کنکاشی در نابرابری و فقر

 منصور لازمی - ضریب جینی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سنجش نابرابری درآمد در جامعه است. ضریب جینی عددی است بین صفر و یک که در آن صفر به معنی توزیع کاملا برابر درآمد یا ثروت و یک به معنای نابرابری مطلق در توزیع درآمدها است.مرکز آمار ایران طی گزارشی ضریب جینی خانوارهای ایرانی در سال ۱۴۰۲ را منتشر کرد که براساس آن، این ضریب برای خانوارهای کل کشور ۰.۳۹۷۹ است که در مقایسه با سال قبل ۰.۰۱۰۲ افزایش نشان می‌دهد.
شکاف درآمدی در فرایند پرشتاب اجرای برنامه‌های توسعه‌ و یا به دنبال سیاست‌های ایجاد رفاه به‌خصوص در کشورهایی که از منابع انرژی برخوردارند، منجر به بروز و شکل‌گیری طبقاتی جدید شده است. در یک تقسیم‌بندی، شکل‌گیری ناموزون سه طبقه بالا، متوسط و پایین از جمله نشانه‌های این فرایند در کشورهای در حال گذار می‌‌باشد. ایران یکی از نمونه‌های بارز این روند محسوب می‌شود. افزایش نابرابری به این مفهوم است که خانوارها از نظر رفاه از همدیگر دور شده‌اند و این دوری الزاماً به معنای فقیرتر‌شدن یک عده نیست. شکاف درآمدی ممکن است به دلایل مختلف ایجاد شود؛ ممکن است هم درآمد کم‌درآمدها افزایش یافته باشد و هم درآمد پردرآمدها اما میزان افزایش درآمد پردرآمدها بیشتر باشد.
ضریب جینی از مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی برای تحلیل میزان برابری یا نابرابری درآمد خانوارهاست که بین صفر تا یک متغیر است.
‌این شاخص هر چه به سمت «صفر» نزدیک شود به معنای حرکت به سمت برابری و عدالت در توزیع ثروت و درآمد خانوارهاست و اگر به سمت «یک» نزدیک شود به معنای افزایش نابرابری و بی‌عدالتی در توزیع ثروت و درآمد خانوارهاست.
 اگر ضریب جینی مساوی با عدد صفر باشد یعنی همه درآمد و ثروت یکسان دارند (برابری مطلق) و اگر مساوی با عدد یک باشد یعنی نابرابری مطلق به‌گونه‌ای که ثروت تنها در دست یک نفر است و بقیه هیچ درآمدی ندارند.
فزایش نرخ تورم در اقتصاد ایران سهم قابل توجهی در تشدید شکاف طبقاتی» داشته است. نابرابری درآمدی، به دلیل مقاومت نیروهای درونی از خود پایداری نشان می‌دهد و اجرای سیاست‌های کوتاه‌مدت و بدون شناخت عوامل تاثیرگذار، پیامدهای نامطلوبی بر توزیع درآمد و رشد اقتصادی به‌دنبال دارد.  ضمن اینکه دولت می‌تواند با سیاست‌هایی مثل «محدود کردن حیطه تصدی خود در امور اقتصادی»، «کاهش و کنترل نرخ رشد نقدینگی»، «ثبات بخشیدن به درآمدهای نفتی از طریق صندوق ذخیره مازاد ارز نفت» و «به‌کارگیری سیاست‌های افزایش تولید و عرضه، برای کاهش نرخ تورم» اقدام و از این طریق نابرابری درآمدی را کمتر کند.
برقراری یک ارتباط مستقیم میان افزایش ضریب جینی با افزایش فقر در جامعه تصور اشتباهی است. زمانی که از مساله رفاه خانوار صحبت می‌شود می‌توان به دو مفهوم اشاره کرد؛ یکی مساله فقر و دیگری مساله نابرابری. این دو مفهوم با یکدیگر متفاوت هستند. رفاه خانوار غالباً با درآمد یا هزینه خانوار اندازه‌گیری می‌شود. یعنی بررسی می‌شود یک خانوار در طول سال چه هزینه‌هایی داشته و مجموع این هزینه‌ها به‌عنوان یک معیار از رفاه خانوار مورد استفاده و تحلیل قرار می‌گیرد. هرچه سطح هزینه‌ها بالاتر باشد، خانوار از رفاه بیشتری برخوردار است و هر چقدر سطح هزینه‌ها کمتر باشد رفاه آن خانوار کمتر است. وقتی از فقر صحبت می‌کنیم منظور ما آن افرادی هستند که هزینه‌هایشان از یک میزان مشخص، که خط فقر نامیده می‌شود، کمتر بوده است. در این حالت افرادی که درآمدشان از یک میزان مشخص کمتر است فقیر و دیگران غیرفقیر نامیده می‌شوند. بر این اساس زمانی که از فقر صحبت می‌شود هر خانوار به تنهایی و موقعیت آن نسبت به خط فقر در نظر گرفته می‌شود. اما هنگامی‌ که از نابرابری صحبت می‌شود، خانوارها در مقایسه با یکدیگر سنجیده می‌شوند و شاخص ضریب جینی نیز موقعیت نسبی خانوارها را مورد سنجش قرار می‌دهد و بررسی می‌کند که خانوارها در مقایسه با هم چه درآمدی دارند. پس باید تاکید کنم ضریب جینی و فقر دو مقوله متفاوت‌اند. ضریب جینی مقوله نابرابری را اندازه‌گیری می‌کند و رفاه خانوارها را در مقایسه با یکدیگر می‌سنجد اما فقر به مساله رفاه خانوارها از مقوله تامین حداقل رفاه لازم می‌پردازد.