راه دشوار احیای برجام

 فرید برادران- مقامات و کارشناسان سابق و کنونی ایران بر این نقطه اتفاق نظر دارند که با انتخاب مسعود پزشکیان اصلاح‌طلب به عنوان رئیس جمهور، ایران ممکن است شاهد نرم شدن سیاست‌های خارجی خود باشد و چه بسا فرصتی برای پیشرفت‌های جدید دیپلماتیک فراهم آید.
مسعود پزشکیان، متخصص قلب، نماینده مجلس و وزیر اسبق بهداشت و رئیس جمهور جدید ایران تجربه مستقیم اندکی در حوزه سیاست خارجی دارد، اما متعهد شده دیپلمات‌های نخبه ایران و حامیان جهانی‌سازی را برای برنامه‌ها و سیاست خارجی خود به خدمت گیرد که همین مساله امیدها و آمال و آرزوها را برای برقراری روابط گرم‌تر با غرب افزایش داده است.
«دنیس راس»، دستیار ویژه باراک اوباما، رئیس جمهور سابق امریکا و از مذاکره‌کنندگان کهنه‌کار مرتبط با امور خاورمیانه، بر این باور است که مواضع پزشکیان می‌تواند عمل‌گرایانه‌تر و دارای تقابل کمتر نسبت به داخل و خارج باشد، اگرچه ممکن است رهبر ایران برنامه‌های بین المللی پزشکیان را محدود کند. نکته قابل ذکر در این موضوع این است که اغلب اختیارات رئیس جمهوری ایران تا حد زیادی محدود و معطوف به مسائل داخلی است و رهبر این کشور فصل الخطاب بوده یا در واقع همان کسی است که حرف آخر را می‌زند و مسئولیت اتخاذ همه تصمیمات مهم سیاسی، به ویژه تصمیمات مربوط به امور خارجی و برنامه هسته‌ای ایران را عهده‌دار است. سپاه پاسداران ایران نیز تاثیرگذار است؛ اما سپاه پاسداران تابع رهبری ایران است و این دو صلاحیت تصمیم‌گیری در مورد زمان و نحوه استفاده از نیروی نظامی را در اختیار دارند. با این حال دیپلمات‌ها و تحلیلگران بر این باورند که سیاست‌های خارجی ایران در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای تشدید شده و این روند ممکن است در دوره پزشکیان نیز ادامه یابد. نمونه تشدید و سخت‌تر شدن این سیاست‌ها را می‌توان در تحکیم ائتلاف‌ با سایر کشورها  ملاحظه کرد.
«ری تکیه» کارشناس مسائل ایران در شورای روابط خارجی امریکا نیز همزمان با نزدیک شدن انتخابات ریاست جمهوری ایران در تحلیلی نوشت: محور مقاومت ایران به چنان موفقیت چشمگیری دست یافته که تصور اینکه کسی بتواند این امر را مختل کند، دشوار می‌نماید چرا که این سیاست به تهران اجازه داده است تا قدرت خود را به رخ بکشد.
تحلیلگران بر این باورند که بیشترین نفوذ رئیس جمهور در سطح بین المللی، ممکن است در شکل دادن به فرمول و نحوه نگرش به سیاست‌های ایران در سراسر جهان باشد و این مهم نیز عمدتا به انتخاب دیپلمات‌ها توسط رئیس جمهوری بستگی دارد و این دقیقا همان نکته‌ای است که تضاد پزشکیان و برجسته‌ترین رقیبش یعنی سعید جلیلی، شخصیت افراطی محافظه‌کار و ضد غربی را آشکارتر می‌سازد. در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد به عنوان یک فرد تندرو، جلیلی با هرگونه توافق با تعدادی از قدرت‌های جهانی برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران در ازای کاهش تحریم‌های اقتصادی، قاطعانه مخالفت می‌کرد.
پزشکیان از سوی دیگر با تاکید بر تمایل خود برای تدوین سیاست تضمین همکاری‌های بین المللی، ضمن حمایت خود از بهبود روابط با غرب با هدف پایان بخشیدن به تحریم‌ها اعلام کرده که قصد دارد ارتباطات ایران را با اکثر دولت‌های سراسر جهان – به استثنای رژیم صهیونیستی – تقویت کند، اما در عین حال همچنان در خصوص اتکای بیش از اندازه به کشورهای روسیه و چین نیز هشدار داده است.
پزشکیان در همین رابطه تصریح کرده بود، اگر بخواهیم بر اساس این سیاست عمل کنیم، باید با همه خوب رفتار کنیم و بر اساس عزت و منفعت با همگان روابط حسنه داشته باشیم. هرچه برای بهبود روابط خارجی خود تلاش کنیم به سیاست مذکور نزدیک‌تر می‌شویم، اما هر چه تنش‌ها بیشتر ‌شود، از این سیاست دور خواهیم شد و اوضاع بدتر خواهد شد.
چالش‌های مسعود پزشکیان برای توافق با غرب
 در حالی که مسعود پزشکیان در قامت رئیس‌جمهور منتخب از ۱۸ تیر تماس‌ و گفتگوهای تلفنی اش را با همتایان خارجی آغاز کرده، مراسم تحلیفش در مجلس قرار است اواسط مرداد برگزار شود. این در حالی است که دیپلمات‌های کهنه‌کار ایرانی از همین‌ حالا از تلاش پزشکیان برای تعامل با غرب و احیای توافق هسته‌ای موسوم به برجام حمایت کرده اند.
با این همه سوالی که باقی مانده، این است که ساختار سیاسی تحت اختیار چهره های محافظه کار تا چه اندازه ممکن است از رویکرد پزشکیان حمایت کنند؟ علاوه بر این، در ترسیم چشم‌انداز دیپلماسی بالقوه‌ و در عین حال جدید ایران و غرب، اسرائیل احتمالاً بیکار نخواهد ماند.
هم صدایی دیپلمات های کهنه کار با پزشکیان
کمال خرازی، وزیر امور خارجه پیشین و مشاور فعلی سیاست خارجی و مقام معظم رهبری ۱۷ تیر به پزشکیان پیشنهاد داد تا هم صدا با یکدیگر زمینه را برای برداشتن تحریم های اعمالی غرب هموار کنند.
به بیانی دیگر خرازی در قامت رئیس شورای راهبردی روابط خارجی از پزشکیان برای «حل مشکلات ناشی از تحریم‌ها» حمایت کرد. این دیپلمات کهنه‌کار تاکید داشت که موفقیت پزشکیان به عنوان رئیس‌جمهور، به توانایی دولتش برای گسترش روابط با سایر کشورها با عزب و اقتدار منوط است.این در حالی است که چند روز قبل از رأی‌گیری دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری در ۱۵ تیر، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه سابق ایران؛ همانی که در طول تبلیغات انتخاباتی طوفانی عمل کرد و در جریان کارزار کنار پزشکیان تعریف و متعهد شد که در باب برداشته شدن تحریم ها به پزشکیان کمک کند. این دیپلمات ارشد پیشین ایران 17 تیر در حساب ایکس یا همان توئیتر پیشین به زبان انگلیسی نوشت، ایران در دوره‌ی پزشکیان «یکپارچه‌تر، مصمم‌تر و آماده‌تر از همیشه برای مقابله با چالش‌هایش، تقویت روابط خود با کشورهای همسایه و تأکید مجدد بر نقش خود در نظم جهانی در حال ظهور» خواهد بود. او افزود: «جهان باید با احترام متقابل، برابری و اذعان به نقش ایران در جهان به ما گوش دهد و با ما تعامل کند.»
با این حال، سعید لیلاز، تحلیلگر مسائل سیاسی و جهره ای اصلاح طلب، همزمان به پزشکیان هشدار داد و گفت به مصلحت آقای پزشکیان نیست که بخواهد در زمینه سیاست خارجی بدون اذن و موافقت رهبری گامی هرچند کوچک بردارد.مقام معظم رهبری در بیانیه ای ضمن تبریک پیروزی پزشکیان در انتخابات به رئیس جمهوری منتخب توسه کرده بودند که در ادامه راه شهید ابراهیم رئیسی گام برداشته و از ظرفیت های فراوان داخلی استفاده کنند. مقام معظم رهبری در همان‌روز در دیدار با پزشکیان خواسته‌شان را تکرار کردند. یکی از منابع آگاه از نشست رهبری و پزشکیان به امواج میدیا گفت که این جلسه در مجموع پنج ساعت طول کشیدو احتمالاً در شکل‌گیری استراتژی کلان رئیس‌جمهور منتخب و انتصاب‌های کابینه مؤثر خواهد بود. همزمان گروهی از ناظران مدعی اند که پس از اعلام اعضای پیشنهادی کابینه، تصویر واضح‌تری از اولویت‌های سیاست خارجی پزشکیان نمایان خواهد شد. رئیس جمهوری منتخب ایران آشکارا از پیگیری مذاکرات با غرب برای لغو تحریم‌ها علیه ایران صحبت کرده است. از این رو، همه‌ی نگاه‌ها به تیم سیاست خارجی او خواهد بود.
فراز و فرود یک توافق
برخلاف برخی ادعاها، محمد جواد ظریف گفته است که در دولت پزشکیان حضور نخواهد داشت. این در حالی است که به باور برخی ناظران حتی اگر ظریف برای حضور در کابینه اعلام آمادگی می کرد، احتمالاً گزینه‌ پزشکیان برای وزارت خارجه نبود زیرا مجلس که در اختیار محافظه‌کاران قرار دارد به احتمال زیاد به او رای عدم اعتماد نخواهد داد.
براساس گمانه‌زنی برخی از مفسران در ایران، عباس عراقچی، معاون وزارت خارجه در دوره‌ وزارت ظریف، احتمالاً به عنوان وزیر امور خارجه معرفی خواهد شد. از دیگر نام‌هایی که مطرح می‌شود می‌توان به علی اکبر صالحی، رئیس سابق دستگاه دیپلماسی و رئیس سابق برنامه‌ هسته‌ای اشاره کرد.
عراقچی جدا از مذاکره بر سر توافق هسته‌ای سال ۱۳۹۴ ایران، رهبری مذاکرات غیرمستقیم با دولت جو بایدن را در پایان دوره‌ی ریاست‌جمهوری حسن روحانی را در سال های 1399 تا 1400 بر عهده داشت. آغاز فروپاشی توافق هسته‌ای  موسوم به برجام به سال 2018 بازمی گردد یعنی زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، ایالات متحده را از این توافق خارج، و تحریم‌ها علیه ایران را مجدداً اعمال کرد. ایران یک سال منتظر ماند و سپس پایبندی به تعهداتش ذیل برجام را کاهش داد.
پس از اتمام ریاست‌جمهوری ترامپ، ایران رایزنی‌های غیرمستقیم با دولت بایدن را آغاز کرد. به گفته‌ حسن روحانی، رئیس جمهوری پیشین ایران، توافق اواخر فروردین ۱۴۰۰ نهایی می‌شد. رئیس‌جمهور اسبق ۳۰ خرداد گفت که همه‌ اعضای شورای عالی امنیت ملی ایران توافق برای احیای برجام را تأیید کرده بودند.
با این حال روحانی مدعی است که دلیل اصلی اجرا نشدن این توافق قانون مصوب مجلس کنترل اکثریت محافظه‌کاران است، همان قانونی که در آذر ۱۳۹۹ تصویب شد و دولت را مجبور کرد تا فعالیت های هسته ای اش را گسترش دهد. یک سال بعد، یعنی در پاییز 1401، پیش نویسی برای توافق آماده شد اما با پیروزی شهید ابراهیم رئیسی، متن این پیش نویس رد شد.در سال ۱۴۰۲، رایزنی های غیرمستقیم میان ایران و آمریکا برای دستیابی به توافقی جهت کاهش تنش ها جریان یافت؛ رایزنی هایی که به واسطه آن برای جلوگیری از گسترش تنش ها می بایست در حوزه های مرتبط یا غیر مرتبط با برنامه هسته ای اقداماتی انجام می شد.
بار دیگر کارآمدی برجام
پس از رویکردهای اشتباه دولت نهم و دهم در حوزه سیاست خارجی، ایران با حجم زیادی از قطعنامه ها و تحریم ها مواجه شد که برای خروج از ذیل آن ها به سمت توافق هسته ای و امضای برجام گام برداشت.
توافقی که تنها راه جبران اشتباهات دولت نهم و دهم بود. توافقی که خوب کار کرد و کشور را از زیر فشار خارج کرد تا زمانی که ترامپ از آن خارج شد.
با وجود انتقادهای فراوان به برجام از سوی برخی با نیت های نامعلوم، دولت سیزدهم نیز تلاش کرد تا آن را احیا کند اما همان افراد خاص با طرح مساله زمستان سخت مانع شدند تا برجام در دولت سیزدهم احیا شود و زندگی باز هم برای مردم سخت تر شد.
حال اما اشتیاق نشان دادن برای احیای برجام در آخرین روزهای دولت سیزدهم یک اعتراف دیرهنگام است که گره ای از زندگی مردم باز نمی کند.
علی باقری کنی، سرپرست وزارت امور خارجه ایران، روز ۱۶ ژوئیه گفت که تهران برای از سرگیری مذاکرات با واشنگتن برای بازگشت به توافق هسته‌ای آماده است.
آقای باقری کنی که برای سخنرانی در شورای امنیت سازمان ملل متحد در نیویورک به سر می‌برد، این اظهارات را در گفت و گو با نشریه نیوزویک بیان کرد.
ایالات متحده در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ از توافق هسته‌ای موسوم به برجام بین ایران و شش قدرت جهانی خارج شد.
از زمان روی کار آمدن جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا مذاکرات غیرمستقیم بین واشنگتن و تهران برای احیای توافق از سر گرفته شد اما اکنون مدت زیادی است که این مذاکرات متوقف شده است.
آقای باقری کنی در این مصاحبه گفت که تهران در جبهه سیاست خارجی برای ازسرگیری مذاکرات با واشنگتن به منظور احیای مشارکت متقابل در توافق هسته ای رویکردی «باز» را دنبال می‌کند.
با این حال، به گفته او، ایران همزمان قصد دارد روابط خود را با چین، روسیه و کشورهای همسایه تقویت کند.
دولت جو بایدن هفته گذشته اعلام کرد که ایالات متحده آماده از سرگیری مذاکرات هسته‌ای با ایران تحت ریاست‌جمهوری جدید نیست.
باقری کنی پس از جان باختن حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه سابق در سانحه سقوط بالگرد همراه با ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در اردیبهشت ماه، سرپرست وزارت امور خارجه شد.
علی باقری کنی در سخنرانی خود در شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز گفت که رویکرد و سیاست خارجی دولت جدید جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر «تقویت چندجانبه‌ گرایی بر اساس اصول منشور ملل متحد و حقوق بین الملل» خواهد بود.
وی در سخنرانی خود گفت: «جناب آقای دکتر پزشکیان، رئیس‌جمهور منتخب ایران، اعلام کرده‌اند که رهیافت اصلی سیاست خارجی دولت وی گشایش افق‌های جدید و گسترش همه‌جانبه‌ روابط دوستانه با سایر دولت‌ها بر اساس گفت‌وگو، همکاری، برابری و احترام متقابل خواهد بود.»
وی اضافه کرد: «در چارچوب این رویکرد، دولت جمهوری اسلامی ایران جایگاه ویژه و رفیعی برای تعمیق هر چه بیشتر مناسبات همه‌جانبه با کشورهای همسایه، منطقه و دیگر دولت‌ها قائل است.»
هفته گذشته مسعود پزشکیان به سمت ریاست‌جمهوری ایران انتخاب شد. مراسم رسمی تحلیف و تنفیذ هفتم ماه آینده برگزار خواهد شد.
با وجود این که علی باقری کنی این روزها روی خوش به مذاکره و برجام نشان می دهد اما همین چند سال پیش بود که به شدت با برجام مخالفت می کرد و کار را برای کشور سخت تر کرد.
همین رویکرد سبب شد تا ‌ در نشست دوره‌ای شورای امنیت سازمان ملل درباره نحوه اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ و برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام در روز دوشنبه ۴ تیرماه، نمایندگان ایالات متحده و تروئیکای اروپایی در سازمان ملل بر اجرای ساز و کارهای بازدارنده از جمله امکان فعال کردن مکانیسم ماشه تاکید کنند.
مکانیسم ماشه یکی از شروط توافق برجام است و در صورت فعال شدن، تمامی تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه جمهوری اسلامی را به صورت خودکار بازمی‌گرداند.
توافق اتمی موسوم به برجام، محصول ۱۲ سال گفتگو درباره برنامه هسته‌ای ایران با حضور کشورهای عضو گروه ۱+۵ شامل آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و آلمان بود و در تابستان ۲۰۱۵ به دست آمد.
رابرت وود، نماینده ایالات متحده در سازمان ملل پیش تر گفت: «واشنگتن آماده است برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، از هر ابزاری که لازم باشد استفاده کند.»
پیش از این نیز دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفته بود که توافق ایران با قدرت‌های غربی درباره پرونده هسته‌ای، موسوم به «برجام»، اکنون فقط «روی کاغذ وجود دارد و هیچ معنایی ندارد.»
رافائل گروسی در گفت‌وگو با روزنامه روسی ایزوستیا گفته بود: «هیچکس به آن (برجام) عمل نمی‌کند. هیچکس از آن پیروی نمی‌کند.»
او با اشاره به تلاش‌های دیپلماتیک برای احیای برجام در وین افزود طرفین «هرچند به شکل نسبی به موفقیت مذاکرات نزد‌یک شده بودند،‌ به دلایلی که برای من نامعلوم است، به نتیجه نرسیدند.»
آقای گروسی همچنین تأکید کرد که نباید اجازه داد سناریویی که برای کره شمالی رخ داد و به دستیابی آن کشور به سلاح هسته‌ای ختم شد، درباره ایران تکرار شود.
5 نکته درباره 9 سالگی برجام
دولت رییسی در احیای برجام شکست خورد تا هشدار ظریف در آخرین روزهای وزارت محقق شود وقتی گفت: «این آقایون اگر بتونن فقط دو صفحه توافق بنویسند بنده در مقابل آنها تعظیم می‌کنم و دست‌شان را می‌بوسم.»
برجام 9 ساله شد. توافق هسته‌ای ایران و قدرت های جهانی (1+5) با نام اختصاری «برجام» (برنامه جامع اقدام مشترک) 23 تیر ماه 1394 (14 ژوئیه 2015) در شهر وین اتریش، اعلام شد.
1-     رفراندوم دوباره درباره برجام
  برجام و خالق آن یعنی ظریف، در انتخابات ریاست جمهوری زودهنگام تیر 1403 حضور داشتند و مخالفت یا حمایت با برجام به یکی از موضوعات کلیدی این رقابت بود.
برجام در حالی 9 ساله شد که خالق این توافق به چهره اصلی انتخابات ریاست جمهوری اخیر ایران تبدیل شد.
مراسم اعلام برجام
  جواد ظریف وزیر خارجه وقت در تیر ماه 94 در هتل کوبورگ وین، در کنار همتای خود در اتحادیه اروپا ایستاد و تولد برجام را خبر داد. پس از کش و قوس های بسیار، او به عنوان وزیر خارجه سابق در هفته های اخیر به ستاره انتخابات تبدیل شد.
ظریف که در ابتدا به درستی کاندیداتوری در انتخابات را رد کرد و اگر داوطلب می شد حتما رد صلاحیت می شد بعد از تایید صلاحیت پزشکیان، تک چهره اصلاح طلبان، توانست جریان اصلی تبلیغات انتخاباتی او را به دست بگیرد و از این شهر به آن شهر و از این تجمع به آن تجمع، جان تازه ای به ستاد پزشکیان دهد و رای دهندگان متردد را به تامل وادارد. به جرات می توان گفت اگر ظریف وارد انتخابات نشده بود شاید نام پزشکیان از صندوق خارج نمی‌شد.
  مهم‌ترین ویژگی فعالیت او را در انتخابات، باید در خنثی سازی تبلیغات ضدبرجامی اردوگاه رقیب (سعید جلیلی) و به چالش کشیدن عملکرد وی در دوره مدیریت پرونده هسته ای ایران (سال 86 تا 92) از یک سو و از سوی دیگر، دفاع از کارنامه برجامی خود، دانست.
انتخابات ایران این فرصت طلایی را در اختیار ظریف را داد تا رای گیری 15 تیرماه دوباره مثل انتخابات ریاست جمهوری 1396 به رفراندومی درباره حامیان و مخالفان برجام تبدیل شود. اگر در انتخابات ریاست جمهوری 96، حسن روحانی رئیس جمهوری برجامی با سیدابراهیم رئیسی (کاندیدای ضدبرجامیان) رقابت کرد و پیروز شد؛ در تیر 1403، ظریف، سعید جلیلی کاندیدای ضدبرجامیان را به چالش کشید و تبلیغات و ضدحملات آنها را خنثی کرد. در این رفراندوم (همه پرسی) هم برجام، برای دومین بار، تایید اکثریت را کسب کرد.
2-  برجام، قبل و بعد از خروج ترامپ
  برجام را باید به دو مرحله تقسیم کرد. از زمان اعلام در سال 94 تا زمان خروج ترامپ از این توافق در 18 اردیبهشت 1397 (2018)  که سه سال طول کشید. مرحله دوم یعنی از زمان خروج ترامپ از برجام تاکنون.
در مرحله اول، باد در مسیر بادبان های کشتی، وزیدن گرفت و کشور از مزایای سیاسی – اقتصادی برجام بهرمند شد. ارزش پول ملی ایران ثبات یافت؛  تولید و صادرات نفت ایران جهش یافت و پول آن نیز کامل دریافت شد. پول های توقیف و متوقف شده ایران در بانک های جهان، آزاد شد. برای اولین بار هواپیماسازی اروپایی ایرباس و بوئینگ آمریکا با ایران قرارداد فروش هواپیما امضا کردند. خودروسازان اروپایی، کره ایی و ژاپنی به ایران بازگشتند و در کشور به تولید مشترک خودرو پرداختند. همزمان واردات خودروی خارجی رونق گرفت.
ثبات اقتصادی آنچنان بود که خودروی وارداتی اروپایی کره ایی ژاپنی در ایران به صورت قسطی فروخته می شد. این را با وضعیت فعلی مقایسه کنیم که فروش خودروی داخلی به قرعه کشی کشیده شده است. غول های نفتی جهان دوباره وارد ایران شدند و خبرهای سرمایه گذاری های آنها منتشر شد. تورم را برای نخستین بار تک رقمی شد.
با این حال مربع مخالفان برجام در خارج از ایران فعال بود. بنیامین نتانیاهو نخست وزی اسرائیل، دونالد ترامپ رئیس جمهور وقت امریکا، شیخ محمد بن سلمان ولیعهد سعودی و شیخ محمد بن زاید ولیعهد وقت امارات. در داخل نیز مخالفان برجام بیکار ننشسته بودند.
مخالفان داخلی برجام  با حمله و اشغال سفارت عربستان سعودی در تهران در دی 94 یعنی تنها 6 ماه بعد از اعلام برجام، فعالیت خود را به اوج رساندند و جبهه جدیدی از بحران سیاست خارجی را در مقابل دولت برجامی حسن روحانی گشودند. در اثر این اتفاق، جهان ایران را محکوم کرد و همزمان علاوه بر عربستان سعودی، شمار دیگری از کشورهای منطقه رابطه با ایران قطع یا کاهش دادند.
با خروج ترامپ از برجام در سال 97  و اقدام او در بازگشت تحریم های قبلی علیه ایران و اعلام تحریم های جدید علیه تهران، وضعیت اقتصادی ایران دوباره سیر نزولی گرفت و به تبع آن شرایط سیاسی به ضرر دولت روحانی و به سود مخالفان برجام، تقویت شد.
 سرمایه گذاران خارجی یکی یکی ایران را ترک کردند؛ صادرات نفت ایران دوباره نزولی شد؛ پول های ایران در خارج از کشور دوباره توقیف و متوقف شدند. غول های نفت و خودرو جهان از ایران خارج شدند. درآمدهای دلاری دولت ایران کم شد. جلوی واردات خودرو گرفته شد. تورم صعودی شد. ایران و اروپا تلاش کردند جای خالی امریکا را بگیرند اما بخش خصوصی در جهان، از تحریم های ترامپ می ترسید و حاضر به بازگشت به ایران نبود.
هرچقدر دوره برجامی (93 تا 97 )  دولت روحانی قابل افتخار است اما دوره بعد از خروج ترامپ یعنی  از سال 97 تا 1400 ، قابل قبول و قابل دفاع نیست.
ترامپ با خروج از برجام ، آن را از حیز انتفاع خارج کرد چرا که تحریم های آمریکا بر وضعیت اقتصادی تاثیر واقعی داشت. گرچه برجام همچنان زنده است و مانع از بازگشت تحریم های اروپا و شورای امنیت سازمان ملل متحد و تصویب تحریم های جدید از سوی این دو طرف علیه ایران شد.
درخواست اصلی ترامپ هم مذاکره دوباره با ایران بر سر برجام و تغییر متن آن بود که با مخالفت ایران، در نهایت به خروج او از برجام منتهی شد. ایران هم با رد مذاکره با ترامپ، بر مقاومت در برابر تحریم ها تاکید کرد.
ترامپ در انتخابات 2021 ریاست جمهوری امریکا شکست خورد و یک دوره بیشتر در کاخ سفید نماند. با حضور رئیس جمهور جدید امریکا یعنی جو بایدن دموکرات ومعاون اوباما رئیس جمهوری که در دوره او برجام امضا شد امیدها برای احیای برجام زنده شد. دولت جدید امریکا به بازگشت به برجام چراغ سبز نشان داد. مذاکرات ایران و آمریکا و 1+4 با هدف بازگشت امریکا به برجام، رفع تحریم های ضدبرجامی امریکا و بازگشت ایران به تعهدات هسته ای برجامی آغاز ولی بازهم ناکامی، سهم تلاش های دولت های بایدن – روحانی شد.
در ماه های پایانی دولت روحانی، مجلس اصولگرا قانون راهبردی هسته ای را تصویب کرد که شرط هایی را برای پذیرش احیای برجام تعیین می کرد. روحانی می گوید این قانون مانع از بازگشت امریکا به برجام شد واگر نه همه چیز برای بازگشت امریکا به برجام و رفع تحریم های ضدبرجامی امریکا مهیا بود.
برجام بعد از خروج ترامپ، گرچه زنده ماند اما کارکرد اصلی خود را از دست داد یعنی: عادی سازی فعالیت هسته ای ایران، پایان دادن به نزاع هسته ای ایران، دور کردن تحریم های اقتصادی امریکا علیه ایران و بازگشت ثبات به اقتصاد ایران.
3- اشتباه روحانی - ظریف در برابر ترامپ
  اشتباه بزرگ دولت روحانی و ظریف این بود: تاثیرات خروج ترامپ از برجام را اندک تصور می کردند. دولت روحانی و ظریف باید مانع از خروج ترامپ از برجام می شدند تا سیل خسارت نصیب ایران و ایرانیان نمی شد. در این راه حتی اگر به صورت مستقیم یا در قالب گروه 1+5  با ترامپ مذاکره می شد حتی اگر دوباره درباره محتوای برجام مذاکره می شد؛ تغییراتی به خواست ترامپ انجام می شد و توافق جدید (برجام ترامپی) شکل می گرفت باز هم هزاران برابر گزینه بهتری در برابر خروج ترامپ از برجام و روانه شدن خسارت اقتصادی سیاسی علیه منافع دولت و ملت ایران بود.
ترامپ تلاش می کرد برجام اوباما را نابود و برجام خودش را اعلام کند تا دومی را به دستاوردهای خود اضافه کند.
این همان چیزی است که دقیقا درباره توافق اقتصادی میان امریکا و دو کشور آمریکای شمالی (کانادا و مکزیک) به نام نفتا روی داد. کانادا و مکزیک دوباره با امریکای ترامپ مذاکره کردند و توافق نفتای جدید با تغییرات اندک اما به نام و امضای ترامپ به دست آمد.
4- دولت ضدبرجامی، ادامه تلاش برای احیای برجام
دولت جدید در ایران به ریاست رئیسی  در سال 1400 هم مسیر تلاش برای احیای برجام و مذاکرات هسته ای را ادامه داد گرچه نیروهای ضدبرجامی بر سر کار بودند.
با  اینکه قبل از ورود به پاستور، برجام را آماج انتقادات و حملات و توصیف های منفی قرار داده بودند و در مجلس هم برجام را به طور نمادین سوزانده بودند اما بعد از ورود به دولت، حاضر به خروج از آن نشدند.
مذاکرات دولت رئیسی با گروه 1+4 برای بازگشت امریکا به برجام ادامه یافت. مسوولیت مذاکرات هسته ای هم بر عهده علی باقری کنی قرار داده شد که در دهه 80 معاون سعید جلیلی در مذاکرات هسته ای بود؛ چهره ضدبرجامی مشهور.
باقری در سال های ابتدایی دولت رئیسی حتی از نام بردن برجام هم خودداری می کرد بلکه آن را توافق 2015 و مذاکرات احیای برجام را «مذاکرات رفع تحریم ها» می نامید. با این دولت رئیسی در مذاکرات احیای برجام شکست خورد و با بن بست مواجه شد. مذاکرات متوقف شد. البته مذاکرات غیرمستقیم ایران و امریکا در چند مرحله در امریکا و عمان و قطر صورت گرفت.
 دولت رئیسی در احیای برجام شکست خورد تا هشدار ظریف در آخرین روزهای وزارتش محقق شود وقتی گفت: «این آقایون اگر بتونن فقط دو صفحه توافق بنویسند بنده در مقابل آنها تعظیم می‌کنم و دستشان را می‌بوسم.»
رسانه های غربی می گویند ایران و امریکا در مذاکرات غیرمستقیم به توافق شفاهی و غیررسمی رسیده اند که محتوای آن را باید نفت در برابر هسته ای نامید. امریکا صادرات نفت ایران به چین و نقض تحریم ها در این موضوع را نادیده می گیرد و در مقابل، ایران از پیشروی در بخش های حساس هسته ای خودداری می کند. موضوعی که می توان اوج گرفتن صادرات نفت ایران به چین را در دولت رئیسی، تفسیر کرد.
  ضدبرجامیان هم وقتی در ایران دولت را در 1400 در دست گرفتند برخلاف ادعای سابق خود حاضر به خروج از برجام نشدند بلکه مذاکرات برای احیای آن را ادامه دادند. چرا؟ چون تصمیم گیری درباره برجام در ایران، بالاتر از سطح دولت انجام شد. چون حضور غیرمستقیم دولت بایدن در مذاکرات احیای برجام، موتور تصویب تحریم های جدید علیه ایران و سختگیری برای اجرای تحریم های قبلی علیه تهران را خاموش کرد. چون در صورت خروج از برجام و نابودی ساختار آن، کشور با تحریم های گسترده تری از سوی اروپا و شورای امنیت سازمان ملل متحد روبه رو می شد و این موضوع خطرات فراوانی برای کشور داشت.
5- ظهور دوباره ترامپ
حالا در تیر ماه 1403 ، ترامپ ضدبرجامی خود را برای انتخابات امریکا در آبان آینده آماده می کند. حالا کمترین شکی وجود ندارد که با روند فعلی به ویژه ترور ناکام ترامپ، او پیروز انتخابات آینده است. به زودی دوباره در کاخ سفید قدم خواهد زد و امضایش را به رخ خواهد کشید. در صورت بازگشت ترامپ، اندک امیدها برای احیای برجام از بین می رود.
راه حل چیست؟ از هم اکنون که به او کاخ سفید راه نیافته و نسبت به آینده، در موضع ضعف است باید مذاکرات غیررسمی را با او آغاز کرد. یادمان نرود 8 سال ایران و عراق صدامی جنگ داشتند اما هم مذاکره مستقیم کردند هم روابط عادی شد هم دولت ایران صدام را به تهران دعوت کرد (نشست سران کشورهای اسلامی در سال 76) چون به سود منافع ایران بود.
قطعا ترامپ بدتر از صدام نیست. آنچه می توان پیشنهاد کرد: مذاکره با ترامپ برای دست یابی به توافق جدید هسته ای (برجام ترامپی) با هدف جلوگیری از اعلام تحریم های جدید علیه ایران و سختگیری در اعمال تحریم موجود علیه تهران و رفع تحریم های فعلی امریکا علیه ایران.
برجام، گفتگوی مستقیم ایران و امریکا در سطح وزیران و معاونان وزیر را فراهم کرد. با خروج ترامپ از برجام این ابزار ارتباطی از دست رفت. این اشتباه بزرگ ترامپ بود. با این حال، در صورت برقراری تماس و گفتگوی مستقیم میان دو طرف در قالب های دیگر، امکان یافتن راه حلی برای توافق جدید وجود دارد.