کاهش آسیب پذیری زیرساخت های مورد نیاز مردم

 کمیل واثقی نیا- پدافند غیرعامل یا پدافند ناکُنش‌گر نوعی دفاع غیرنظامی است؛ و به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که به جنگ‌افزار نیاز ندارد و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات، تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.
به کارگیری هوش مصنوعی در الگوی پدافند سایبری ایران
رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور گفت: الگو‌های تهدید و حملات مبتنی بر هوش مصنوعی در حال افزایش هستند. از همین رو شناسایی و رفع آسیب‌پذیری‌ها در سامانه‌ها و اپلیکیشن‌ها بسیار مهم است.
همزمان با آغاز ایام نکوداشت پدافند غیرعامل، نخستین نشست تخصصی هم افزایی پدافند و امنیت سایبری با حضور سردار دکتر غلامرضا جلالی؛ رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور، سردار فرجی پور جانشین قرارگاه پدافند سایبری کشور و جمعی کارشناسان و نخبگان حوزه امنیت سایبری در تالار شهید آبشناسان سازمان پدافند غیرعامل کشور برگزار شد.
سردار جلالی در این نشست با اشاره به ماهیت دوگانه تهدیدات سایبری-فیزیکی در عصر هوش مصنوعی، اظهار داشت: تهدیدات سایبری-فیزیکی، ماهیت فیزیکی و سایبری توامان دارند. طبیعتاً در مواجهه با این مقوله فناوری که ماهیت سیال و پویا دارد، باید دفاعی هوشمند و روزآمد به کار گرفته شود.
تغییر ماهیت تهدیدات و ظهور راهبرد‌های نوین
رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور با بیان اینکه فناوری‌ها علاوه بر تسهیل زندگی بشر به منظور کنترل، اشراف و جمع‌آوری داده در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند، تصریح کرد: این امر منجر به تسلیم ناخواسته افراد به اشراف اطلاعاتی می‌شود. با توجه به اینکه این فناوری‌ها توسط اشخاصی با اراده و برنامه خاص توسعه داده می‌شوند، باید به انگیزه‌های پشت پرده آن‌ها توجه کرد.
تبیین نقشه راه پدافند غیرعامل در استفاده از هوش مصنوعی
دستیار ویژه رئیس جمهور در امور پدافند غیرعامل در ادامه به تبیین نقشه راه پدافند غیرعامل در استفاده از هوش مصنوعی پرداخت و بر استفاده از این فناوری برای رصد تهدیدات و کاهش آسیب پذیری‌های سایبری تاکید کرد.
وی در ادامه به تشریح نمونه‌هایی از حملات سایبری-فیزیکی پرداخت و گفت: شهر هوشمند، نمونه‌ای از زیرساخت‌های شهری است که می‌تواند هدف مهمی برای حملات سایبری باشد چرا که حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد از ۴۵ زیرساخت شهری، قابلیت حمله را دارند. پهپاد‌ها و حوزه‌های محلی کوچک، می‌توانند ارتباطات یک منطقه را قطع کنند. حمله به ساختمان‌ها از طریق ابزار‌های الکترونیکی جدید، ممکن است.
تبیین انواع تهدیدات در امنیت سایبری
سردار جلالی در ادامه به تبیین انواع تهدیدات در امنیت سایبری پرداخت و متذکر شد: اگر حملات سایبری در جهان را بررسی کنیم شاهد حملات ترکیبی هستیم که زنجیره تامین خدمات را هدف قرار می‌دهند؛ بنابراین تمرکز ما باید بر تضمین تداوم کارکرد زیرساخت‌های حیاتی باشد.
وی با اشاره به پیامد محور بودن حملات سایبری و راهبرد بزرگنمایی اثرات آن، متذکر شد: در حملات سایبری-فیزیکی، هدف اصلی ایجاد پیامد‌ها است برای همین است که زنجیره خاص خدمات مانند حوزه انرژی هدف حملات قرار می‌گیرد تا زندگی مردم را مختل کند. از همین رو بزرگنمایی اثر حملات، می‌تواند منجر به ایجاد جو روانی خاص در جامعه شود.
چالش‌های امنیتی مرتبط با ایمپلنت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، به‌ویژه در زمینه هوش مصنوعی و حملات مبتنی بر آن از جمله موارد مورد اشاره رئیس سازمان پدافند غیرعامل بود.
به گفته وی الگو‌های تهدید و حملات مبتنی بر هوش مصنوعی در حال افزایش هستند. از همین رو شناسایی و رفع آسیب‌پذیری‌ها در سامانه‌ها و اپلیکیشن‌ها بسیار مهم است.
چیستی پدافند غیرعامل یا دفاع غیرعامل
به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌گردد که به کارگیری جنگ افزارو تسلیحات نیاز ندارد و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس و مهم نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان خسارات و تلفات ناشی از حملات و بمباران های هوایی موشکی دشمن را به حداقل ممکن کاهش داد.
پدافند غیرعامل به معنای کاهش آسیب‌پذیری در هنگام بحران، بدون استفاده از اقدامات نظامی و صرفا با بهره‌گیری از فعالیت‌های غیرنظامی، فنی و مدیریتی است. اقدامات پدافند غیرعامل شامل پوشش، پراکندگی، تفرقه و جابجایی، فریب، مکان یابی، اعلام خبر، قابلیت بقا، استحکامات، استتار، اختفاء، ماکت فریبنده و سازه‌های امن می‌باشد.
در پدافند غیرعامل تمام نهادها، نیروها، سازمان‌ها، صنایع و حتی مردم عادی می‌توانند نقش موثری ایفا کنند در حالیکه در پدافند عامل مانند سیستم‌های ضدهوایی و هواپیماهای رهگیر، تنها نیروهای مسلح مسئولیت برعهده دارند.
پیدایش پدافند غیر عامل
موضوع پدافند غیر عامل در جهان از قدمتی به اندازه تاریخ زندگی انسان برخورداراست. ودر طول تاریخ همیشه جزء مهمی از زندگی بشر بوده است.
زیرااقدامات دفاعی انسان سبب دفع یا کاهش میزان اثر تجاوز مهاجمان میشود. اما چگونگی دفاع به عوامل و شرایط مختلفی بستگی دارد و انسانها در دوران حیات خود سعی کرده اند تا با استفاده از عقل و تدبیر و اراده خود بهترین راه دفاع را در وضعیت های متفاوت ، در مقابل تهاجم دشمنانشان انتخاب و آن را به کار بندند.
در این ارتباط اقدامات دفاعی انسان همیشه با استفاده از سلاح وتجهیزات جنگی صورت نگرفته است ؛ بلکه در موارد زیادی انسان برای دفاع ، شیوه هایی را به کار برده که سلاح و تجهیزات جنگی در آن پدافند غیر عامل نقشی نداشته است . انسان های اولیه از مامن های طبیعی مثل غارها و پوشش درختان استفاده می کردند.
با شکل گیری تمدن های اولیه استفاده از برج و بارو و خندق و دروازههای محکم متداول شد.برای مثال ، در جنگ خندق وقتی مسلمانان به فرماندهی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به پیشنهاد سلمان فارسی در اطراف مدینه ،خندقی حفر کردند تا دشمنان اسلام نتوانند از آن عبور نمایند ، در واقع از شیوه ی دفاعی پدافند غیرعامل استفاده کرده اند.
در خلال جنگ های ناحیه ای و بعد از جنگ جهانی اول و دوم ، با پیشرفت سلاح ها و تهدیدات ، پدافند غیر عامل نیز شکل تازه ای به خود گرفت مانند کشورهای آلمان ، شوروی، آمریکا ف کانادا ، سوئیس ، یوگسلاوی ، کره شمالی.
اهمیت وضرورت پدافند غیرعامل
برابر آمار سرشماری سال ۱۳۷۸، تعداد شهرهای کشور ۶۰۰ و تعداد روستاهای آن ۶۵۰۰ روستا بوده است، پدافند هوائی مراکز حیاتی و حساس موجود کشور در شهرها صرفا با توپ ضد هوائی ۲۳ میلیمتری، نیازمند ۲۴۰۰۰۰ قبضه توپ، یک میلیون و دویست هزار نفر نیروی انسانی (خدمه)،۳۰۰۰۰ آتشبار و ۷۵۰ گردان ویژ پدافند هوایی خواهد بود که امکان تامین، تشکیل، سازماندهی و پشتیبانی آن دور از دسترس می باشد.
دفاع غیرعامل در واقع مجموعه تمهیدات ،اقدامات و طرح هایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتی المقدور بدون نیاز به نیروی انسانی به صورت خود اتکا صورت گیرد .چنین اقداماتی از یک سو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده را با کمترین هزینه فراهم می سازد. در حقیقت طرح های پدافند غیرعامل قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا می گردند. با توجه به فرصتی که در زمان صلح جهت تهیه چنین طرح هایی فراهم می گردد،ضروری است این قبیل تمهیدات در متن طراحی ها لحاظ گردند. به کارگیری تمهیدات و ملاحظات پدافند غیرعامل علاوه برکاهش شدید هزینه ها، کارآیی دفاعی طرح ها، اهداف و پروژه ها را در زمان تهاجم دشمن بسیار افزایش خواهد داد.
درحال حاضر عمده ترین هدف پدافند غیرعامل، ایمن سازی و کاهش آسیب پذیری زیرساخت های مورد نیاز مردم است تا بتدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نماید. این گونه اقدامات مهم در اکثر کشورهای دنیایا انجام شده و یا در حال اقدام است.
این اقدامات اگر به صورت یک برنامه ریزی و با طراحی در توسعه کشور(توسعه پایدار) نهادینه شود، خود به خود بسیاری از زیر ساخت هایی که ایجاد می شود، در ذات خود ایمنی خواهند داشت .برای اصلاح زیرساخت های فعلی هم می توان با ارائه راهکارهایی مثل مهندسی مجدد، آنها را مستحکم کرد.
اهداف پدافند غیرعامل
1 - تداوم فعالیتهای زیر بنائی کشور و تامین نیازهای حیاتی ،
2 – تسهیل اداره کشور در شرائط تهدید و بحران ناشی از تجاوز خصمانه و حفظ بنیه دفاعی علی رغم حملات مخرب دشمن .
3 – کاهش قابلیت و توانایی سامانه های شناسایی، هدف یابی و دقت هدف گیری تسلیحات آفندی دشمن.
4 - بالا بردن قابلیت بقا، استمرار عملیات و فعالیت های حیاتی و خدمات رسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور در شرایط وقوع تهدید، بحران و جنگ.
5 - تقلیل آسیب پذیری و کاهش خسارت و صدمات تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور در برابر تهدیدات و عملیات دشمن.
6- سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن.
7 - صرفه جوئی در هزینه های تسلیحاتی و نیروی انسانی.
8- فریب و تحمیل هزینه بیشتر به دشمن و تقویت بازدارندگی.
9- افزایش آستانه مقاومت مردم و نیروی خودی در برابر تهاجمات دشمن.
10- حفظ روحیه و انسجام وحدت ملی و حفظ سرمایه های ملی کشور.
11- حفظ تمامیت ارضی، امنیت ملی و استقلال کشور.
گستره پدافند غیرعامل
محورهای های کلان تأثیرگذار بر پدافند غیرعامل در سطح ملی بر اساس نمودار ارائه شده شامل موارد ذیل می باشد:
ـ حوزه عمرانی ( زیربنائی)
ـ حوزه حمل و نقل و ارتباطات
ـ حوزه دارو، غذا، آّب و بازیابی نیروی انسانی
ـ حوزه انرژی
ـ حوزه رسانه ها و تبلیغات روانی
ـ حوزه مخابرات
ـ حوزه صنایع
ـ حوزه مالی و اقتصادی
ـ حوزه دیپلماسی و امنیت
ـ حوزه دفاع
نمونه هایی از مصداق آفند غیر عامل
ایجاد رخنه در اتحاد مردم و حاکمیت، یک آفند غیر عامل است که عموما دشمن به کار می برد.
ایجاد بحران کاذب اقتصادی
انتشار شایعه مثل گسترش بیماری سارس در آسیای شرقی توسط رسانه های آمریکا که اقتصاد کشورهای آسیای شرقی را در عرض چند هفته به زمین زد،( در حالی که طبق اعلام مقامات مالزیایی آمار کشته شدگان تصادفات جاده ای مالزی ده برابر مرگ و میر ناشی از سارس بوده است)و همین امر باعث شد که عوارض اقتصادی و شایعات ناشی از این بیماری، مشکلات فراوانی برای این کشورهابوجود آورد.
جنگ رسانه ای را می توان یک آفند غیرعامل دانست
مقابله و آمادگی با آفند غیرعامل بسیار سخت است زیرا نیازمند مهارت های بسیار بالایی است. در این زمینه باید برای مدیران کشور آموزش های لازم را تدارک دید. این نوع جنگ ها، جنگ های نرم افزاری و پیچیده هستند.
با تمام این تفاسیر، خوشبختانه قرآن کتاب آسمانی مسلمانان مملو از نکته هایی برای مقابله با این نوع جنگ ها ست. جنگ های آینده دنیا قطعا به سمت گسترش این نوع جنگ هاست که در آن بااستفاده از ایجاد سازمان های غیردولتی با ماموریت های کاذب در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی، امنیتی، اجتماعی وفرهنگی، درکشورها، ناپایداری دائمی وفروپاشی حکومت ها رخ خواهدداد(همانند فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی).
سلاح قدرتمند ثقلین (قرآن کریم وعترت) ، نه تنها راه مقابله با انواع مختلف ومتعدد این نوع جنگ هارابه ما می دهد بلکه باجرات می توانیم بگوئیم که موقعیت بسیار بالای آفندی را به ما می دهد که درصورت انجام مطالعات دقیق آمایش سرزمینی درکره خاکی، قابلیت اجرایی بالائی دارد.
اصول پدافند غیرعامل
در اکثر منابع علمی و نظامی دنیا اصول مهم پدافند غیرعامل در قالب موارد زیر ذکر شده‌است.
1 - اختفا
2 - استتار
3 - پوشش
4 - فریب
5 - تفرقه و پراکندگی
6 - مقاوم‌سازی و استحکامات
7 - اعلام خبر
در اینجا به اختصار به شیوه های اصول پدافند غیر عامل اشاره می شود.
۱ - اختفا
اختفا یا پنهان کاری به کلیه اقداماتی گفته می شود که مانع از قرار گرفتن تاسیسات و تجهیزات در دید مستقیم دشمن گردیده و یا تشخیص تاسیسات و تجهیزات و همچنین آگاهی از انجام فعالیت های خاص را برای او غیر ممکن و یا مشکل می سازد.
روش های اختفا عبارتند از:
الف - استفاده مناسب از عوارض زمین و احداث تاسیسات در محلی که توسط دشمن به سهولت قابل تشخیص و رویت نباشد.
ب- عادی و غیر مهم جلوه دادن تاسیسات با جدول بندی، درختکاری و ...
ج - جداسازی منطقی تاسیسات صنعتی که به علت نوع فعالیت نمی توان آنها را به طور کلی دگرگون نمود. به نحوی که تاثیر زیاد بر نوع فعالیت ها نگذارد.
د- حذف نقاط حیاتی و حساس و مهم از روی نقشه هایی که به دلیل خاص باید در رسانه های گروهی منعکس گردد.
هـ - نشان ندادن نمای خارجی تاسیسات حیاتی و حساس در تلویزیون به خصوص در ارتباط با محیط اطراف و جاده ها
و - عدم درج آگهی در جراید به گونه ای که وقوع فعالیتی مهم در محدوده زمانی و در موقعیت جغرافیایی مورد استفاده قرار گیرد.
ز- ایجاد تاسیسات در اعماق زمین و یا در دل کوه ها که به این ترتیب علاوه بر پنهان کردن آنها بحث استحکام کافی در مقابله با راکت، بمب و موشک را می توان مطرح کرد.
ح - جابه جایی: از آن جایی که تاسیسات صنعتی به صورت ثابت در نقطه ای مستقر می شود و انتظار و تغییرات و تحولات دفعی از آنها نمی رود. چنانچه جمع آوری و نصب مجدد گونه هایی از صنایع تا حد لازم سهولت داشته باشد می توان کالبد های مورد نیاز را از نوع سبک و انعطاف پذیر مانند چادر و یا سازه های سبک با قابلیت مونتاژ و دمونتاژ آن انتخاب نمود و در مراحل زمانی مختلف محل آن را جابه جا نمود.
۲ - استتار
مفهوم کلی استتار هم رنگ و هم شکل کردن تاسیسات و تجهیزات با محیط اطراف می باشد. استتار از موثرترین و متداول ترین روشهای دفاعی غیرعامل در ارتش کلاسیک دنیا است.
در مبحث استتار دو نوع دید از طرف دشمن مدنظر است ۱ دید هوایی ۲ دید زمینی
عوامل مربوط به اجرای استتار عبارتند از: رنگ، سایه، بافت، زمین، جنس و مصالح و حرارت و ....
انواع استتار
۱- استتار نوری
۲- استتار حرارتی
۳- استتار راداری
۴- استتار رادیویی (مثل ایجاد پارازیت یا ارسال فرامین کاذب ).
۵- استتار بصری
۶- استتار صوتی
۷- ضد الکترونیکی
3 - استحکامات:
در بحث پدافند غیرعامل استحکامات به سازه های موقتی اطلاق می شود که با توجه به شرایط و امکانات و میزان اهمیت و آسیب پذیری نقاط حیاتی و حساس در محل های مناسب و اطراف تاسیسات ایجاد می گردند تا مانع اصابت مستقیم موشک بمب، توبخانه ، خمپاره و یا ترکش این مهمات به تاسیسات و یا تجهیزات گردیده و اثرات ترکش و انفجار را به طور نسبی خنثی نمایند. استحکامات به شکل زیر طبقه بندی می شوند:
الف- خاکریز
چنانچه تجهیزات در فضای باز چیده شده و یا درون ساختمانی و با مقاومت مصالح معمولی قرار گرفته باشند با ایجاد خاکریز با ارتفاع و قطر مناسب می توان در مواردی مانع اصابت مستقیم بمب و موشک به تاسیسات و تجهیزات گردیده و در اکثر موارد مسیر ترکش و موج انفجار به طرف تاسیسات را سد کرد.
ب- کیسه شن
در صورتی که فضای لازم برای ایجاد خاکریز با شیب مناسب وجود نداشته باشد. با چیدن گونی های پر از شن و ماسه در چندین ردیف و روی هم می توان به نتایج مورد نظر برای حفظ تاسیسات دست یافت.
علاوه بر محصور کردن تاسیسات و تجهیزات می توان از کیسه شن به عنوان پوشش محافظتی نیز استفاده کرد مثل: لوله های زمینی انتقال نفت....
ج- دیوار کشی
ایجاد دیوار احتیاج به بررسی کارشناسی داشته و قطر و ارتفاع آن با توجه به مقاومت مصالح به کار رفته باید محاسبه شود. دیوار کشی شامل آجر چینی، سنگ چینی، ایجاد بلوک هایی با سیمان مسلح و یا استفاده از بلوک های پیش ساخته می باشد. دیوار کشی بهتر است در قطعات مجزا و کنار هم صورت گیرد.
۴ - پوشش
ایجاد پوشش یک اقدام موقتی است که با بالا رفتن شدت تهدید و احتمال حمله هوایی موشکی انجام شده و تا زمانی که احتمال حمله وجود دارد ادامه می یابد. با این عمل تاسیسات و تجهیزات یا مرکز فعالیت از دید خلبان یا حسگر نصب شده در سر بمب و موشک پنهان گردیده و هدف گیری و هدایت موشک و بمب های هدایت شونده از جمله بمب های لیزری میسر نشده و یا دقت آنها کاهش می یابد. پوشش می تواند توسط دود ، بخار آب (غلیظ) و یا با هوا کردن بادکنک و بالن ایجاد شود.
انواع پوشش:
ـ پوشش امنیتی: اقداماتی است که عمدتاً در مورد تاسیسات ثابت به کار گرفته می شود و فعالیت های مجازی یا غیرواقعی را برای دشمن تداعی می کند.
ـ پوشش فیزیکی: اصطلاحاً اقداماتی است که موقتاً به صورت فیزیکی مانع از تشخیص هدف می گردد. که از جمله این اقدامات می توان به ایجاد پرده دود یا بخار غلیظ اشاره کرد.
۵ - ایجاد سازه های امن و مقاوم سازی
طراحی و احداث تاسیسات حیاتی و حساس به گونه ای که به طور کلی در مقابل اصابت مستقیم بمب و موشک مقاوم باشند در خیلی از موارد اصولاً عملی نبوده و به صرفه و صلاح نیز نمی باشد. زیرا هزینه ایجاد و تاسیسات با چنین مشخصاتی ممکن است به مراتب پیش از کل تجهیزات مربوطه باشد.
در اکثر موارد صلاح بر این است که اجزا مستقل تاسیسات و تجهیزات که اصابت احتمالی بمب موشک موجب از کار افتادن تجهیزات و توقف فعالیت بخشی از مجموعه گردیده اما خسارت جانبی زیادی به بار نمی آورد تنها در مقابل موج انفجار و ترکش بمب موشک محافظت شوند ولی بخشهایی از مجموعه که صدمه دیدن آنها موجب از کار افتادن کل سیستم و وقفه کامل یا نسبی در انجام فعالیت می گردد با مقاومت کافی اصابت بمب ساخته شوند.
چنانچه تاسیسات حیاتی و حساس که احتمالاً در فهرست هدف های دشمن قرار دارند فاقد مقاومت کافی در مقابل اصابت مستقیم بمب، موشک بوده و یا موج انفجار ناشی از اصابت، بمب موشک در نزدیکی تاسیسات را نتواند تحمل نمایند.می توان با اجرای طرح های خاص مهندسی، مقاومت بنای آنها را افزایش داده و احتمالاً به حد مطلوب رسانید.
۶ - پراکندگی
پراکندگی عناصر کالبدی یکی از مباحث مهم پدافند غیرعامل محسوب می گردد که در کاهش خسارت ناشی از ایراد ضربه تخریبی دشمن بسیار موثر است و به عکس در صورتی که دشمن در مراحل تهاجمی خود پیش از شناسایی حضور و با بازشناسی به مرحله نشانه روی و اصابت دست یابد تمرکز عناصر کالبدی و حساس مجموعه مورد تهاجم موجب می گردد عملیات تهاجمی با حجم کمتر و متمرکز، بیشترین تخریب را به جا بگذارد.
ایجاد مجتمع های عظیم صنعتی، تاسیسات بندری وسیع، نیروگاه بزرگ و غیره در کشور که ممکن است مورد حمله هوایی دشمن قرار گیرد به صلاح نیست.
در مورد مراکز موجود لازم است مطالعات صورت گرفته و در صورت امکان طرح هایی جهت انتقال تدریجی آنها به نقاط مختلف کشور تهیه شود تا با رعایت اصول پراکندگی در محل های جدید مستقر گردند.
۷- تفرقه
منظور از تفرقه، جداسازی بخشی یا بخشهایی از تجهیزات، قطعات یدکی مواد و سایر وسائل و انتقال آنها به محلی غیر از محل استقرار دائمی و نجات آنها از تاثیر یک حمله هوایی موشکی احتمالی است. این امر نباید باعث توقف کامل فعالیت ها گردد.
۸ - فریب و اختلال:
به مجموعه اقداماتی که بتواند بازشناسی و توجه دشمن را از هدفهای مورد نظر منحرف کرده و موجب گمراهی وی در تشخیص و هدف گیری شود، فریب و اختلال اطلاق می شود.
۹- دسترسی ها:
دسترسی ها به معنی راه ها و فضاهای عبوری و ارتباطی است و در انواع و مقیاس های مختلف قابل طرح است. خطوط ارتباطی یک موضع به محیط بیرونی باید تابع ضوابطی باشد که خصوصیات تهدیدات منجر به اختلال در تردد و یا حذف تردد شود.
۱۰- موانع
کلیه عواملی که نفوذ حضور دشمن را در محدوده مورد نظر مشکل نماید موانع نام دارد. انواع موانع عبارتند از:
الف- فاصله
یک اصل کلی آن است که هر چند فاصله سوژه از مبدا تهدید و تهاجم بیشتر باشد از ایمنی بیشتری برخوردار است، زیرا طی کردن فاصله با به کارگیری هر نوع شی تهاجمی اعم از موشکی، هوایی و زمینی، مستلزم برنامه ریزی دقیق تر و به کارگیری سلاح و تکنولوژی کارآمدتر و هزینه گزاف تر و در عین حال خطرپذیری بیشتر است.
ب- توپوگرافی
به معنی پستی و بلندی های زمین می باشد در صورت وجود ناهمواری در مسیر نقاط مورد نظر علاوه بر خود این ناهمواری ها باعث دشواری حرکت مهاجم به خصوص نیروی زمینی می شوند در عین حال امکاناتی را جهت به کارگیری تدافعی فراهم می نماید.
ج- زیستگاه ها
در هر منطقه که توده ای از کالبد معماری و تجمع نیروی انسانی وجود داشته باشد دلیل استحکامات متنوع و پیچیدگی کالبدی و سایر امکانات و از طرفی عدم شناخت دقیق دشمن از میزان و مکانیزم مقاومت های احتمالی همواره نوعی احتیاط و تردید وجود داشت و این امر خود به مثابه وجود قابلیت های پیشگیرانه می باشد.
د- آبهای سطحی
شامل نهرها، رودها، کانال ها، دریاچه ها و حوضچه های طبیعی، مصنوعی، تالاب ها و برکه های سطوح زیر کشت غرقابی مانند برنج و نیشکر می باشد که استعداد مانع بوده را در مقابل هجمه های تصرف زمینی دارند.
ه- رمل ها
۱۱ - سیستم های ردیابی و اعلام خطر
بخشی از اقدامات پدافند غیرعامل و هوایی نظیر ایجاد پرده پوششی اقدامات درون سازمانی به منظور آماده نمودن محیط جهت ترک فعالیت استفاده از جان پناه و پناهگاه ها و غیره اندکی قبل از وقوع حملات هوایی موشکی صورت می گیرد.
و بنابراین کلیه افراد باید در زمان به نحوی از وقوع این حملات مطلع گردند.
مهمترین اقدام برقراری سیستم اعلام خطر در نقاط حیاتی و حساس با تشکیل یک مرکز اعلام خطر و گماردن یک نفر مسئول در هر زمان و استفاده از بلندگو، آژیر و خطر و غیره می باشد.
۱2-آموزش و فرهنگ سازی:
مسئولین تصمیم گیرندگان و کلیه افرادی که به نحوی در سیاستگذاری تهیه اجرای طرح های پدافندی غیرعامل سهمی می باشند. لازم است متناسب با نیاز از آ موزش های لازم برخوردار گردند. ارائه آموزش با تشکیل دوره های آموزشی مختلف، در مراکز آموزش نظامی و غیرنظامی میسر می باشد.
۱3- پنگاهگاه ها و جان پناه:
پناهگاه های به مکانی اطلاق می گردد که در مقابل اثرات حملات هوایی موشکی نسبت به ساختمان های معمولی و یا فضای باز از امنیت بیشتری برخوردار باشد.
پناهگاه ها بهتر است در نزدیکی محل های تجمع افراد باشد و بهتر است در فاصله مناسب از تاسیسات و با استحکام مورد نظر جهت مقاومت در مقابل اصابت مستقیم بمب موشک و یا موج انفجار اتخاذ گردد.
پناهگاه ها باید مجهز به هواکش، سیستم تهویه طبیعی و یا مصنوعی، سیستم روشنایی و برق اضطراری، وسائل کمک های اولیه،آب و غذا، وسائل کنار زدن آوار و راه های ورود و خروجی متعدد به خارج از محوطه پناهگاه باشند.
جان پناه:
چنانچه ساختمان محل فعالیت دارای مقاومت کافی در مقابل موج انفجار و ترکش نبوده و تجهیزات و وسائل به کار رفته در تاسیسات خود خطر آفرین باشند و در مواردی که تاسیسات خود هدف حمله هستند با شنیدن صدای آژیر باید به محل امن تر رفت.
جان پناه می توان یک سنگر بتنی سرپوشیده، سنگر معمولی با دیواره آجری یا حتی خاکی باشد که افراد بتوانند با رفتن درون آن و نشستن روی پاهای خود یا روی سنگر در معرض اصابت ترکش قرار نگیرد.
۱4- پدافند در مقابل حملات ویژه (شیمیایی، میکروبی، هسته ای)
استفاده از سلاح های شیمیایی در محیط جنگ رایج است و کمتر در محیط های تاسیساتی کاربرد دارد.
اعلام خطر حمله شیمیایی یا حملات هوایی معمولاً متفاوت بوده و این اعلام خطر ممکن است قبل یا هم زمان با حمله صورت پذیرد. استفاده از ماسک در این شرایط بسیار مهم است.

در مورد حملات هسته ای: چنانچه افراد بدانند در صورت اطلاع از انفجار قریب الوقوع هسته ای با رفتن داخل یک سنگر، کشیدن یک پتوی مرطوب روی سر خود می توانند تا حد زیادی از آثار ناشی از ریزش اتمی مصون بمانند. قطعاً در مقابل یک حمله هسته ای به طور کامل تسلیم نخواهند شد، آموزش در این زمینه نقش موثری را ایفا می کند.
۱5- آمایش دفاعی
شامل سازماندهی و چینش مناسب فضاها و تاسیسات برای نیل به اهداف استراتژیک و دفاعی صورت می گیرد و به مطالعات گسترده ای نیاز دارد.
۱6 - سلاح شناسی
یکی از مطالعات مهم در امور دفاعی و پدافندی، مطالعه بر روی توانایی های سلاح های متفاوت، میزان آسیب رسانی هر یک دسته بندی و روش های مقابله با آنها می باشد.
۱7 - مکان یابی
انتخاب مطلوب و بهینه یک محل با امکان تحقق آن فعالیت و داشتن شرایط مناسب برای توسعه آینده به گونه ای که علاوه بر عوامل عمومی اصول پدافند غیرعامل رعایت شود.
۱8 - مراکزحیاتی
مراکزی که دارای گستره فعالیت ملی می باشد و وجود و استمرار فعالیت آنها برای کشور حیاتی است و آسیب یا تصرف آنها بوسیله دشمن باعث اختلال کلی در اداره امور کشور می گردد.
مراکز حساس
مراکزی که دارای گستره فعالیت منطقه ای می باشند و وجود و استمرار فعالیت آنها برای مناطقی از کشور ضروری است و آسیب یا تصرف آنها به وسیله دشمن باعث بروز اختلال در بخشی از کشور می گردد.
مراکز مهم
مراکزی که دارای گستره فعالیت محلی می باشند و وجود و استمرار فعالیت آنها برای بخشی از کشور دارای اهمیت است و آسیب یا تصرف آنها به وسیله دشمن باعث بروز اختلال در بخشی از کشور می گردد.
19- تهدیدات:
به کارگیری پدافند غیرعامل در جهت مقابله با تهدیدات و تقلیل خسارات ناشی از حملات هوایی، موشکی، زمینی و ... کشور مهاجم، موضوعی بنیادی و اساسی است که وسعت و گستره آن تقریباً تمامی مراکز حیاتی و آسیب پذیر نظامی، اقتصادی و ... کشور را در برگرفته و حفظ امنیت ملی، استقلال سیاسی و اقتصادی و پیروزی در جنگ به نحو چشم گیری در راس امور است.
آنچه در این سطور به آن پرداخته شد عبارت بود از اهم موضوعاتی که در مطالعه دفاع غیر عامل مورد بررسی قرار می گیرد. بدون تردید مسائل جانبی بسیار زیادی وجود دارند که در مجال های دیگر قابل بررسی هستند.
نتایج استفاده از پدافند غیر عامل
1 - کاهش طمع کشورهای تهدید کننده و متخاصم.
2 – قرار نگرفتن در مظان اتهام تهدید علیه کشورها ( مطابقت با سیاست تنش زدایی ).
3 – پویایی علمی و فنی ( در کلیه سطوح مدیریتی ، مهندسی و فنی ).
4 – افزایش پایداری ملی.
ویژگیهای جمهوری اسلامی
عواملی که موجب تهدید و تخاصم دائمی برخی از کشورها ی سلطه شده است.
1 – دیدگاه ایدئولوژیک و پایبندی نظام جمههوری اسلامی ایران به اسلام ناب محمدی (ص) ومبانی آن .
2 - دیدگاه ژئو پلتیک و جغرافیای خاص سیاسی .
3 - دیدگاه اقتصادی و بهرمندی از منابع عظیم نفت و گاز .
4 - دیدگاه جمهوری اسلامی ایران به عرصه فناوری های نوین (غنی سازی اورانیوم و...).
وضعیت پدافند غیرعامل در جمهوری اسلامی ایران
اگر شرایط کشور خودمان را با ضریب تهدیدی که دارد مقایسه کنیم متوجه شرایط نامناسب پدافند غیرعامل خواهیم شد. جمهوری اسلامی بعد از پیروزی انقلاب همواره با تهدید مواجه بوده و خواهد بود. در دنیا بیشترین تهدید نظامی علیه ایران بوده است، در حال حاضر به دلیل پرونده هسته‌ای، همه روزه شاهد انواع و اقسام تهدیدها هستیم. با توجه به شرایط موجود، برای توسعه کشور می‌بایست به این تهدیدات توجه لازم را داشته باشیم. اگر این گونه نباشد، دیگر نمی‌توان نام کم توجهی بر آن نهاد، یا غفلت است که اگر آگاهانه باشد خطرناک است و باید دستگاه اطلاعاتی با آن برخورد کند و اگر غیرآگاهانه بوده که باید جبران شود.
امروز ما در ایران اسلامی
در پدافند غیرعامل، با سه نوع از پروژه‌ مواجه هستیم، یا در حال مطالعه ، یا در حال ساخت و یا در حال بهره‌برداری هستند. آنجایی که پروژه‌های در حال مطالعه هستند، می‌توانیم در مباحثی چون مکان‌یابی مناسب که یافتن عرصه امن در کشور است، پروژه را در برابر تهدید دشمن حفظ کنیم ، بحث مقیاس آمایشی نیز در اینجا مطرح است مثلا برای ساخت پالایشگاه باید، چه اندازه‌ای داشته باشد و کجا ساخته شود، ممکن است بخواهیم پالایشگاهی را کنار مرزها بسازیم، اما این پالایشگاه از لحاظ حجم و اندازه باید تعریف محلی و منطقه‌ای داشته باشد و مقیاس ملی آن باید در عمق مناسب کشور باشد.
دومین موضوع در مکان‌یابی، استفاده از عوارض طبیعی جهت کاهش آسیب‌پذیری است که اگر به درستی انتخاب شود، باعث کاهش آسیب‌ها می‌گردد.
سومین موضوع پراکندگی در سایت است، در ساخت پالایشگاه نباید مخازن سوخت را در کنار هم و به صورت خطی بسازیم، که با صدمه دیدن یکی از آنها باقی مخازن هم خود به خود آسیب ببینند، ممکن است عده‌ای بگویند که در قبال آسیب دیدن تاسیسات نفتی نمی‌توان کاری کرد، خوشبختانه یک مبتکر ایرانی با استفاده از آلیاژ آلومینیوم، ماده‌ای را ساخته‌ که مانع از انفجار مواد سیال می‌شود.
این مواد را که به صورت الیاف بافته شده است مثلاً در باک موتور سیکلت تعبیه می‌کنند و سپس با شلیک گلوله آن را منفجر می‌کنند، به خاطر وجود این الیاف، باک منفجر نمی‌شود، بلکه مانند شمع می‌سوزد. می‌توانیم به جای مخازن فلزی از مخازن بتونی استفاده کنیم.با انجام این اقدامات می‌توانیم آسیب‌پذیری را از 100 درصد به 20 درصد برسانیم.
در قبال پروژه‌های در حال ساخت و یا بهره‌برداری هم می‌توان دست به اقداماتی زد، در پروژه‌های در حال ساخت، اگر هنوز برخی از تاسیسات ساخته نشده باشند، با ارائه راهکارهایی موارد مرتبط را باید اعمال کرد. در پروژه‌های در حال بهره‌برداری نیز با مطالعه پروژه‌، قسمت‌های آسیب‌پذیر راباید شناسایی کرده و تاثیر آسیب را بر سازه به حداقل برسانیم.
بومی سازی دانش پدافند غیرعامل
در زمینه پدافند غیرعامل از نبود دانش فنی مرتبط رنج می‌بریم، متاسفانه در کشورهای مختلف، مباحث مرتبط با پدافند غیرعامل طبقه‌بندی شده هستند و اطلاع کمی در این زمینه وجود دارد.در اجرای پروژه‌ها هم با مشکل عدم وجود مشاور فنی و تخصصی پدافند غیرعامل مواجه هستیم.
پس از شروع فعالیت‌های شرکت‌های مشاور و همکاری با کمیته پدافند غیرعامل به دست آوردهای علمی مطلوبی در زمینه دانش فنی دست یافته‌ایم. شرایط در این زمینه کاملاً امیدوار کننده و مثبت است.
آمریکایی‌ها جنگ‌ها را به 4 نسل تقسیم بندی کرده‌اند. جنگ‌های آینده از مدل جنگ‌هایی است که آمریکایی‌ها در حال حاضر با استفاده از آن می‌جنگند، آن‌ها در برخورد با کشورها مدل‌های مختلفی را دارند، ویژگی جنگ‌های گذشته بر قسمت‌های نظامی، تلفات عمده، برخورد با مردم و عمدتاً سخت‌افزاری تمرکز پیدا می‌کرد.در جنگ‌های جدید تصرف خاک معنایی ندارد، هدف اصلی جابه‌جایی حکومت‌هاست؛ حکومت‌ها نیز با رای و پذیرش و باور مردمی سر و کار دارند. در جنگ‌های گذشته عملیات روانی پشتیبان عملیات نظامی بود، در جنگ‌های جدید بر عکس شده ، عملیات اصلی همان عملیات روانی و سیاسی است و بخش نظامی از بخش سیاسی حمایت می‌کند. به این صورت که ابتدا یک عملیات روانی و یا سیاسی بزرگ را طراحی و اجرا می‌کنند و در نهایت نیز با بمباران چند هدف نظامی، به هدف‌شان می‌رسند، اصطلاحاً به این اقدام نظامی، جراحی می‌‌گویند.

تقریباً 70 درصد کار در جنگ‌های جدید عملیات روانی است.از این نظر شکل‌دهی به افکار عمومی و مقابله با عملیات روانی دشمن کار دستگاه‌های فرهنگی و به ویژه رسانه‌ها است. هدف قراردادن انسجام ملی با اینکه یک هدف نظامی نیست و یک هدف سیاسی- اجتماعی است.اما انسجام ملی را با ابزار روانی هدف قرار می‌دهند، با به هم خوردن این انسجام به بخش مهمی از هدف خود رسیده‌اند. اینجاست که می‌تـوان پی به عملکرد خطیر دستگاه‌های فرهنگی برد.در این مقطع باید چارچوب و کارکرد جدیدی را در عرصه‌های فرهنگی تعریف کنیم.
این کارکردها می‌تواند آسیب‌پذیری‌های ما را در عرصه ملی در برابر دشمن کاهش دهد و در حفظ انسجام ملی و مدیریت یکپارچه کشور موثر باشد و آن را به پایداری برساند.
برای رسیدن به عوامل و چارچوب مورد نظر، باید مطالعه و دقت بیشتری انجام دهیم.
نقش رسانه‌ها در عملیات روانی و پدافند غیرعامل
رسانه‌ها در فرهنگ‌سازی پدافند غیرعامل و در حین پدافند غیرعامل کارکردهایی می‌توانند داشته باشند. رسانه‌ها در فرهنگ‌سازی و تغییر باورها در مردم و مسئولین نقش اساسی را ایفا می‌کنند،باید این جمله را که «ما می‌توانیم در مقابل تهدیدات دشمن و کاهش آسیب‌پذیری‌ها اقدام موثر انجام دهیم» در باور مردم بگنجانیم. یکی از اهداف مهم دشمن در عملیات روانی، القا «نمی‌توانیم» است، باید با استفاده از رسانه‌ها به جنگ این «القا» نادرست برویم.
رسانه‌ها باید با بیان توانمندی‌ها و کارهای انجام شده و آشکار ساختن ضعف‌های دشمن برای مردم گام موثری را در این زمینه بردارند. مردم باید بپذیرند که می‌توانیم و به دشمن هم ثابت کنیم که نمی‌توانند کاری کنند.
در حین دفاع هم رسانه‌ها باید ارتباطش را با مردم حفظ کنند و خدماتش را تداوم دهد، همچنین برای شرایط این چنینی آمادگی و برنامه داشته باشند، مدیریت و تولید محتوا در حین دفاع بحث مهمی است که باید از هم اکنون شروع شده و از زاویه مناسبی به آن نگریسته شود، در این زمینه نیازمند اقدامات اساسی و موثری هستیم.
مهمترین مشکلات و چالش‌های فراروی پدافند غیرعامل
مشکل باورهای فرهنگی یکی از مهمترین مشکلات است،همان‌طور که قبلا هم گفتیم، باید مردم و مسئولان به این باور برسند که «ما می‌توانیم» در برابر دشمن بایستیم.«سون‌ تزو» استراتژیست مشهور چینی می‌گوید: اگر طالب صلح هستی باید آماده جنگ باشی.
اگر آرامش و صلح را می‌خواهیم باید خود را برای شرایط جنگی هم آماده کنیم باید آسیب‌پذیری‌هایمان را کاهش دهیم به طوری که بتوانیم در برابر تهدید پایداری کنیم. دشمن باید بفهمد که با اعمال تهدید نمی‌تواند سیستم را به هم بریزد و اگر به این نتیجه برسد موجب بازدارندگی می‌شود.
دومین مشکل، نبود دانش فنی پدافند غیرعامل است به دلیل طبقه‌بندی بودن این بحث با مشکلاتی مواجه هستیم ،البته با تلاش زیاد می‌توان به نتایجی دست یافت.
وخلاصه اینکه به نظر می رسد همه مردم باید در این زمینه فعال شوند در عین حال بسیج بهترین و مناسب ترین بخش برای اجرای ماموریت پدافند غیر عامل است.