در خدمت و خیانت «محصولات تراریخته»

 علی ورامینی - استفاده از فناوریهای نوین مبتنی برتکنولوژی DNA نوترکیب در تولید مواد غذایی تراریخته، از جمله مهمترین موضوعات چالش برانگیز در حوزه تولید مواد غذایی در سالهای اخیر است که موافقان و مخالفانی را برای خود دارد. هم اکنون در جهان شاهد یک دوقطبی در شیوه زندگی هستیم که یکی ما را به سمت استفاده از غذاهای طبیعی و ارگانیک تشویق می کند و دیگری ما را به سمت استفاده از تکنولوژیهای جدید و کاربرد مواد شیمیایی برای تولید و نگهداری مواد غذایی سوق می دهد.
کشت هرگونه محصول تراریخته در اراضی کشور ممنوع می شود
نمایندگان مجلس با هدف تأمین امنیت سلامت غذایی مردم با ممنوعیت رهاسازی و کشت هرگونه محصول تراریخته تولید شده در داخل و یا خارج از کشور در اراضی کشور موافقت کردند.
نمایندگان در نشست علنی ۱۵ آبان ماه مجلس شورای اسلامی در جریان بررسی جزئیات لایحه برنامه هفتم توسعه، با بند الحاقی (۲) ماده ۳۴ اصلاحی این لایحه با ۱۶۴ رأی موافق، ۱۴ رأی مخالف و ۵ رأی ممتنع از مجموع ۲۱۸ نماینده حاضر در صحن موافقت کردند.
محمدتقی نقدعلی در مخالف با بند الحاقی (۲) ماده ۳۴ گفت: در بحث تراریخته هنوز یک نظر واحد وجود ندارد، موافق و مخالفانی دارد و متأسفانه افراط و تفریط می‌شود. اساساً ۹۰ تا ۹۵ درصد ذرت وارداتی که خوراک دام یا در تولید مواد غذایی و محصولات انسانی مصرف می‌شود، تراریخته است.
نماینده مردم خمینی شهر در مجلس افزود: در بند (۱) این ماده الحاقی جرم‌انگاری شده و رهاسازی هرگونه محصولات تراریخته را ممنوع اعلام کردند. در صورتی که اطلاق این عبارت یا عبارت مشابه با واقعیت در تناقض است.
سید سلمان ذاکر در موافقت با این بند الحاقی با اشاره به اینکه موضوع محصولات تراریخته هم برای مصرف‌کننده و هم برای تولیدکننده و هم برای واردکننده مهم است عنوان کرد: نظرات مختلفی در این موضوع اعمال می‌شود و آزمایشگاه‌های پیشرفته آزمایش و اظهارنظر کرده و سعی می‌کنند امنیت غذایی ما که با ید با تکیه بر تولید داخلی باشد، را حفظ کنند.
وی افزود: مسئولین مربوطه تلاش می‌کنند این نوع محصولات به راحتی به دست مصرف کننده نرسد و راهکار مهمی که می‌تواند با این نوع محصولات مقابله کند تکیه بر تولیدات داخلی است.
این نماینده مردم در مجلس گفت: طبق متن این ماده باید ۵۰ درصد واردات نهاده‌های دامی برای طیور و آبزیان در طول اجرای برنامه کاهش پیدا کند. در کنار این وزارت جهاد کشاورزی باید پیش‌بینی کند که چند درصد نهاده‌های دامی در کشور تأمین خواهد شد و راهکار خودکفایی در این محصولات را پیش بگیریم.
محسن زنگنه سخنگوی کمیسیون تلفیق لایحه برنامه هفتم توسعه علت بازگشت این بند به صحن را دو مطلب عنوان کرد و افزود: در این لایحه درباره تولید صحبت کرده بودیم، در جای دیگر بحث واردات مطرح شده بود که در اصلاح قرار بر این شد این دو تجمیع شود؛ علت دوم هم اعتراضی بود که برخی دوستان در حوزه‌های دانشگاهی و پژوهشگاهی داشتند و می‌گفتند بسیاری از مراکز پژوهشی ما در حال حاضر اقدام به تولید و کشت این محصولات می‌کنند و با این بند به صورت ممنوعیت مطلق دچار مشکل می‌شوند که این چند مورد اصلاح شد.
وی ادامه داد: در بند (۲) انجام تحقیقات در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی مجاز اعلام شد و در بند (۴) برای تحقق جدولی که اعلام شد واردات محصولات تراریخته ۵ درصد کاهش پیدا می‌کند.
در بند الحاقی (۲) ماده ۳۴ اصلاح شده این لایحه آمده است:
۱- رهاسازی و کشت هرگونه محصول تراریخته تولید شده در داخل و یا خارج از کشور در اراضی کشور ممنوع است.
۲- انجام تحقیقات و پژوهش‌های آزمایشگاهی و گلخانه‌ای بر روی محصولات تراریخته در دانشگاه‌ها، مؤسسات و مراکز پژوهشی و شرکت‌های دانش بنیان مجاز است.
۳- وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مکلف است در راستای سیاست‌های کلی سلامت محور و با هماهنگی سایر دستگاه‌های مرتبط، نظارت بر تولید و عرضه فرآورده‌های غذایی که در تولید آن از محصولات تراریخته استفاده شده است را در چهارچوب قوانین و مقررات داخلی انجام دهد. کلیه واردکنندگان و تولیدکنندگان فراورده‌های غذایی و آشامیدنی که از مواد اولیه تراریخته استفاده میکنند مکلف به درج برچسب بر روی این محصولات هستند، درصورت عدم برچسب‌گذاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظف است مجوزهای بهداشتی واحدهای متخلف را تعلیق و متخلفین را به مراجع قانونی معرفی نماید.
۴- وزارت جهاد کشاورزی موظف است با رعایت قانون ایمنی زیستی از طریق افزایش بهره‌وری، ترویج کشت محصولات علوفه‌ای و روغنی کم آب‌بر و متناسب با اقلیم کشور، اصلاح و بهبود روش‌های نگهداری علوفه، ارتقاء کیفیت خوراک دام و طیور و واردات محصولات غیر تراریخته، تا پایان برنامه، واردات روغن، دانه‌های روغنی، نهاده‌های دامی و محصولات کشاورزی تراریخته را حداقل پنجاه درصد(%۵۰) کاهش دهد. همچنین وزارت جهاد کشاورزی مجاز است جهت کاهش وابستگی کشور به نهاده‌های دامی و استفاده از ظرفیت کارخانجات خوراک دام، تا پایان برنامه و به صورت تدریجی و با همکاری تشکل‌ها و سازمان‌های مربوطه، خام‌فروشی نهاده‌های دام، طیور و آبزیان را تا پنجاه درصد(%۵۰) کاهش دهد. واحدهای مرغداری، دامداری و آبزی پروری می‌توانند پس از أخذ مجوزهای قانونی از وزارت جهاد کشاورزی نسبت به تولید خوراک آماده در واحد تولیدی خود اقدام نمایند.
تعریف تراریخته
پیشرفت‌های اخیر در حوزه علم ژنتیک امکان انتقال ژن را در بین گونه‌های مختلف ممکن کرده است. تکنیک‌های دستکاری یا مهندسی ژن به دانشمندان اجازه می‌دهد تا ژن‌های کنترل‌ کننده برخی از ویژگی‌ها و خصوصیات خاص را پیدا کرده، آن‌ها را از منبع اصلی جدا و به طور مستقیم به سلول‌های یک حیوان، گیاه، باکتری یا ویروس دیگر منتقل کنند؛ به محصول نهایی این فرآیند اصطلاحا تراریخته (Transgenic) گفته می‌شود. در تعریف کتابخانه ملی پزشکی از زیرشاخه‌های مرکز ملی اطلاعات فناوری زیستی یا (NCBI) در آمریکا، محصولات تراریخته یا دستکاری ژنتیکی شده محصولاتی هستند که ژن‌های خارجی از دیگر گیاهان یا جانوران به کدهای ژنتیکی آن‌ها وارد شده است. هدف دانشمندان از دستکاری ژنتیکی ارگانیسم‌ها تقویت برخی از خصوصیات دلخواه در آنها است، به عنوان نمونه، از این راه می‌توان گیاهانی را به وجود آورد که در مقابل آفت‌ها، علف‌کش‌ها یا بیماری‌ها مقاومت بیشتری دارند و یا می‌توانند گرما و سرمای شدید یا خشکسالی را تحمل کنند. علاوه بر این، با استفاده از این تکنیک همچنین می‌توان به ارزش غذایی گیاهان خوراکی نیز افزود.
تاریخچه تراریخته‌ها
دانشمندان نخستین بار در سال ۱۹۴۶ میلادی کشف کردند که می‌توان مواد ژنتیکی را بین ارگانیسم‌های مختلف انتقال داد. در این تاریخ بود که محققان برای نخستین بار از ترکیب مواد ژنتیکی ویروس‌های مختلف، یک ویروس جدید ساختند. در سال ۱۹۸۱ با وارد کردن ژن دیگر جانوران به بدن موش‌ها نخستین حیوانات تراریخته خلق شدند. نخستین محصول تراریخته تجاری یک توتون مقاوم به ویروس بود که در سال ۱۹۹۳ در چین تولید شد. امروزه کشور آمریکا با تولید بیش از ۷۱ میلیون هکتار محصول تراریخته تجاری، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده و تولیدکننده این نوع از محصولات است.
این روزها بحث بر سر فواید و مضرات محصولات تراریخته در بین جوامع علمی مختلف داغ است. گروه‌های مخالف عمل دستکاری ژنتیکی معتقدند که محصولات تراریخته علاوه بر اثرات مخرب بر سلامت مصرف‌کنندگان، آسیب‌های زیست‌محیطی نیز به همراه دارند.
یکی از این گروه‌های مخالف، مرکز امنیت غذا است که از مهندسی ژنتیک گیاهان و جانوران به عنوان یکی از «بزرگترین و غیرقابل کنترل‌ترین چالش‌های زیست محیطی در قرن بیست و یکم» نام می‌برد.
موسسه فناوری مسوول (Institute for Responsible Technology) که توسط مخالفان تولید و عرضه محصولات تراریخته اداره می‌شود نیز بر این باور است که مواد خوراکی تراریخته به بروز واکنش‌های سمی و آلرژیک، بیماری و آسیب تقریبا به تمام اندام‌های مورد مطالعه در حیوانات آزمایشگاهی ارتباط دارد.
بیشتر کشورهای توسعه‌ یافته، استفاده از محصولات تراریخته را بدون خطر نمی‌دانند. در بیش از ۶۰ کشور در جهان از جمله استرالیا، ژاپن و کشورهای عضو اتحادیه اروپا، تولید و فروش محصولات تراریخته محدود یا ممنوع است.
به گفته کارشناسان دیده‌بان زیست محیطی As You Sow، خطر محصولات تراریخته در آن است که دستکاری‌های ژنتیکی بر محور افزایش مقاومت در برابر مواد سمی چون آفت‌کش‌ها و انواع خاصی از کودها انجام می‌شود. در نتیجه گیاهان از این نوع مواد سمی برای رشد استفاده می‌کنند و خوراکی که از این فرآیند به دست می‌آید، می‌تواند برای سلامتی انسان مضر باشد.  
بررسی مزایا و معایب محصولات تراریخته و تاثیر آن ها بر امنیت ملی کشور
استفاده از محصولات تراریخته طی ۲۰ سال گذشته بسیاری از پژوهشگران حوزه مهندسی ژنتیک و محیط زیست را نگران ساخته است. محصولات تراریخته با وجود مزیت هایی همچون مقاوم بودن نسبت به سموم و آفت ها، به علت دستکاری ژنتیکی می توانند برای سلامت انسان و محیط زیست بسیار خطرناک باشند. واردات محصولات تراریخته بدون نظارت و برنامه ریزی برای تولید کلان آن، در آینده سلامت جامعه را به خطر می اندازد و آلودگی گونه های گیاهی و جانوری و اختلال در چرخه طبیعی محیط زیست را به همراه دارد. همچنین محصولات دستکاری شده ژنتیکی در صورت استفاده هدفمند می توانند خطرات امنیتی همچون عقیم سازی نسل ها و وابستگی غذایی برای کشور مصرف کننده به همراه داشته باشند.
بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک به عنوان فناوری های نوین خدمات ارزشمندی را در همه عرصه های پزشکی، کشاورزی و دام پروری، صنایع، محیط زیست و منابع طبیعی ارائه کرده‌اند. یکی از مهم ترین کاربردهای زیست فناوری و مهندسی ژنتیک استفاده از آن برای اصلاح بذر و تولید محصولات نوین کشاورزی با ویژگی های خاص مانند افزایش تولید، مقاومت در برابر آفات، خشکی، شوری و عوامل دیگر با دستکاری ژنتیکی آن است. به این نوع محصولات، اصطلاحا محصولات تراریخته گفته می شود. به علت آشکار نبودن زوایای پنهان این علم، عده‌ای از دانشمندان معتقدند افزایش تولیدات انبوه محصولات کشاورزی از طریق دست ورزی ژنتیکی، مشکلات متعددی را برای سلامت انسان و چرخه طبیعت به همراه دارد. بنابراین با وجود ارتباط تنگاتنگ محصولات فراریخته با سلامت انسان، بهتر است در واردات و تولید گسترده این محصولات بازنگری و تامل بیشتری صورت بگیرد. در این مطالعه با جمع آوری نظرات مخالفان و موافقان محصولات تراریخته، به ارائه راهکارهایی در این زمینه پرداخته خواهد شد.
مزایا و فرصت های محصولات تراریخته
رشد فزاینده جمعیت جهان و افزایش تقاضا برای مواد غذایی در دهه های اخیر موجب شده است تا در زمینه علوم کشاورزی و مواد غذایی شاهد یک گذر جدی و اجتناب ناپذیر از کشاورزی سنتی به کشاورزی پیشرفته و به کارگیری روش های نوین ژنتیک در تولید محصولات زراعی و دامی باشیم. ادعا می شود که محصولات تراریخته دارای مزایای زیر است و سبب افزایش امنیت غذایی می شود.
تامین غذا و جلوگیری از فقر غذایی؛
افزایش عملکرد محصولات زراعی و کاهش تهاجم تبدیل جنگل ها به مزارع کم بازده؛
کشت بذر مقاوم به علف کش؛
کاهش مصرف سموم حشره کش برای دفع آفات و به تبع آن کاهش مسمومیت ناشی از سموم، بهبود کیفیت آب شرب و جلوگیری از آلودگی رودخانه ها به سبب کشت بذر مقاوم به بعضی آفت ها و ویروس ها؛
افزایش ارزش غذایی؛
افزایش زمان انبارداری محصولات تراریخته.
خطرات و معایب محصولات تراریخته
گرچه این محصولات دانش بنیان می توانند از مزایایی مانند افزایش حجم تولید و مقاومت در برابر آفات بهره مند باشند، اما مشکلات متعددی نیز برای چرخه طبیعی اکوسیستم ها و سلامتی انسان به وجود می آورند.
با انتقال ژن از گیاهان دستکاری شده ژنتیکی به خویشاوندان وحشی یا اهلی آن ها در مزارع مجاور بسیاری از گونه های طبیعی و ارزشمند آلوده می شوند. از این طریق آلودگی گسترده‌ای در اطلاعات توارثی گونه های گیاهی و جانوری کشورهای مختلف به وجود می آید. این مساله با توجه به اینکه در فضای مزارع، باد و حشرات می توانند دانه و گرده را از گیاهان دستکاری شده به دیگر مناطق جابه جا کنند، باید مورد توجه قرار گیرد. همچنین این محصولات با توقف چرخه های غذایی باعث نابودی ذخایر ژنتیکی و به عبارت دیگر کاهش تنوع زیستی می شوند. از آن جا که گیاهان زراعی با محیط بر هم کنش دارند، تنوع به بقای آن ها کمک می کند. در حقیقت، پرورش تعداد معدودی محصول زراعی خطرناک است؛ زیرا اگر یک بیماری تنها گونه گیاهی کشت شده در منطقه را درگیر کند، همه محصول از بین خواهد رفت.
همچنین پژوهش های جدید، ادعای موافقان محصولات تراریخته مبنی بر کاهش استفاده از سموم را رد می کند. چرا که بسیاری از محصولات تراریخته نسبت به رانداپ (گلیفوزات) نوعی علف کش، مقاوم هستند و کشاورز محصول تراریخته می تواند بدون محدودیت و آسیب اقتصادی از این علف کش استفاده کند. در حالی که کشاورز محصولات ارگانیک هنگام رویش محصولات نمی تواند از علف کش استفاده کند. بنابراین کاشت محصولات تراریخته منجر به استفاده بیشتر این سم می شود که اثرات سو آن بر سلامت انسان و محیط زیست شناخته شده است. مقالات علمی و معتبر سال های اخیر نشان دهنده بیماری زایی این محصولات در ابعاد مختلف است. طی یک آزمایش بلندمدت، مصرف ذرت های تراریخته توسط موش های آزمایشگاهی منجر به ایجاد تومورهای عجیب، صدمه به کبد و غده هیپوفیز آن ها و ایجاد ناهنجاری های ژنتیکی و مرگ و میر نوزادان این موش ها شد. بنابر گزارش ها، مصرف این محصولات منجر به بیماری های متعددی همچون، ناباروری و بیماری های خاص نژادی، سرطان ها و بیماری های نوظهوری همانند اوتیسم می شود.
اکثر کشورهای اروپایی به همین دلایل روی تمامی این محصولات برچسب زده‌اند که باعث روند نزولی خرید محصولات تراریخته شده است. در برخی دیگر از کشورها برای حفاظت از محیط زیست و سلامت مردم جامعه، تولید و یا واردات محصولات تراریخته به طور کل ممنوع است.
تاثیر محصولات تراریخته بر امنیت ملی کشور
با اشاعه محصولات دستکاری شده ژنتیکی، ارقام بومی و ذخایر ژنتیکی کشور با گذشت زمان حذف خواهند شد. محصولات تراریخته عموما انحصاری بوده و تولید آن ها عمدتا در اختیار صهیونیست ها است. به علت عقیم بودن محصولات ترایخته، تنها یکسال می توان از آن ها استفاده کرد. لذا مصرف گسترده این محصولات وابستگی شدید کشور به شرکت های انحصاری تولید کننده بذر را به همراه خواهد داشت. با گسترش استفاده از این محصولات، در آینده سلطه غذایی بعضی کشورها را شاهد خواهیم بود. این مواد چنان مضر هستند که با استفاده هدفمند می توانند به عنوان یک سلاح تمام عیار علیه ملت ها و حتی برای عقیم سازی نسل ها استفاده شوند. در ده سال گذشته بدون اطلاع مردم، محصولات تراریخته مختلف بدون برچسب به سفره غذایی مردم وارد شده است. مراجع نظارتی چون مرکز غذا و داروی کشور، فاقد آزمایشگاه و توانمندی آزمایش و تشخیص محصولات تراریخته هستند و در گمرکات کشور نیز که حجم عظیمی از محصولات تراریخته بدون نظارت وارد می شود، آزمایشگاه تراریخته وجود ندارد.
مضرات دستکاری ژنتیکی گیاهان و جانوران تنها به تاثیر منفی‌ که بر سلامت افراد می‌گذارند محدود نیست؛ این فناوری محیط زیست را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. یکی از خطرات بالقوه مرتبط با این تکنیک، تغییرات ژنتیکی است که می‌تواند به محیط زیست آسیب وارد کند. به عنوان نمونه ممکن است جفت گیری ارگانیسم‌های تغییر یافته با ارگانسیم‌های اصیل بومی، به از بین رفتن و منقرض شدن کامل ارگانیسم اولیه منجر شوند. به عبارت دیگر، میکروارگانیسم‌هایی که دستکاری ژنتیکی شده‌اند می‌توانند با تولید مثل خود را به عنوان یکی از نژادهای مانا معرفی کرده و اثرات بلند مدتی بر جوامع زیستی و اکوسیستم‌های طبیعی بگذارند.
استفاده از مهندسی ژنتیک برای دستکاری ژن گیاهان و دیگر ارگانیسم‌ها امکان انتقال ژن در بین هر گونه‌ای را فراهم می‌کند. وارد کردن یک ژن به یک سلول متفاوت می‌تواند نتایج متفاوتی به همراه داشته باشد و الگوی بیان ژنی را تغییر دهد.
از زمان ظهور فناوری دستکاری ژنتیکی، محققان از ژن‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک به عنوان شاخص‌های زیستی منتخب برای این فرآیند استفاده کرده‌اند. نگرانی‌هایی در این باره وجود دارد که استفاده گسترده از چنین ژن‌هایی در گیاهان می‌تواند مقاومت پاتوژن‌های انسانی را در برابر آنتی‌بیوتیک افزایش دهد. کانامیسین که یکی از رایج‌ترین شاخص‌های زیستی در تغییر ژنی گیاهان است هنوز برای درمان عفونت‌ در استخوان، دستگاه تنفسی، پوست و عفونت‌های شکمی، سوزش ادرار، التهاب پوشش داخلی قلب و عفونت خونی قرار می‌گیرد اما اگر رویه کنونی ادامه پیدا کند ممکن است تاثیر و خاصیت خود را از دست بدهد.  اکنون بیشتر این دستکاری‌های ژنتیکی برای ایجاد دو ویژگی مقاومت در برابر آفت و مقاومت در برابر علف‌کش‌ انجام می‌شوند. استفاده از این تکنیک‌ها هزینه و نیروی انسانی لازم در مبارزه با علف‌ها و آفات را برای کشاورزان کاهش می‌دهد. اما در درازمدت این راهبردها بی‌نتیجه مانده و تنها بر وخامت اوضاع می‌افزایند. این امر که در چند سال آینده آفات و علف‌ها با تکامل در راستای خنثی کردن طرح محصولات تراریخته، در برابر فشارهای انسانی وارد شده به زیستگاه خود واکنش نشان خواهند داد، امری اجتناب‌ناپذیر است.   فناوری دستکاری ژنتیکی می‌تواند راه‌ حلی برای بسیاری از چالش‌های موجود در عصر حاضر باشد اما باید نسبت به خطرات انسانی و زیست محیطی ناشی از آن نیز آگاه بود و محتاطانه و اصولی آن را به کار گرفت تا بتوان این دست از تهدیدات جانبی را نیز کنترل کرد.
پیشنهادهای عملی پژوهش برای از بین بردن تهدیدات محصولات تراریخته
در ادامه چند پیشنهاد عملی برای از بین بردن تهدیدات ناشی از محصولات تراریخته در کشور ارائه شده است.
تغییر الگوی کشت با رویکرد افزایش بهره وری از آب و توجه به ذخیره زیر زمینی آب به جای اجرای طرح های پرهزینه مانند سدسازی بدون مطالعه،
بررسی تفاهم نامه ده ماده‌ای، موسوم به موراتوریوم تراریخته ایران؛
شفاف سازی در زمینه وجود یا عدم وجود برنج تراریخته، با توجه به اطلاعات ضد و نقیض موجود؛
اختصاص بودجه برای پژوهش هایی در زمینه اثرات محصولات تراریخته بر سلامت انسان و محیط زیست؛
اختصاص بودجه برای افزایش تولیدات دانش بنیان در عرصه کشاورزی؛
صدور مجوز و نصب برچسب با لوگوی مخصوص برای تشخیص محصولات ارگانیک و تراریخته؛
کاهش واردات محصولات تراریخته و قطع آن.؛
پرهیز از شتاب زدگی در زمینه تولید و واردات این محصولات و اعمال ملاحظات و مراقبت های مورد نیاز به منظور جلوگیری از سودجویی صهیونیست ها، به عنوان مثال افزایش نظارت آزمایش گاهی محصولات وارداتی در گمرک ها.
محصولات تراریخته با وجود پتانسیل بالا برای اصلاح بذر و ایجاد تغییرات دلخواه در آن دارای مضررات بسیار خطرناک و جبران ناپذیری همچون مختل کردن چرخه محیط زیست و ایجاد بیماری هایی نوظهور و سرطان هستند، که منجر به کاهش و یا قطع مصرف آن در بسیاری از کشورها شده است. این درحالی است که واردات و تولید بی رویه این محصول تهدیدات فراوانی برای کشور به همراه دارد. بنابراین پیشنهاد می شود به جای استفاده از بذر محصولات تراریخته به دنبال فناوری هایی جهت کاهش مصرف آب در کشاورزی بوده و واردات محصولات تراریخته طی ۳ سال آینده در کشور به صفر برسد و همچنین محصولات تراریخته ارائه شده در بازار با نصب برچسب قابل شناسایی باشند.