو نیازهای ضروری ما انسان هاست، زیرا کتاب ما را با دستاوردهای علمی و ادبی دیگران آشنا می کند.
این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، از کتاب به عنوان ابزاری برای ماندگاری علم و دانش گذشتگان یاد کرد و متذکر شد: از قدیم گفته اند «قیدو العلم بالکتابه»، یعنی علم را با نوشتن در بند کنید. پس با خواندن کتاب ها می توانیم به علم انسان هایی که آنها را نوشته اند دست پیدا کنیم.
فرهنگی، با بیان اینکه روح و روان انسان با کتاب تغذیه می شود، اظهار کرد: کتاب دریچه ای است که چشم انسان را به روی ناشناخته ها می گشاید و تجربه افرادی را که در دوره های مختلف زیسته اند، به ما منتقل می کند.
وی با تاکید بر لزوم پرهیز از تفاخر و تجمل گرایی به وسیله کتاب، اضافه کرد: داشتن کتابخانه های زیبا و مجلل و قفسه های بزرگ و مملو از کتاب نشانه دانایی نیست، بلکه خواندن کتاب و درک محتوای آن است که آگاهی ما را بالا می برد.
این دانشیار دانشگاه پیام نور گیلان، استفاده از هر شیوه ای برای افزایش مخاطبان کتاب و جذب گروه های سنی مختلف به ویژه جوان و نوجوان به کتابخوانی را لازم و ضروری دانست و یادآور شد: امروزه با زندگی های مدرن و ماشینی بسیاری از جوانان برای مطالعه وقت نمی گذارند، بنابراین باید به سمت روش هایی برای ترویج فرهنگ کتاب برویم که در کوتاه ترین زمان ممکن بیشترین اطلاعات را در اختیار مخاطب قرار دهد.
وی معرفی و نقد کتاب های مناسب هر گروه سنی را یکی از راهکارهای خوب برای نهادینه کردن فرهنگ کتاب و کتابخوانی دانست و گفت: ادبیات فارسی گنجینه ای عظیم از متون نظم و نثر است که با جذابیت های فراوان خود هم از نظر مفهوم و محتوا و هم از منظر فرم و قالب می تواند مخاطبان زیادی را جذب کند.
فرهنگی، ادبیات را متعلق به قشر خاصی از جامعه ندانست و تصریح کرد: از زنان خانه دار تا تحصیلکرده های دانشگاهی می توانند مخاطب ادبیات باشند و بی تردید توجه به ادبیات نخستین گام در ترویج کتاب و کتابخوانی است.
وی داستان ها و رمان ها را آیینه ای از زندگی دانست و اضافه کرد: با خواندن یک رمان می توانیم تجربیات یک زندگی را کسب کنیم و در زندگی خود به کار بگیریم. در واقع افرادی که زیاد کتاب می خوانند، تجربه زیادی کسب می کنند.
این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، عصر حاضر را عصر سرعت دانست و ادامه داد: امروزه کتاب ها به سمت کوتاه شدن پیش رفته اند تا افرادی که وقت کافی برای مطالعه ندارند، از کتاب بی بهره نمانند. داستانک ها از جمله قالب های کوتاهی به شمار می روند که برای عصر حاضر که همگی با کمبود وقت مواجه اند، مناسب است.
وی از افراد خواست مطابق با ذائقه خود کتاب مناسب را انتخاب کنند و افزود: برخی از افراد به شعر علاقه دارند و برخی دیگر به مطالعه متون کهن می پردازند.
فرهنگی، چاپ کتاب های با محتوای ضعیف را یکی از چالش های حوزه کتابخوانی دانست و اظهار کرد: متاسفانه نظارت کم بر حوزه نشر موجب شده است که هر کسی با هر سطحی از دانش شروع به نوشتن و چاپ اثر کند و به این دلیل شاهد چاپ داستان ها و ترانه هایی با محتوای بسیار ضعیف هستیم که حتی اصول اولیه داستان نویسی و شاعری در آنها رعایت نشده است.
وی با بیان اینکه تشخیص کتاب خوب از کتاب بد برای مخاطبانی که آشنایی کافی با ادبیات ندارند کمی سخت شده است، تاکید کرد: امروزه با افزایش انتشار کتاب مواجه هستیم و افراد با انگیزه های مختلف اقدام به چاپ کتاب می کنند. بنابراین نیازمند نظارت های قوی تری در حوزه نشر هستیم تا هر کتابی اجازه چاپ پیدا نکند.
لزوم چشاندن طعم کتابخوانی به کودکان
ندا کریمی، ، کتابخوانی را یک فضیلت دانست و اظهار کرد: هر چیزی که به انسان کمک کند تا زندگی بهتری داشته باشد خوب است و کتاب فرصت بهتر زندگی کردن و انسان بهتر بودن را به ما می دهد.
وی با بیان اینکه شیوه های مختلفی برای علاقمند کردن افراد به کتاب و کتابخوانی وجود دارد، تصریح کرد: یکی از مهمترین راهکارها برای کتابخوان کردن افراد، چشاندن طعم خوب کتاب خواندن در دوران کودکی است لذا باید کودکان را با کتاب و کتابخوانی آشنا کنیم و کودکان باید از دوران کودکی کتاب در دست بگیرند.
رئیس اداره امور کتابخانه های اداره کل کتابخانه های عمومی گیلان، برگزاری مسابقات کتابخوانی و نشست های کتابخوان و معرفی کتاب را از دیگر روش های موثر برای ترویج فرهنگ مطالعه در جامعه دانست و متذکر شد: ترویج کتاب و کتابخوانی زمانی مفید است که جنبه وظیفه و اجبار نداشته باشد و افراد از روی علاقه به خواندن و معرفی کتاب بپردازند.
کریمی، در ادامه به جنبه های مثبت و منفی فضای مجازی بر فرهنگ کتاب و کتابخوانی اشاره کرد و گفت: فضای مجازی هم می تواند برای کتابخوانی مضر باشد و هم می تواند به ترویج کتاب کمک کند. متاسفانه این روزها بسیاری از افراد بیش از اینکه وقت خودشان را صرف ورق زدن کتاب کنند، صرف بالا و پایین کردن صفحه موبایلشان می کنند، اما از طرف دیگر شاهد معرفی خوب و حرفه ای کتاب در صفحات مجازی و شبکه های اجتماعی هستیم.
وی با بیان اینکه به وسیله سایت های ترویج دهنده کتاب و کتابخوانی می توانیم با کتاب های خوب آشنا و مشتاق خواندن آنها شویم، اضافه کرد: استفاده از فضای مجازی در ایام شیوع بیماری کرونا بسیار به ترویج فرهنگ مطالعه کمک کرده است.
این کتابدار، با تاکید بر لزوم مطالعه کتاب های مناسب به جای کتاب های صرفا خوب، خاطرنشان کرد: افراد باید متناسب با سن و تحصیلات و شغل و علایق و روحیات خود یکسری از کتاب ها را انتخاب و یا به دیگران معرفی کنند، زیرا کتاب های مناسب هر فرد با فرد دیگر متفاوت است.
وی با بیان اینکه اداره کل کتابخانه های عمومی استان گیلان ۸۵ باب کتابخانه عمومی وابسته به نهاد کتابخانه های عمومی دارد، گفت: سعی کردیم در کنار فراهم کردن مجموعه کتاب جهت امانت، خدمات فرهنگی و اجتماعی جانبی به اعضا ارائه کنیم تا کتابخانه ها از نگاه سنتی فاصله بگیرند؛ البته فضای امانت کتاب همچنان برقرار است، اما در کنار بده و بستان کتاب ترویج مسائل فرهنگی و اجتماعی در دستور کار قرار دارد تا کتابخانه های عمومی را از یک محیط منفعل پُر از سکوت و رکود به پایگاه های فرهنگی - اجتماعی تبدیل کنیم.
سرانۀ مطالعه ایرانیان
اهل مطالعه بودن فرد و یا خانوادۀ فرد، به معنی میزان «سرانۀ مطالعه» نیست. عام‌ترین تعریف از سرانۀ مطالعه، میانگین مدت‌زمان مطالعه یک نفر در یک شبانه‌روز است. در مورد سرانۀ مطالعه، آمار 32 دقیقه در شبانه‌روز در میان «افراد اهل مطالعه» صادق است. در سال 1398، طبق پیمایش موج سوم مصرف کالاهای فرهنگی، میانگین مطالعه کتاب (غیردرسی) در جمعیت نمونه، حدود 13 دقیقه در شبانه‌روز بوده است اما میانگین سرانۀ مطالعه کتاب (غیردرسی) در میان جمعیت اهل مطالعه (در میان 46.6 درصد جامعه)، حدود 32 دقیقه در شبانه‌روز بوده است. بنابراین آمار مورد اشاره در مورد سرانۀ مطالعه «افراد اهل مطالعه» در جامعه صادق است و نه همۀ افراد جامعه.
بر اساس داده‌های پیمایش‌های مصرف فرهنگی و طرح‌های آمارگیری فعالیت‌های فرهنگی خانوار، سرانۀ مطالعه در ایران بین سال‌های مختلف، عددی بین 15 تا 16:36 دقیقه در روز بیان شده است. در طرح آمارگیری فعالیت‌های فرهنگی خانوار در سال 1399 (مرکز آمار ایران)، سرانه مطالعه افراد ١٥ساله و بیش‌تر باسواد در ماه به‌طور متوسط ٨ ساعت و ١٨ دقیقه برآورد شد که ١٦ دقیقه و ٣٦ ثانیه در روز است. از این مقدار ٦ ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی، ١ ساعت و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه روزنامه و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه نشریات بوده است.
ملاحظه می‌شود که با وجود اینکه آمار افراد اهل مطالعه در ایران، متوسط ارزیابی می‌شود، اما سرانۀ مطالعه کتاب (16 دقیقه در شبانه روز) بنا به دلایل متعدد بسیار پایین است. اگر این رقم را با ارقامی که در سال 2021 توسط استاتیسا (شرکت آلمانی داده‌های بازار و مصرف‌کننده) ارائه شده است مقایسه کنیم، باید گفت که وضعیت مطالعه در ایران تا رسیدن به کشورهای با سرانۀ مطالعۀ بالا در جهان بسیار فاصله دارد .
البته باید در نظر داشته باشیم که در آمارهای بین المللی، معمولاً کتاب‌های ادعیه و آموزشی و... هم جز سرانه مطالعه در نظر گرفته می‌شود اما اگر همین موارد را هم در میانگین مطالعۀ عمومی در ایران مدنظر قرار دهیم، بازهم سرانۀ مطالعۀ کتاب در ایران بسیار پایین است.
بالاترین آمار کتابخوانی در جهان متعلق به مردم کدام کشور است؟
امروزه سرانه مطالعه در جهان بسیار کاهش یافته است اما بر اساس گزارشات هنوز برخی از کشورهای جهان هستند که خوشبختانه آمار کتابخوانی آن ها بسیار بالاست و علاقه زیادی به کتاب خواندن دارند.
توانایی خواندن یکی از مهم ترین مهارت های اساسی است که انسان امروزی میتواند توسط آن یاد بگیرد. در واقع خواندن برای داشتن ارتباط در جوامع اهمیت خاصی برخوردار است. خواندن علائم ترافیکی، دستورالعمل های پزشکی و اخبار.
علاوه براین، دسترسی به اطلاعات آنلاین یا کتاب و مجلات به مردم کمک می کند تا تحصیل کرده و مطلع از جهان پیرامون خود باشند. مغز انسان نیاز به توسعه مستمر دارد و خواندن به آن کمک می کند. خواندن افراد را در داشتن تخیل فعال و بالابردن خلاقیت کمک می کند. حال این سوال برای شما کاربران نمناک مطرح است که در کجای دنیا مردم بیشتر کتاب می خوانند؟بنظر می رسد که هندی ها با 10 ساعت کتابخوانی در روز خوره کتابخوانی هستند.
شاخص کل فرهنگی جهان، مطالعه ای جهانی برای اندازه گیری میزان زمانی که مردم در سراسر دنیا به طور هفتگی مطالعه می کنند را انجام داد. نتایج این مطالعه مشخص نمیکند که دقیقا چه مواردی خوانده می شود، این موارد میتواند شامل اخبار، مجلات، ایمیل و کتاب باشد. علاوه بر این نیز این مطالعه اطلاعات خاصی را درمورد افراد مختلف از لحاظ سن، سطح تحصیلات یا جنسیت و تعداد افراد در نظر نمیگیرد. یافته ها عبارتند از:

هندوستان
گزارشات از شهروندان هندی بالاترین سرانه مطالعه را نشان میدهد. هندی ها به طور متوسط 10 ساعت و 42 دقیقه در هفته مطالعه می کنند. بدست آوردن جایگاه اول در این لیست تقریبا حسن بزرگی محسوب می شود.، که میزان سواد در این کشور پایین تر از میانگین جهانی است(74%).
با این وجود این میزان پس از استقلال این کشور در سال 1947 رشد بیش از 6 برابری داشته است که میتواند شاخصی برای افزایش علاقه به خواندن باشد. با این حال، این زمان تعیین شده فقط محدود به خواندن کتاب هایی چاپی نمی شود و ممکن است صرف وقت برای خواندن آنلاین یا کتاب های الکترونیکی شود.
تایلند
تایلند دومین کشور با بالاترین میزان مطالعه است. در این کشور مردم به طور میانگین 9 ساعت و 24 دقیقه را صرف خواندن می کنند. نظر سنجی های بیشتر نشان می دهد که تقریبا 88درصد مردم کتاب را به شکل چاپی میخوانند و روزانه 28 دقیقه را صرف خواندن آن ها میکنند و این بدان معنی است که زمانی که صرف مطالعه آنلاین می کنند بیشتر است.
درست مانند هند، تبلت ها و گوشی های هوشمند عادات مطالعه را در این کشورها تغییر داده اند. در حقیقت میزان مطالعه کتاب های چاپی نیز در این کشورها کاهش یافته است.
چین
شهروندان چینی با مطالعه 8 ساعته در هفته در سومین جایگاه بالاترین سرانه مطالعه کشورها قرار دارد. سرانه سواد این کشور 96.4% است که بالاتر از میانگین جهانی 86.3 می باشد. از این زمان، فقط 11 دقیقه صرف خواندن روزنامه و مجلات می شود. در تحقیقی که توسط OECD انجام شد، محققان دریافتند که بیش از 90 درصد دانشجویان درشانگهای خواندن را نوعی سرگرمی محسوب میکنند که در مقایسه با سال گذشته افزایش یافته است.