نقش دولت در اجرا و پیگیری تکالیف هوای پاک

 مجید سلطانیان- با رشد فزاینده «انقلاب صنعتی» در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، پدیده «آلودگی هوا» تبدیل به بخشی لاینفک از زیست شهری در نقاط مختلف جهان شده است. برای حل این «بحران» دولت‌ها سیاست‌های مختلفی همچون حرکت به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر (سبز)، نوسازی وسایل نقلیه فرسوده، توسعه فضای سبز و درختکاری، خارج کردن کارخانه‌ها و مراکز صنعتی از شهرها و استفاده از فناوری‌های پاک اتخاذ کردند.
با این حال یکی از سیاست‌های منسوخ و قدیمی در کشورهای در حال توسعه تعطیلی مراکز آموزشی و ادارات دولتی و خصوصی است. راهبردی که متاسفانه در هنگام فصول سرد سال از سوی مراکز تصمیم گیری همچون کمیته اضطراری آلودگی هوا، وزارت کشور و وزارت بهداشت اتخاذ می‌شود. در ادامه این گزارش سعی می‌کنیم تا به این سوال پاسخ دهیم که آیا کشورهای درگیر پدیده آلودگی هوا نیز به مانند ایران در گام اول به سراغ تعطیلی گسترده و سراسری مراکز آموزشی می‌روند یا آنکه تدبیر دیگری برای مقابله با این چالش در نظر می‌گیرند؟
آلودگی هوا به عنوان چالش بزرگ زیست محیطی شناخته می شود كه در صورت ادامه فعالیت های مخرب انسانی، پیامدهای جبران ناپذیری را برای جوامع بشری به دنبال خواهد داشت. در این میان دولت می تواند با اتخاذ سیاست های كارآمد و تقویت زیر ساخت ها نقش بسزایی در حل این بحران ایفا كند.   طآلودگی هوا در سال های اخیر به بحرانی تبدیل شده است كه سهم عمده ای در سلامت جسم و روان شهروندان دارد، معضلی كه عزم جدی دولتمردان و مدیران شهری را طلب می كند تا با اجرای برنامه های بلند مدت برای رفع این مهم تلاش كنند. بسیاری از شهرهای بزرگ صنعتی همچون تهران سال های زیادی است كه با فرارسیدن فصل پاییز و زمستان با پدیده وارونگی هوا كه در آن ارتفاع دما افزایش می یابد، روبرو می شوند كه حاصل آن پدیده آلودگی هوا به شمار می رود. وسایل حمل و نقل عمومی، كارخانه ها، انرژی های مصرفی و ... از جمله عواملی هستند كه نقش بسزایی در آلودگی هوا دارند و این موضوع را به یكی از چالش‌های اصلی زیست ‌محیطی كشور تبدیل كرده اند. از نظر همگان سازمان محیط زیست به عنوان متولی اصلی دغدغه های محیط زیستی از جمله آلودگی هوا شناخته می شوند اما با بررسی های دقیق تر می توان به این نتیجه رسید كه آلودگی هوا یكی از بحران‌های اصلی كشور به شمار می رود كه نیازمند همكاری و تعامل همه سازمان‌های مرتبط و تمركز مسوولان كشور برای كاهش پیامدهای این پدیده است.
آلوده ترین کشورهای جهان
به گزارش بانک جهانی «آلودگی هوا» چهارمین علت مرگ و میر در سراسر جهان است. سالانه ۳.۷ میلیون انسان به دلیل شیوع گسترده این پدیده کشنده جان خود را از دست می‌دهند. ۸۸ درصد این آمار مربوط به کشورهای در حال توسعه است. تنها در سال ۲۰۲۱ قریب به ۴۰ هزار کودک زیر ۵ سال به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست دادند. براساس آمارهای منتشر شده در سال ۲۰۲۲، در میان «۲۵ شهر آلوده جهان» نام ۹ شهر از هند، ۴ شهر از چین و ۲ شهر از پاکستان به چشم می‌خورد. این پدیده ناشی از فعالیت صنعتی و سوخت‌های فسیلی غیر استاندارد است که سالانه به میزان ۱.۷ درصد تولید ناخالص داخلی کل کشورهای جهان سبب خسارت مالی و جانی می‌گردد. در تمام کلان شهرهای آلوده جهان آموزش و فعالیت‌های اداری بخش لاینفک از زیست مردم را تشکیل می‌دهد که روزانه میلیون‌ها انسان را درگیر خود می‌کند؛ با این حال دولت‌ها هیچگاه گزینه «تعطیلی سراسری» را به عنوان نخستین راه‌وحل برای مقابله با چالش آلودگی هوا در نظر نمی‌گیرند.
اولویت حل مسئله جدی آلودگی هوا
7میلیون خودروی فرسوده از میان 26میلیون خودروی شماره‌گذاری شده در کشور و 10میلیون موتورسیکلت فرسوده از میان حدود 13میلیون موتورسیکلت شماره‌گذاری شده در کشور هنوز با استاندارد یورو2 و یورو3 زیر آسمان شهرهای ایران تردد می‌کنند و سم حاصل از سوخت را بدون امکان برخورداری از قطعات استاندارد کنترل‌کننده آلودگی به جان شهروندان می‌اندازند.  به این آمارها البته فرسودگی 85درصد ناوگان حمل‌ونقل عمومی و شدت آلایندگی کامیون‌ها و مینی‌بوس‌ها و اتوبوس‌های فرسوده و وانت‌بارهایی که چندین سال است از رده خارج شده و چندین برابر خودروهای معمولی تولید آلایندگی دارند، اضافه کنید تا متوجه شوید چرا ایرانی‌ها براساس آمار رسمی در نیمه اول امسال به ‌طور میانگین روزانه 116میلیون لیتر بنزین سوزانده و سم آن ‌را در آسمان شهرها پراکنده‌اند؛ آماری که در کشور ترکیه با برخورداری از جمعیتی همتراز ایران، روزانه 12.5میلیون لیتر است. 85درصد ناوگان حمل‌ونقل عمومی ایران فرسوده است و 17میلیون خودرو و موتورسیکلت در ایران از رده خارج و فرسوده‌اند که برای سوخت یورو2 و یورو3 طراحی شده‌اند. این منابع آلاینده متحرک، تجهیزات کاهش آلایندگی ندارند و علاوه بر آنکه از استاندارد خارج هستند مصرف سوخت بالا نیز دارند و به‌دلیل نداشتن تجهیزات کنترل آلایندگی، عامل انتشار آلاینده‌ها در شهرهای ایران هستند. بنابراین اولویت اصلی در بسامان کردن وضعیت هوا اسقاط خودروها و موتورسیکلت‌ها، اتوبوس‌ها، کامیون‌ها و وانت‌بارهای فرسوده است. وسایل نقلیه فرسوده انتشار آلایندگی بالایی دارند و بیشترین ذراتی که در آلایندگی هوا وجود دارد ناشی از سایش تجهیزات خودرویی نظیر لنت‌ترمز و نبود کاتالیست و ... است. عمده جنس ذرات معلق نیز از جنس دوده یا ترکیبات هیدروکربنی است. در نیمه اول سال به‌دلیل کمبودهایی که برای تامین سوخت وجود دارد، کمیت سوخت اهمیت می‌یابد که این موضوع باید بهینه‌سازی‌ شود. متأسفانه عامل اصلی وضعیت امروز تشدید آلودگی هوای شهرهای ایران، عقب‌ماندگی تکالیف دستگاه‌ها از سالیان  گذشته در اجرای قانون هوای پاک است که موجب شده، اثرات تجمعی انواع سوخت‌های فسیلی در کشور و افزایش مصرف انرژی، هوای شهرها را به ‌شدت آلوده کند. هر سال که می‌گذرد یک سال به سن خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده اضافه می‌شود. این در حالی است که سال گذشته بیش از یک میلیون خودروی جدید وارد بازار شده، اما تنها 20هزار و800 خودروی فرسوده از رده خارج شد. این در حالی است که براساس قانون باید به‌ازای ورود هر خودروی نو به بازار 4تا‌8 خودروی فرسوده از رده خارج و اسقاط شوند. در این شرایط حتی اگر خودروی یورو6 روز دنیا هم وارد بازار ایران شود، تا وقتی کیفیت سوخت مطرح باشد و رانندگان ملزم به تعویض به‌موقع تجهیزات و قطعات نظیر لنت ترمز، روغن موتور، کاتالیست و سنسورهای دوده و... نباشند، وضعیت از این بهتر نخواهد شد اما باید توجه داشت که آلودگی هوا یک چالش نیست. بلکه یک مسئله جدی است و راهکارهای آن کاملا مشخص است. بنابراین درصورت فراهم شدن زیرساخت‌ها و اعتبارات برای توسعه حمل‌ونقل عمومی نظیر مترو و اتوبوس و وسایط نقلیه برقی که خریداری آنها نیازمند پول است، می‌توان طی 2برنامه 5ساله مشکل آلودگی هوا را در ایران به‌طور کامل حل کرد.
تشدید آلودگی هوا در ۴ شهر، امروز تا سه‌شنبه
کارشناس سازمان هواشناسی خبر داد؛ غلظت آلاینده‌ها در شهرهای صنعتی تهران، کرج، اراک و اصفهان از روز یکشنبه تا اوایل سه‌شنبه افزایش می‌یابد. فریبا گودرزی کارشناس سازمان هواشناسی از ورود سامانه بارشی در روز سه‌شنبه و تشدید آن در روز چهارشنبه 22 آذرماه خبر داد. وی افزود: امروز یکشنبه در اغلب نقاط کشور جوی آرام برقرار است، اما در روز دوشنبه در گیلان، شرق مازندران و مناطقی از شمال غرب  بارندگی و وزش باد پیش‌بینی می‌شود. گودرزی با بیان اینکه «از روز سه‌شنبه سامانه بارشی وارد کشور می‌شود» گفت: طی آن روز در شمال غرب، غرب و دامنه‌های جنوبی البرز، همچنین استان‌های تهران و البرز و قزوین و غرب سواحل دریای خزر بارندگی پیش‌بینی شده است که در ارتفاعات به‌صورت برف پدیدار می‌شود. این کارشناس هواشناسی در ادامه گفت: روز چهارشنبه این سامانه تشدید می‌شود و به مناطقی از جنوب غرب و مرکز کشور می‌رسد. وی یادآور شد: غلظت آلاینده‌ها در شهرهای صنعتی تهران، کرج، اراک و اصفهان از روز یکشنبه تا اوایل سه‌شنبه افزایش می‌یابد. بر اساس نتایج پژوهش جدیدی که روز ۲۷ اردیبهشت در مجله علمی «لنست» منتشر شد، سالانه حداقل ۹ میلیون نفر در جهان بر اثر انواع آلودگی‌ می‌میرند.
آلودگی هوا چیست و از کجا نشات می‌گیرد ؟
تعداد تلفات ناشی از آلودگی هوا به دلیل سوخت خودروها و تاسیسات صنعتی در مقایسه با سال ۲۰۰۰ حدود ۵۵ درصد افزایش یافته است ولی همزمان تلفات ناشی از آلودگی آب به فضولات انسانی و حیوانی و تلفات ناشی از آلودگی که اجاق‌های آشپزی بدوی در داخل خانه تولید می‌کنند، کاهش یافته است. در نتیجه این تغییرات، تعداد تلفات ناشی از انواع آلودگی‌ در سال ۲۰۱۹ به اندازه سال ۲۰۱۵ بوده است. از نظر تعداد تلفات سالانه ناشی از انواع آلودگی، آمریکا تنها کشور صنعتی و پیشرفته‌ است که در میان ده کشور صدر این جدول و بین بنگلادش و اتیوپی در رتبه هفتم قرار دارد. آمارهای رسمی نهادهای بهزیستی آمریکا نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۹ بیش از ۱۴۲ هزار نفر در این کشور بر اثر آلودگی، جان خود را از دست داده‌اند. هند با حدود ۲.۴ میلیون و چین با حدود ۲.۲ میلیون نفر تلفات سالانه در صدر این فهرست هستند.
البته اگر تعداد تلفات با رقم جمعیت هر کشور را مقایسه کنیم آمریکا با ۴۳.۶ نفر در هر صد هزار نفر، از آخر در رتبه سی‌ویکم جدول است. کشورهای چاد و جمهوری مرکزی آفریقا هر کدام با حدود ۳۰۰ نفر تلفات در ازای هر صد هزار نفر در صدر این جدول هستند و کشورهای برونی، قطر و ایسلند با حدود ۱۵ تا ۲۳ نفر تلفات در ازای هر صد هزار نفر از این نظر بهترین وضعیت را دارند.
مرگ زودرس «سالانه ۴۰ هزار نفر» در ایران به دلیل آلودگی هوا
در مجموع، رقم متوسط تلفات بر اثر انواع آلودگی‌ در سطح جهان حدود ۱۱۷ نفر در ازای صد هزار نفر است. این پژوهش نشان می‌دهد که تعداد تلفات ناشی از انواع آلودگی‌ با مرگ‌ومیر ناشی از کشیدن سیگار و در معرض دود سیگار قرار گرفتن برابری می‌کند. کارشناسان بهداشت عمومی این آمار را بسیار نگران‌کننده می‌دانند و معتقدند که مقابله با منابع ساده آلودگی پیشرفت قابل توجهی داشته ولی همزمان منابع جدی و پیچیده‌تر تولید آلودگی مثل صنایع، خودروها و تولیدات شیمیایی رو به افزایش است. برخی از کارشناسان از جمله دکتر لین گلدمن از مرکز بهداشت عمومی دانشگاه جورج واشنگتن که در این پژوهش شرکت نداشته، معتقد است که در این تحقیقات دلایل اصلی آلودگی به دقت بررسی نشده و به احتمال فراوان تعداد تلفات بسیار بیشتر است. او می‌گوید در اکثر موارد مرگی که منشا اصلی آن انواع آلودگی‌هاست دلیل فوت بیماری‌هایی نظیر سکته، نارسایی قلب، سرطان ریه و بیماری‌های تنفسی قید می‌شود و به همین دلیل رقم دقیق تلفات هیچگاه مشخص نمی‌شود. به عنوان نمونه انجمن بیماری‌های قلبی در آمریکا بیش از یک دهه قبل اعلام کرد که یکی از عوامل اصلی مرگ بر اثر نارسایی‌های قلبی، قرار گرفتن در معرض ریزذره‌های ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی است. اين پژوهش می‌گوید که حدود سه چهارم از تمامی موارد مرگ‌ومیر بر اثر آلودگی‌ها مربوط به آلودگی هوای تنفسی و منشا اصلی آن نیروگاه‌های زغال سنگی و سوخت خودروهاست. با توجه به گسترش شهرنشینی و عدم کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، این نوع آلودگی‌ها در حال افزایش هستند. نکته دیگری که کارشناسان بهداشت عمومی بر آن تاکید دارند افزایش مرگ‌ومیر بر اثر آلودگی در میان لایه‌های فقیر و ساکنان کشورهای فقیر و در حال توسعه است. در کشورهای فقیر، به عنوان نمونه کشورهای پرجمعیت آسیا، اکثر دولت‌ها امکانات مالی و فنی برای مقابله با این مشکل را ندارند. آمارهایی که در این پژوهش گنجانده شده نشان می‌دهد که تعداد مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی‌های صنعتی در سطح جهان در سال ۲۰۰۰ حدود ۲.۹ میلیون نفر بوده است. ولی این رقم در سال ۲۰۱۵ به حدود ۴.۲ میلیون و در سال ۲۰۱۹ که آخرین سال آمارگیری است به حدود ۴.۵ میلیون نفر افزایش یافته است. این پژوهش برای کاستن از رقم تلفات ناشی از آلودگی‌ها هشت توصیه دارد که مهمترین آن‌ها کنترل و گزارش‌دهی دقیق‌تر در مورد این موضوع و بهبود روش‌های نظارتی حکومت‌ها بر سوخت خودروها و آلودگی‌های صنعتی است.
تغییرات اقلیمی و آلودگی هوا
به طور کلی، تغییرات آب و هوایی در منطقه غرب آسیا تأثیرات چندگانه‌ای دارند که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود: در بعد اقتصادی، تغییرات آب و هوایی می‌توانند به طور مستقیم تأثیراتی بر روند تولید محصولات کشاورزی داشته باشند. منطقه غرب آسیا با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک خود، به طور قابل توجهی وابسته به منابع آب است. افزایش دما، کاهش بارندگی و تغییر الگوی بارش‌ها ممکن است باعث کاهش ظرفیت آبیاری و کشاورزی در این منطقه شود. این موضوع می‌تواند منجر به کاهش تولید محصولات کشاورزی شود و در نتیجه، تأثیرات منفی بر رونق اقتصادی کشورهای منطقه غرب آسیا داشته باشد. همچنین، کاهش تولید محصولات کشاورزی ممکن است نیاز به واردات غذا را افزایش دهد که می‌تواند بر معیشت جمعیت و قابلیت خودکفایی اقتصادی منطقه تأثیر منفی داشته باشد.
در بعد اجتماعی، تغییرات آب و هوایی می‌تواند به عنوان عامل تشدید بحران‌های آب و خشکسالی عمل کنند. کاهش منابع آب شیرین و افزایش نرخ خشکسالی ممکن است باعث تنش و افزایش رقابت بین کشورها و قومیت‌ها در این منطقه شود. این موضوع می‌تواند منجر به بروز منازعات اجتماعی و منطقه‌ای شود و به واسطه مداخله قدرتهای بزرگ فرامنطقه ای، تأثیرات جدی بر توازن قدرت در منطقه بگذارد. همچنین، کاهش منابع آب می‌تواند به عنوان عامل جدیدی برای مهاجرت بخش‌هایی از جمعیت به سایر مناطق جهت تأمین نیازمندی‌های آبی و فرار از خشکسالی باشد، که این امر نیز تأثیرات جمعیتی و اجتماعی قابل توجهی دارد.
در بعد سیاسی، تغییرات آب و هوایی می‌تواند به عنوان عامل تأثیرگذار بر روابط بین‌المللی منطقه غرب آسیا عمل کند. رقابت برای منابع آب می‌تواند منجر به تنش‌ها و تعارضات بیشتر بین کشورها شود. همچنین، با کاهش روز افزون منابع آب ممکن است به تدریج از این منابع، به عنوان یک عامل تحریم و فشار سیاسی در روابط دوجانبه و چندجانبه بین کشورها استفاده شود. این مسائل می‌توانند منجر به تغییر در دینامیک قدرت و تأثیرگذاری کشورها در منطقه شود.
همه موارد فوق در سطح درون کشوری برای ایران نیز صدق می‌کند. کاهش بارش‌ها، خشکسالی‌های مکرر، بالا رفتن دما، تغییر الگوی بارش و سایر تغییرات آب و هوایی مشکلات زیست محیطی را تشدید می‌کنند. این  مشکلات در کشور دارای تبعات سیاسی، اقتصادی و امنیتی جدی است و می‌تواند به دلایل زیر حکمرانی مطلوب در عرصه داخلی و توان چانه زنی کشور در عرصه منطقه‌ای را با مشکل مواجه سازد: تغییرات آب و هوایی و کاهش بارش‌ها می‌تواند منجر به کاهش هر چه بیشتر منابع آبی شود. این موضوع تأثیر جدی بر بخشهای کشاورزی و صنعت در ایران دارد. همچنین خشکسالی‌های مکرر باعث کاهش تولید محصولات کشاورزی و افزایش ریسک حریق و خشکسالی می‌شود. کاهش منابع آب، کاهش تولید محصولات کشاورزی و در نتیجه افزایش فقر، کاهش قدرت خرید مردم به ویژه کشاورزان و دامداران و در نهایت شکل گرفتن تنش ها و رقابتهای بین استانی را به دنبال دارند؛ تهدیدی که در سالهای اخیر نمود جدی‌تری پیدا کرده و هر ساله شاهد تنشهای مختلف بین شهروندان استانهای مختلف و نمایندگان آنها در مجلس، پیرامون نحوه توزیع یا انتقال آب هستیم. بنابراین مشکلات زیست محیطی، ضمن کاهش سطح تولید و امنیت غذایی در کشور و ایجاد مشکلات اقتصادی داخلی متعدد، می‌تواند موجب بروز نا آرامیها و اعتراضات مردمی‌شده و امنیت و ثبات کشور را به چالش بکشد. کاهش سطح تولید و ضعف بخشهای کشاورزی و صنعت در کشور و در نتیجه افزایش هزینه‌های صادرات محصولات ایرانی می‌تواند در عرصه منطقه ای نیز باعث تضعیف جایگاه کشور و منفی شدن تراز تجاری ایران با کشورهای همسایه شود. علاوه بر این، آلودگی هوا نیز یک چالش زیست محیطی مهم در ایران است که در صورت عدم مواجهه منطقی با آن، به زودی به یک مشکل سیاسی و امنیتی نیز تبدیل می‌شود. استفاده از سوخت‌های فسیلی و صنایع آلوده‌کننده موجب آلودگی هوا و افزایش سطح ذرات معلق در هوا می‌شود. این مسئله بروز بیماری‌های تنفسی، اختلال در کیفیت زندگی و کاهش عمر مفید جمعیت ایران را در پی داشته و دارد. از سوی دیگر، آلودگی هوا بواسطه ایجاد تعطیلی‌های مکرر برای مراکز اقتصادی ( جهت کنترل آلودگی) و البته کاهش سطح سلامت و کارایی جمعیت ایران منجر به ضعف اقتصادی در کشور می‌شود و می‌تواند به یکی از دلایل کاهش جمعیت کشور، افزایش اعتراضات مردمی و البته تضعیف موقعیت ایران در عرصه منطقه ای تبدیل شود.  بر این اساس به نظر می رسد، مشکلات زیست محیطی در ایران و منطقه از قابلیت تبدیل شدن به یک موضوع حاد امنیتی برخوردارند. در نتیجه، مدیریت منابع طبیعی و حفاظت از محیط زیست در کشور و منطقه غرب آسیا ضرورتی بسیار حیاتی است؛ امری که در عرصه داخلی مستلزم مطالعات و بررسی‌های بی طرفانه و علمی و برنامه ریزی راهبردی است و در عرصه منطقه ای نیز همکاری بین کشورها و اتخاذ سیاست‌های مشترک برای مدیریت منابع و تغییرات آب و هوایی را می طلبد.
خسارت‌ های ناشی از آلودگی هوا
معضل آلودگی هوا تاثیر مخربی بر روی محیط زیست از جمله حیوانات و گیاهان دارد. این پدیده به سلامت فیزیكی افراد خدشه وارد می كند و افسردگی و اختلال های روانی شهروندان را افزایش می دهد. بنابراین باید گفت، آلودگی هوا یكی از معضل‌هایی است كه به افزایش هدررفت سرمایه ملی در كشور منجر می‌شود. بخش قابل توجهی از ناوگان حمل و نقل عمومی نیز با فرسودگی های زیادی روبرو است، این موضوع باعث ایجاد خطرهای زیست محیطی خواهد شد كه با توسعه و نوسازی وسایل حمل و نقل می توان ساز وكارهایی جهت كاهش میزان آلایندگی فراهم آورد. آلودگی هوا می تواند به اقتصاد نیز لطمه وارد سازد كه این امر ارتباطی مستقیم با زندگی شهروندان دارد. كارخانه ها و صنایع نیز نقش پررنگی در آلودگی هوا دارند و سلامت نیروی كار را تهدید می كنند كه می توان با بررسی دقیق علمی و ارایه راهكارهای موثر در این زمینه به كاهش این معضل كمك كرد. تعطیلی واحدهای آموزشی در مدت آلودگی هوا هزینه‌ های افزایش فعالیت در زمان‌های پیش‌بینی ‌نشده را به دنبال دارد. خستگی و مشكل های ناشی از آلودگی هوا بر روی عملكرد شاغلان و فعالان مختلف نیز تاثیر منفی می‌گذارد. تخریب بی رویه ساختمان ها به دلیل ذرات معلق در هوا و تاسیسات شهری نیز از دیگر خسارت هایی به شمار می رود كه آلودگی هوا به وجود می آورد.
 وارونگی دما عاملی موثر در آلودگی هوا
نشست هوای سرد در سطح زمین با شروع فصل سرما همراه است و سبب می شود تا آلاینده های موجود در نزدیكی زمین باقی بمانند و بالا نروند. شهر تهران نیز از نظر شرایط اقلیمی، افزایش تردد خودروها، فعالیت های انسانی و شرایط جغرافیایی آماده افزایش آلودگی هوا است و ذرات معلق ناسالم در هوا به دلیل نداشتن خروجی ماندگار می شوند و شرایط نامناسب جوی و تنفسی را پدید می آورند. همچنین وجود ساختمان های بلند موجود در ارتفاعات مانع ورود باد به طرف شهر می شود و مساله آلودگی را تشدید می كند.
  راهكارهای محیط زیستی بر روند كاهش آلودگی هوا
ناوگان حمل و نقل عمومی در این زمینه باید مشاركت بیشتری در زمینه رفت وآمد شهروندان داشته باشد. كاشت درختان بیشتر كه علاوه بر تولید اكسیژن باعث جذب دی اكسید كربن موجود در هوا می شود، نیز از جمله این راهكارها به شمار می رود كه با توجه به افزایش پاكی هوا از گرد وغبار و آلودگی هوا می كاهد و به سلامت روانی مردم نیز كمك می كند. همچنین رسیدگی به وضعیت خودروهای تولیدی و اجرای قانون در برابر شماره گذاری آنها، حل معضل ترافیك و اجرای گسترده طرح زوج و فرد در كلان شهرها دیگر راهی است كه می تواند از افزایش این معضل جلوگیری كند. وظایف سازمان های متولی در ارتباط با معاینه فنی خودروها و كنترل ترافیك نیز بایستی به صورت مجزا تفكیك و در كنار این مسایل برای خودروهای جدید در دست تولید نیز استانداردهایی تعریف شود كه همگی در پایش و دیده بانی آلودگی هوا نقش موثری دارند. دولتمردان می توانند با تقویت زیر ساخت ها و پشتیبانی از ناوگان حمل و نقل عمومی، تامین مالی و فرهنگسازی در این زمینه به كاهش معضل آلودگی هوا كمك شایانی كنند.
اجرا و پیگیری تکالیف هوای پاک در وزارت نفت
در حالی که وزارت نفت دولت سیزدهم همچون سال‌های گذشته پیگیری ایفای تعهدهای خود در مسیر قانون هوای پاک را در همه زیرمجموعه‌ها در دستور کار قرار داده است، به نظر می‌رسد گشایش چالش کهنه و مهم محیط زیستی آلودگی هر ساله هوا در کلانشهرها به‌ویژه شهر تهران، نیازمند همکاری میان‌دستگاهی، احساس مسئولیت و پاسخگویی دستگاه‌های مسئول و سرانجام عزم و اراده ملی همگانی است. در قانون هوای پاک، ۱۶۷ تکلیف برای دستگاه‌های مختلف تعیین شده که انتظار می‌رود همه بخش‌های اجرایی در قبال وظایف خود پاسخگو باشند و به تکالیف‌شان از جمله بهینه‌سازی مصرف سوخت، گسترش و نوسازی حمل‌ونقل عمومی، جایگزینی خودروهای فرسوده و اصلاح وضع معادن آلاینده عمل کنند. قانون هوای پاک برای کاهش آلودگی هوا همچنین تکالیف متعدد و متنوعی را به‌عهده وزارت نفت گذاشته است و باید گفت فارغ از اینکه اجرای بخش مهمی از این تکالیف، آن‌ هم با وجود محدودیت‌های مالی وزارت نفت در شرایط تحریم به سرمایه‌گذاری کلان و منابع مالی گسترده نیاز دارد، با این حال وزارت نفت اقدام‌های پرشمار و مهمی را برای عمل به مفاد این قانون فراتر از محدودیت‌های اعمال‌شده اجرایی کرده است یا در حال اجرا دارد که در گزارش پیش‌ رو این اقدام‌ها را در بخش‌های مختلف صنعت پالایش، صنعت گاز و صنعت تولید نفت، همچنین عوامل مهم در افزایش آلودگی هوا در سال‌های گذشته بررسی کرده‌ایم. دولت سیزدهم همچنین به‌منظور اجرای تکالیف این قانون ۲۰ میلیارد دلار را به اجرای طرح‌های توسعه‌ای پالایشگاهی به‌منظور توسعه کمّی و کیفی فرآورده‌های تولیدی اختصاص داده است که مهم‌ترین اقدام‌های شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در جهت کاهش آلودگی هوا و اجرای تکالیف قانون هوای پاک افزایش مقدار سوخت پاک تحویلی به نیروگاه‌های کشور از سالانه ۷ میلیارد لیتر به سالانه ۱۸ میلیارد لیتر، افزایش کیفیت فرآورده‌های نفتی در ۵ پالایشگاه بزرگ کشور، بهره‌برداری از فاز دوم طرح توسعه و تثبیت ظرفیت پالایشگاه آبادان، اجرای پنج پروژه افزایش ظرفیت و کیفی‌سازی فرآورده‌ها در پالایشگاه‌های اصفهان، شیراز، لاوان، آبادان و تبریز، بهره‌برداری از واحد تصفیه نفت‌گاز پالایشگاه نفت اصفهان با تولید روزانه نزدیک به ۲۰ میلیون لیتر نفت‌گاز با کیفیت یورو ۵، راه‌اندازی واحد تولید هیدروژن و PSA پالایشگاه تبریز برای افزایش ظرفیت واحد تصفیه نفت‌گاز و تولید نفت‌گاز و راه‌اندازی واحد ایزومریزاسیون پالایشگاه شیراز با هدف ارتقای کیفیت بیش از ۵ میلیون لیتر بنزین تولیدی این پالایشگاه به استاندارد یورو ۵ بوده است.
امضای قرارداد ارتقای کیفی نفت‌کوره در ۲ پالایشگاه برای نخستین بار در دولت سیزدهم
شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در دولت سیزدهم با هدف عمل به تکالیف قانون هوای پاک، همچنین با رویکرد توسعه صنایع پالایشی اجرای طرح‌های ارتقای کیفی نفت کوره را که نیاز به فناوری پیچیده‌ای دارد و به‌دلیل تحریم‌ سال‌ها مغفول مانده بود، با استفاده از توان فنی شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی برای نخستین بار در کشور اجرایی کرد و قرارداد ارتقای کیفی نفت کوره تولیدی پالایشگاه‌های نفت لاوان و کرمانشاه در آبان‌ماه امسال با بهره‌گیری از ظرفیت دانش فنی داخلی به امضا رسید. این شرکت همچنین در نظر دارد با دستیابی به دانش فنی ارتقای کیفیت نفت‌کوره در کشور و اجرای پایلوت آن در این دو پالایشگاه، اجرای طرح‌های ارتقای کیفی نفت کوره تولیدی در ۶ پالایشگاه کشور را به‌سرعت اجرایی کند، همچنین این شرکت با پیگیری دقیق  قانون بودجه سال ۱۴۰۲، تأمین منابع مالی با لحاظ کردن ۴۰ درصد از سود عملیاتی سالانه پالایشگاه‌ها به‌منظور تسریع در توسعه طرح‌های کیفی‌سازی را در دستور کار قرار داده است.
فراخوان طرح تعویض مخازن فرسوده سی‌ان‌جی تاکسی‌ها در آبان‌ماه
فراخوان مدیریت طرح سی‌ان‌جی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی برای تعویض مخازن فرسوده تاکسی‌های دوگانه‌سوز در آبان‌ماه ۱۴۰۲، توزیع بنزین و گازوئیل یورو ۵ و ۴ در تمامی کلانشهرها، شهرهای بزرگ و محورهای مواصلاتی پرتردد، توزیع گازوئیل یورو ۵ اروپا به میزان مقدور در صنایع شهرهای آلوده، اجرای طرح‌های توسعه‌ای صنعت سی‌ان‌جی، اجرای طرح رایگان‌ گازسوز کردن خودروهای عمومی و سی‌ان‌جی‌سوز شدن ۲۹۰ هزار دستگاه در جهت اجرای مصوبه شورای اقتصاد، برنامه‌ریزی و به‌کارگیری مشوق‌ها در جهت توسعه استفاده از سی‌ان‌جی در ناوگان عمومی از جمله تاکسی‌ها، ون، وانت و مسافربرهای شخصی و حتی خودروهای شخصی، احداث جایگاه‌های جدید سی‌ان‌جی و توزیع روزانه ۲۰ میلیون مترمکعب سوخت پاک سی‌ان‌جی در سطح کشور از دیگر اقدام‌های وزارت نفت در جهت اجرای تکالیف قانون هوای پاک به‌ویژه در دولت سیزدهم بوده است.
پیشرفت اجرای طرح زیست‌محیطی کهاب در دولت سیزدهم
شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی از دو سال گذشته اجرای طرح‌ زیست‌محیطی کهاب را در انبارها، ‌جایگاه‌های عرضه سوخت و خودروهای نفتکش‌ با نصب تجهیزات طرح در ۹ انبار نفت در کلانشهرهای اصفهان، شمال غرب تهران، کرج، بندرعباس، تبریز، مشهد، اهواز و اراک و تلاش برای تأمین اعتبار اجرای طرح در ۱۶ انبار کوچک و بزرگ دیگر را دنبال کرده است.
شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی همچنین تجهیز ۵ هزار و ۲۹۲ دستگاه نفتکش (معادل ۵۰ درصد ناوگان نفتکش‌های حمل فرآورده) به تجهیزات طرح کهاب برای حمل بنزین درون‌شهری و اجرای مرحله نخست طرح در نزدیک به ۳ هزار جایگاه سوخت کشور را در دستور کار قرار داده است.
افزایش ۱۶ درصدی تحویل گاز طبیعی به نیروگاه‌ها
شرکت ملی گاز ایران نیز همسو با اجرای قوانین هوای پاک در ۸ ماهه امسال ۵ میلیارد مترمکعب گازِ بیشتر به مجموعه نیروگاه‌های گاز اختصاص داده است، به این معنا که ۵ میلیارد مترمکعب ذخیره راهبردی در سوخت‌های دیگر فراهم شد تا زمستان سال ۱۴۰۲ وزارت نیرو بتواند برق مورد نیاز کشور را تأمین کند. این شرکت همچنین کاهش ۳۰ درصدی سوزاندن گازهای مشعل در پالایشگاه‌های گازی در سال ۱۴۰۰ و استمرار آن را در دستور کار دارد. گازرسانی به نیروگاه‌های کشور در نیمه نخست سال ۱۴۰۲، ۱۶ درصد در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته (۱۴۰۱) رشد یافته است، همچنین ذخیره‌سازی گاز در مخازن سراجه و شوریجه ۱۴ درصد (معادل ۳ میلیارد مترمکعب) افزایش یافته است. شرکت ملی گاز ایران همچنین با اجرای طرح رایگان بهینه‌سازی موتورخانه‌ واحدهای خانگی و تجاری از سوی شرکت ملی گاز ایران، شناسایی ۲۲۰ هزار مشترک تجاری، اداری و خانگی و اصلاح رایگان ۴۲ هزار موتورخانه با سرمایه‌گذاری ۱۵۸ میلیارد تومانی، ارسال اطلاعات موتورخانه‌ها و سامانه‌های احتراقی بیش از ۱۹.۲ میلیون مشترک یعنی ۷۲ درصد مشترکان به سازمان ملی استاندارد، شناسایی ۲۲۰ هزار مشترک تجاری، اداری و خانگی و اصلاح رایگان حدود ۸۰ هزار موتورخانه و سرانجام تأمین سامانه گرمایشی (پکیج) ۱۰۰ هزار مرکز آموزشی و مدرسه با هزینه ۴۸۰ میلیارد تومانی برای کاهش مصرف سوخت مایع و کاهش آلودگی هوا تاکنون متعهدانه به اجرای تکالیف خود در اجرای قانون هوای پاک عمل کرده است.
جمع آوری گازهای مشعل و بهره‌برداری از فاز نخست ان‌جی‌ال ۳۲۰۰
شرکت ملی نفت ایران نیز در جهت اجرای قانون هوای پاک جمع‌آوری گازهای همراه نفت در قالب ۵۴ پروژه به ارزش ۵.۵ میلیارد دلار در تمام میدان‌های نفتی و مراکز بهره‌برداری را در دستور کار قرار داده است. این شرکت همچنین جمع‌آوری ۱۸ میلیون مترمکعب گاز همراه نفت تا پایان سال جاری را در برنامه دارد و برای خاموشی ۴۳ مشعل گاز همراه نفت در سال آینده و جمع‌آوری ۳۲ میلیون مترمکعب گاز همراه نفت (که این میزان در سال ۱۴۰۴ به ۶۲ میلیون مترمکعب می‌رسد) برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری کرده است. بهره‌برداری از فاز نخست طرح NGL-۳۲۰۰ با سرمایه‌گذاری ۹۸۰ میلیون دلاری برای جمع‌آوری ۶ میلیون مترمکعب گازهای مشعل میدان‌های نفتی منطقه غرب کارون، سرمایه‌گذاری برای جمع‌آوری گازهای مشعل به‌منظور کاهش ورود آلاینده‌ها به جو و تأمین‌ خوراک واحدهای پتروشیمی، انعقاد ۵۰ قرارداد همکاری با شرکت‌های داخلی به‌منظور جمع‌آوری گازهای مشعل میدان‌های نفتی منطقه شرق و غرب کارون گازهای مشعل به ارزش یک میلیارد دلار از مهم‌ترین اقدام‌های وزارت نفت در جهت اجرای تکالیف قانون هوای پاک بوده است.
راندمان پایین نیروگاهی و لزوم اجرای طرح‌های بهینه‌سازی مصرف در نیروگاه‌ها
اگرچه منشأ مختلفی برای آلودگی هوای کلانشهرها در پاییز و زمستان از سوی کارشناسان و مسئولان سازمان‌های ذی‌ربط و دیگر مدیران سیاسی و صنعتی عنوان می‌شود، اما در حقیقت باید گفت آلودگی کلانشهرها ناشی از تمامی این چالش‌های لاینحل و کهنه بوده و همه این عوامل سهم خود را در این زمینه ایفا می‌کنند. راندمان نیروگاه‌های برق ایران ۳۴ تا ۳۹ درصد است و این عدد در کشورهای پیشرفته به حدود ۶۰ درصد می رسد. با بهبود تنها نیم‌درصد راندمان نیروگاهی کشور، می‌توان سالانه ۸۴۶ میلیون مترمکعب سوخت صرفه‌جویی کرد. این موضوع همچنین شرایط ناترازی گاز در کشور به‌ویژه در فصل زمستان را تشدید و بخش عظیمی از سرمایه و انرژی شرکت ملی گاز ایران را صرف مصرف بالای سوخت در صنایع می‌کند.
وزارت نفت در گذشته سالانه ۸ میلیارد لیتر سوخت تحویل نیروگاه‌های کشور داده است، در حالی که این رقم به‌تازگی به سالانه ۱۸ میلیارد لیتر رسیده است و همین عدد به تنهایی نشان‌دهنده حجم بالای مصرف سوخت نیروگاهی، راندمان بسیار پایین نیروگاه‌های پیر و خموده کشور و لزوم اجرای طرح‌های بهینه‌سازی مصرف در نیروگاه‌ها است.
تردد میلیون‌ها خودروی اسقاطی و موتورسیکلت‌ فرسوده در سطح شهرها
یکی از منابع انتشار آلودگی هوا تردد خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده است که میزان انتشار آلاینده‌ها را در شهرها و کلانشهرها به مقدار قابل ملاحظه‌ای افزایش خواهد داد. اکنون نزدیک به ۴۰ درصد وسایل نقلیه کشور فرسوده است و تمامی خیابان‌های کلانشهرها از خودروهای فرسوده و خودروهای نوشماره پر شده است. از طرفی طبق اعلام سازمان محیط زیست آلایندگی موتورسیکلت‌های فرسوده ۶ برابر آلایندگی خودروهای سواری است. اکنون حدود ۶.۵ میلیون خودروی فرسوده و ۹ تا ۱۰ میلیون موتورسیکلت فرسوده در ناوگان حمل‌ونقل کشور داریم که سال به سال نیز به تعداد این وسایل نقلیه فرسوده افزوده می‌شود، این در حالی است که با اجرای طرح‌های نوسازی تشویقی، می‌توان چرخه اسقاط را تسهیل کرد که البته اعتبارات لازم برای اجرای این طرح‌ها در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ کشور پیش‌بینی شده است.
مصرف ۶۵ لیتری سوخت کامیون‌ها در هر ۱۰۰ کیلومتر
همچنین حجم زیادی از وسایل نقلیه‌فرسوده را خودروهای سنگین به خود اختصاص داده که در این باره نیز لازم است با اجرای طرح‌های نوسازی ناوگان، مشوق‌های لازم را برای مالکان این خودروها ایجاد کرد. وزارت نفت در این زمینه به‌عنوان یک الگو عمل کرده و با نوسازی ناوگان حمل‌ونقل فرآورده خود از دیگر دستگاه‌ها در این باره پیشی گرفته است. هر کامیون در کشور ۶۵ لیتر سوخت در هر ۱۰۰ کیلومتر مصرف می‌کند که یک فاجعه زیست محیطی به شمار می‌رود اگر این رقم به تنهایی به ۳۰ لیتر تبدیل شود، ۳۰ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر صرفه‌جویی می‌شود. مصرف گازوئیل بسیار بالا، مخاطرات جاده‌ای تردد این وسایل فرسوده، همچنین نبود استانداردهای روزآمد دنیا در این خودروهای فرسوده همگی باعث شده است افزون بر آلودگی بیشتر هوا، دیگر مخاطرات زیست‌محیطی و جاده‌ای را نیز به ناوگان خموده کشور تحمیل کند.
تردد هزاران اتوبوس فرسوده و معیوب در ناوگان حمل‌ونقل عمومی
بر اساس آخرین آمار وزارت راه و شهرسازی اکنون نزدیک به ۵ هزار دستگاه اتوبوس فرسوده در ناوگان حمل‌ونقل مسافر درون و برون‌شهری در حال تردد است که متأسفانه افزون بر ایجاد رخوت در ناوگان حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه در کلانشهرها، موجبات آلودگی هوای بیش‌ازپیش شهرهای بزرگ را فراهم کرده است. بخش قابل‌توجهی از اتوبوس‌های شرکت واحد هم‌اکنون از رده خارج شده و سرویس‌دهی نمی‌کند. متأسفانه در سال‌های اخیر جایگزینی برای اتوبوس‌های فرسوده نداشته‌ایم و با حد مطلوب در اتوبوسرانی فاصله زیادی داریم و توسعه حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه توسعه ریلی یا جایگزین کردن آنها با وسایل نقلیه برقی در این باره مؤثر است.
استفاده از مترو و تاکسی نشان‌دهنده فقر نیست
توسعه حمل‌ونقل عمومی همچنین نیازمنده یک عزم و اراده ملی برای تغییر فرهنگ کهنه برچسب فقیر و ضعیف زدن به افرادی است که از ناوگان حمل‌ونقل عمومی نظیر مترو، اتوبوس و تاکسی استفاده می‌کنند. این در حالی است که حتی شخصیت‌های مهم سیاسی و مدیران دولتی در کشورهای توسعه‌یافته به‌منظور فرهنگ‌سازی و باور شخصی به لزوم حفاظت از محیط زیست از وسایلی نظیر تاکسی، مترو و حتی دوچرخه استفاده می‌کنند. در حالی که در کشور ما این فرهنگ غلط و بی‌اساس متأسفانه موجب شده است هزاران راننده خودروی تک‌سرنشین با خودخواهی هرچه تمام‌تر حتی در روزهای اضطرار آلودگی هوا، استفاده از وسیله نقلیه شخصی را به‌صورت تک‌سرنشین بر تردد با وسایل عمومی ترجیح دهند و بر آلودگی بیشتر کلانشهرها دامن بزنند که البته در این میان نمی‌توان از دلیل قابل‌پذیرش عده‌ای نیز برای ضعیف بودن ارائه خدمات و زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی در کشور غافل بود.
استفاده از ظرفیت دانش‌بنیان‌ها برای ارائه راهکارهای جدید
در چند دهه گذشته فکری برای حل مشکل آلودگی هوا نشده است و از ظرفیت شرکت‌های نوپا و دانش‌بنیان نیز در این باره استفاده نمی‌شود. امروز جوانان کشور و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند با ابداعات خود برخی مشکلات آلودگی هوا را برطرف کنند که باید به آنها اعتماد کرد و از توانمندی‌شان بهره برد. امروز همه دستگاه‌ها باید پای کار بیایند تا معضل آلودگی هوا برطرف شود، زیرا در صورتی که فکری به حال این موضوع نشود، در آینده با لطمات جبران‌ناپذیری از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی روبه‌رو خواهیم شد.