زنان بدون مردان

کائنات| مهشید اولیایی - زنان سرپرست خانوار زنانی گفته می‌شود كه به دلايل مختلف مانند فوت همسر، متاركه، طلاق، مریضی و از کارافتادگی همسر و غیره مجبور شده‌اند تمام مسئولیت‌های خانه را بر عهده بگیرند. آن‌ها علاوه بر ایفای نقش مادر، مجبور به کار و کسب درآمد نیز هستند. آن‌ها مجبورند علاوه بر تربیت فرزندان و انجام کارهای خانه، برای تامین مایحتاج خانه نیز کار کنند.
 اشتغال منقطع، الگوی رایج در میان زنان سرپرست خانوار متعلق به طبقه پایین و اشتغال دائم یا بیکاری الگوی رایج در میان زنان سرپرست خانوار طبقه متوسط و بالا است. بنابراین اغلب زنان سرپرست خانوار یا بیکارند و یا دارای مشاغل نیمه‌وقت، غیر رسمی و کم‌درآمد هستند.
نگاه رایج درباره مفهوم «سرپرست خانوار» پدری است که نان بر سر سفره خانواده می‌آورد و همسر و فرزندانش زیر چتر حمایت او زندگی می‌کنند و به درآمدش وابسته‌اند. این در حالی است که سرپرست لزوماً مسن‌ترین عضو خانوار نیست و می‌تواند مرد یا زن باشد. امروزه افزایش زنان سرپرست خانوار به دلایلی مانند فوت یا طلاق همسر، محل نگرانی بسیاری از جوامع اعم از توسعه‌یافته و در حال توسعه است.
درباره وضعیت کشور ما باید گفت مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در تازه‌ترین گزارش خود از بررسی آماری ویژگی‌های اجتماعی‌- اقتصادی زنان سرپرست خانوار و خودسرپرست در سال‌های ۹۰ تا ۹۸ اعلام کرده تعداد خانوارهای دارای سرپرست مرد در سال ۹۸ بیش از ۲۲ میلیون و تعداد خانوار دارای سرپرست زن نیز بیش از ۴میلیون بوده است. خانوارهای دارای سرپرست مرد بین سال‌های ۹۰ تا ۹۸، حدود ۲۰.۶ درصد افزایش داشته‌اند، ولی در مورد تعداد خانوارهای معمولی دارای سرپرست زن شاهد افزایش حدود ۲۶.۸ درصدی بوده‌ایم .
داده‌های مرکز آمار ایران می‌گوید: نرخ بیکاری جمعیت زنان ده ساله و بیشتر کل کشور در پاییز ۱۳۹۶، معادل ۱۹ درصد بوده و در تابستان ۱۳۹۷ افزایش یافته و به ۱۹.۸ درصد رسیده است و در مقایسه با رقم بیکاری مردان که در پاییز ۱۳۹۶، این رقم ۱۰ درصد بوده و در تابستان ۱۳۹۷ با ۰.۳ درصد رشد به ۱۰.۳ درصد رسیده است، متوجه می‌شویم که نرخ بیکاری در زنان در تمامی دوره‌ها بسیار بالاتر از مردان است. همچنین در استان سیستان و بلوچستان بر اساس آخرین آمارگیری در سال ۱۳۹۵ زنان سرپرست خانوار نرخی معادل ۱۸.۱۰درصد داشتند و بالاترین رقم این قشر از زنان کشور را دارا بودند. در این حوزه استان تهران با ۱۳.۸۴ درصد و استان سمنان با ۱۳.۶۷ درصد به ترتیب دومین و سومین استان‌هایی هستند که بیشترین آمار زنان سرپرست خانوار را دارا هستند. بر این اساس استان کردستان با ۱۰.۱۵درصد در رتبه آخر قرار دارد.
با توجه به اهمیت و نقش سرپرست در تامین نیازهای اصلی اعضای خانوار و وجود تبعیض‌هایی جنسیتی، محدودیت‌های حقوقی و عرفی و نابرابری‌ها در بیشتر زمینه‌های اجتماعی-اقتصادی برای زنان و به ویژه زنان سرپرست خانوار در اغلب جوامع، توجه به مسائل زنان سرپرست خانوار به عنوان یکی از قشرهای آسیب‌پذیر در کل جامعه ضروری به نظر آید و مطالعات مختلفی در این زمینه از سوی کارشناسان و محققان دانشگاهی صورت گرفته است.
زنان سرپرست خانوار و ‌حمایت‌های دولت سیزدهم در مسیر توانمندسازی
این روزها حمایت‌هایی از جنس توانمندسازی، ‌ایجاد فرصت‌های شغلی و مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی به گوش می‌رسد و با وجود ۶ میلیون زن سرپرست خانوار، دولت سیزدهم مسیر را برای توانمند کردن بانوان فعال در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، ‌فرهنگی، هنری و علمی هموار کرده است.
توانمندسازی زنان سرپرست خانوار گامی بلند می‌خواهد که این روزها برخی اقدامات برجسته در حوزه زنان و خانواده مانند ایجاد صندوق ضمانت تسهیلات ویژه زنان سرپرست خانوار، ‌برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های اقتصادی این بانوان و حمایت نهادهایی مانند بهزیستی، مسیر همواری را در راستای رشد فعالیت‌ها و مشارکت‌های اقتصادی بانوان فعال در جامعه ایجاد کرده است.
توجه به زنان سرپرست خانوار در راستای حمایت همه‌جانبه از این گروه فعالان در عرصه‌های مختلف، زمینه توانمندسازی اقتصادی آنان به ویژه در عرصه خانواده و فعالیت کاری را به همراه دارد که این اقدامات منجر به توسعه فعالیت‌های گسترده آنان در بخش‌های مختلف خواهد شد.
در صورتی که بانوان سرپرست خانوار توانایی مالی و اقتصادی برای توسعه فعالیت‌های خود را داشته و توانمند شوند، این فعالیت‌ها سبب افزایش سطح رفاه و بهبود وضعیت معیشتی آنان می‌شود البته در سال‌های اخیر حمایت‌های جدی از این گروه از جامعه از سوی سازمان بهزیستی و کمک‌های دولت برای توانمند کردن آنان از نظر اقتصادی مسیر زندگی آنان را تغییر داده است.
مشکلات زنان سرپرست خانوار در زندگی
مشکلات مختلفی از جمله:
مشکلات اقتصادی و نگرش‎‌های منفی نسبت به زنان سرپرست خانوار در جامعه گریبان‌گیر این زنان است و شرایط زندگی را برایشان دشوار می‌کند.
این زنان علاوه بر مشکلات اقتصادی که دارند از کمبود عاطفی و مشکلات عاطفی نیز برخوردارند. شرایط سخت زندگی از لحاظ مالی و عاطفی منجر به افسردگی و دلسرد شدن این زنان سرپرست خانوار از زندگی می‌شود.
ویژگی اکثر خانواده های با این آسیب
مادران : در اين خانواده ها مادران از سطح سواد پایین، مهارت و سرمايه نامناسب برخوردارند.
فرزندان : فرزندان آنها به عنوان يكی از آسيب پذير ترين قشر های جامعه هستند كه بقا و رشد آن‌ها مورد تهديد جدی قرار می‌گیرد. کودکان این خانواده‌ها ممکن است به انواع ناهنجاری‌های جامعه مبتلا شوند و از داشتن طبیعی‌ترین حقوق خود در جامعه مانند حق تحصیل، حق مسکن و از همه مهم‌تر حق کودکی کردن محروم شوند.
تاثیرات ادامه این مشکلات در آینده این خانواده و جامعه
آینده‌ی این کودکان بسیار در معرض خطر قرار دارد. این مشکلات اقتصادی و عاطفی ممکن است آن‎‌ها را به راه‌های اشتباهی بکشاند. مثلا دختران این خانواده‌ها به دلیل مشکلات اقتصادی مجبور به ازدواج زودهنگام و نامناسب شوند. همچنین ممکن است به سمت خلاف کشیده شوند. این قشر از جامعه از حساس‌ترین و آسیب‌پذیرترین افراد هستند و بررسی مشکلات و رسیدگی به آن‌ها از ضروریات است.
تامین هزینه‌های بالای زندگی مانند اجاره خانه، خورد و خوراک، هزینه‌ی تحصیل فرزندان و غیره از مهم‌ترین و اصلی‌ترین دغدغه‌های این زنان سرپرست خانوار است. به طوری که امید و نگرش آن‌ها به آینده خوب فرزندانشان را تحت تاثیر قرار داده است. برخی از این زنان با ارثی که از همسرانشان به آن‌ها رسیده و حقوق آن‌ها می‌توانند تا حدی از پس این مشکلات برآیند و یا درآمد مناسبی در ماه دارند. اما اکثریت این زنان سرپرست خانوار نه از شغل مناسبی برخوردارند و نه ارثی به آن‌ها رسیده است.
زنان سرپرست خانوار با مشكلات و موانع بسیاری در زندگی روبرو هستند كه در كنار مشكلات شهرهای بزرگ، آسیب‌های جبران ناپذیری را بر آن‌ها و جامعه وارد می‌کند. سازمان‌ها و نهادهایی که خدمات اجتماعی ارائه می‌دهند لازم است به بررسی این مشکلات و ارائه راه‌حل‌های موثر برای آن‌ها بپردازند.
نهادها باید به تمام آسیب‌هایی که متوجه این قشر از جامعه است توجه کنند و به حمایت از آن‌ها بپردازند. متاسفانه جامعه‌ ما به زنانی که به دلایل مختلف مانند ترک همسر، طلاق، فوت همسر و غیره مجبور به کار شده‌اند و سرپرست خانواده شده‌اند نگرش غلطی دارد. این نگرش منجر به افسردگی و ناامیدی زنان از زندگی و همچنین افزایش مشکلات مالی و روانی خانواده‌های آن‌ها می‌شود.
در جامعه ما تبعیض جنسیتی و نگرش اقشاری از جامعه نسبت به زنان سرپرست خانوار، باعث شده است این زنان از حقوق کمتری برخوردار شوند. همچنین به دلیل وظایف مادری و تربیت فرزند و حفظ کانون خانواده که بر عهده آن‌هاست، مجبور هستند مدت زمان کمتری را صرف کار و کسب درآمد کنند و در کنار آن به وظایف مادری خود نیز بپردازند. پاره وقت کار کردن این زنان باعث می‌شود درآمد کمتری داشته باشند و با مشکلات اقتصادی زیادی درگیر شوند.
با افزایش هزینه‌های زندگی مانند مسکن و مواد غذایی، این زنان روز به روز با موانع بیشتری برای امرار معاش روبرو می‌شوند.
وظیفه جامعه در قبال این خانواده ها
دولت وظیفه دارد به مشکلات این زنان سرپرست خانوار توجه کند و با فراهم کردن شرایطی به آن‌ها کمک کند. تامین اجتماعی باید این خانواده‌ها را تحت پوشش خود قرار دهد و با پرداخت مستمری ماهیانه به آن‌ها، از مشکلات اقتصادی و فشارهای روانی وارده بر این خانواده‌ها کم کنند.
کمیته امداد و سازمان بهزیستی برای کاهش آسیب‌های اجتماعی مربوط به زنان، اولویت ساخت مسکن را به خانواده‌های زنان سرپرست خانوار اختصاص داده‌اند تا دغدغه این افراد نسبت به سایر مشکلاتی که در زندگی با آن دست و پنجه نرم می‌کنند کمتر شود. با این کار بعضی از مشکلات زنان سرپرست خانوار کم می‌شود و به آن‌ها فرصت لذت از زندگی را می‌دهد.
تامین مسکن از نیازهای اولیه هر انسانی است. تامین مسکن، مهمترین دغدغه‌ی زنان سرپرست خانوار است زیرا بیش از نیمی از هزینه زندگی را تأمین مسکن اجاره‌ای تشکیل می‌دهد و اگر سازمان‌های مربوطه این دغدغه را حل کنند آسیب کمتری از جنبه مسائل اقتصادی متوجه زنان سرپرست خانوار می‌شود.
سازمان بهزیستی و تامین اجتماعی برای کمک به این خانواده‌ها برنامه‌های خاصی را انجام می‌دهد. با معرفی زنان سرپرست خانوار و نیازمندی که در اطراف خود می‌شناسید، می‌توانید به آن‌ها کمک کنید. پس از معرفی زنان سرپرست خانوار نیازمند، سازمان بهزیستی پس از تحقیق و اطمینان از شرایط زندگی آن‌ها، این خانواده‌ها را تحت پوشش خود قرار می‌دهد و به صورت ماهیانه به آن‌ها کمک می‌کند.
۲۷۶ هزار زن سرپرست خانوار تحت پوشش خدمات بهزیستی است
تعداد زنان سرپرست خانوار پشت نوبت بهزیستی از آذر سال ۱۴۰۱ به صفر رسید و اکنون ۲۷۶ هزار زن سرپرست خانوار تحت پوشش خدمات بهزیستی هستند
یکی از مشکلات زنان سرپرست خانوار؛ موضوع حمایت نهادهای حمایتی از این بانوان است که در سال‌های گذشته تعداد زیادی از آنان در انتظار دریافت خدمات بودند اما اخیرا معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در این رابطه اعلام کرد: با پیگیری‌های انجام شده، صف انتظار خانواده‌های نیازمند و زن سرپرست خانوار پشت نوبت دریافت خدمات حذف شده است. تعداد زنان سرپرست خانوار پشت نوبت بهزیستی از آذر سال ۱۴۰۱ به صفر رسید و اکنون ۲۷۶ هزار زن سرپرست خانوار تحت پوشش خدمات بهزیستی هستند.
مهری سادات‌موسوی افزود: طرح پایش وضعیت توانمندی خانوارهای تحت پوشش از سال جاری با همکاری معاونت راهبردی و توسعه خدمات بهزیستی آغاز شد که با استفاده از نتایج این پایش توفیق دولت و بخش غیردولتی در تحقق اهداف رفاه اجتماعی کشور مضاعف و مسیر برای توانمندسازی و خروج از چرخه حمایتی هموارتر می‌شود.
آمار زنان سرپرست خانوار حدود ۶ میلیون نفر است
آمارهای رسمی درباره تعداد زنان سرپرست خانوار در کشور بیش از سه میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است اما انسیه خزعلی معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده اخیرا اعلام کرد: براساس آخرین آمارها از ۶ میلیون زن سرپرست خانوار در کشور نزدیک به چهار میلیون نفر نیاز به حمایت دارند.
توجه و حمایت از زنان سرپرست خانوار می‌تواند در راستای توانمندسازی آنها و توسعه فعالیت‌های کارآفرینی و اشتغال بسیار موثر باشد اگرچه اکنون توانمندسازی و ارتقای سلامت و کیفیت بخشی به زندگی زنان سرپرست خانوار از مطالبات و دستور کار جدی دولت سیزدهم قرار دارد همچنین آموزش، توانمندسازی اقتصادی و اشتغال بانوان سرپرست خانوار و آسیب دیده سیاست کلی دولت به شمار می‌رود.
در همین راستا، دولت برای تحقق سیاست‌های خود در قبال زنان سرپرست خانوار چندین برنامه مهم مانند ایجاد صندوق ضمانت در حوزه اشتغال برای زنان سرپرست خانوار فاقد پوشش حمایتی در دهک یک تا پنج درآمدی، تخصیص اعتبار ۶۰۰ میلیارد ریالی توسعه صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری تعاون و صدور ضمانت‌نامه برای زنان سرپرست خانوار برای اعطای تسهیلات تا سقف یک هزار میلیارد ریال در حوزه اشتغال را اجرایی کرد.
نگاه حمایتی به زنان سرپرست خانوار به توانمندسازی تغییر کند
نگاه از جنبه حمایتی به توانمندسازی زنان تغییر کند، با این روند این خانوارها خوداتکا شده و حداقل نیاز را به این مبلغ دارند
رییس فراکسیون زنان مجلس شورای اسلامی نیز پیشتر گفته است: کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی تلاش دارد که ادای دِین کند و با وجود اینکه بودجه مصوب در نظرگرفته است اما تخصیص داده نشده و سازمان متبوع هم پیگیری‌های زیادی انجام داده است.
فاطمه قاسم‌پور افزود: یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان به زنان سرپرست خانوار پرداخت می‌شود که رقم بسیار پایینی است و در واقع، معادل ۲۰ درصد حداقل حقوق به عنوان حمایت از این بانوان است. باید تغییر نگاه به موضوع داشته باشیم یعنی نگاه از جنبه حمایتی به توانمندسازی زنان تغییر کند؛ با این روند این خانوارها خوداتکا شده و حداقل نیاز را به این مبلغ دارند.
کمک به بانوان کارآفرین در صورت حمایت از زنان سرپرست خانوار
معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده گفت: براساس قراردادی که با بانوان کارآفرین منعقد کرده‌ایم؛ با تحت پوشش قرار دادن زنان سرپرست خانوار به بانوان کارآفرین تسهیلات می‌پردازیم تا به این زنان آموزش دهند، مواد اولیه در اختیارشان قرار دهند و بازار فروش تولیدات آنان را تضمین کنند.
انسیه خزعلی افزود: صندوق ضمانت تسهیلات زنان سرپرست خانوار در زیر مجموعه صندوق تعاون تشکیل شده و در ستاد ملی زن و خانواده مصوب شده است زنانی که برای دریافت تسهیلات ضامن ندارند، خود دولت ضامن آنها باشد و با کمک بانک رفاه ۶۰ میلیارد تومان تودیع در این صندوق انجام دادیم.
وی ادامه داد: با فراهم کردن فرصت‌های شغلی برای این قشر از جامعه می‌توان از آسیب‌های اجتماعی احتمالی پیشگیری کرد. اشتغال زنان و دختران بیکار در کنار زنان سرپرست خانوار یکی از دغدغه‌های مهم دولت است و از سویی دولت از چنین کارگاه‌هایی با پرداخت تسهیلات حمایت می‌کند.
طرح‌هایی برای حمایت از زنان سرپرست خانوار
اجرای طرح‌های کسب و کارهای خانواده محور در ۲۱ استان، ‌ایجاد فرصت شغلی برای زنان سرپرست خانوار با زمینه اشتغال سه هزار و ۶۰۰ نفر، ‌حمایت این بانوان با استفاده از فعالیت‌های حوزه کارآفرینی زنان و نهایی شدن تدوین برنامه جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار برای حل موانع جذب اعتبار برای اشتغال‌زایی این بانوان برخی از طرح‌ها برای حمایت بانوان سرپرست خانوار به شمار می‌رود.
رویکرد اشتغال‌زایی به ویژه در مناطق محروم و روستایی، راه‌اندازی ۱۱ هزار و ۵۰۰ طرح اشتغال‌زایی و کارآفرینی برای زنان سرپرست خانوار از دیگر برنامه‌ها در حوزه زنان و خانواده است، به طوری که در این مدت ضمن تمرکز بر وضع معیشتی اقشار ویژه و آسیب‌پذیر جامعه و به منظور مصونیت آنان در مقابل آسیب‌های اجتماعی، دولت در تدوین برنامه‌ها اهمیت ویژه‌ای برای کارآفرینی و خودکفایی زنان سرپرست خانوار در سراسر کشور قائل شده است.
تحقق طرح‌های اشتغال‌زایی در بیش از یک‌هزار و ۹۰۰ روستای ۳۵۰ شهرستان کشور از طریق زنان سرپرست خانوارریال ایجاد فرصت‌های کسب و کار برای نزدیک به ۳۵ هزار نفر به شکل مستقیم و غیرمستقیم با ۱۳ هزار و ۷۷۰ میلیارد ریال حجم کل سرمایه‌گذاری برای راه‌اندازی طرح‌های اشتغال ویژه زنان سرپرست خانوار از دیگر طرح‌های اجرایی در راستای توانمندسازی زنان سرپرست خانوار محسوب می‌شود.