سیستان و بلوچستان قلب تپنده فضایی ایران

  جواد تنهایی -نقش هوافضا در ارتقای اقتدار و امنیت ملی و پیشرانی علم و فناوری در دیگر زمینه ها بر کسی پوشیده نیست، در این میان جمهوری اسلامی ایران در رتبه اول منطقه خاورمیانه در تولید علم هوافضا قرار دارد.
در نقشه جامع علمی کشور، هوافضا به عنوان یکی از اهداف بخش نظام علم و فناوری و جز اولویت‌های «الف» فناوری تعیین شده است. همچنین هوافضا نقش مؤثری در توسعه دیگر فناوری‌های اولویت دار دارد. رشد سریع مخابرات ماهواره‌ای، پیش بینی چندین برابر شدن بازار درخواست مشاهده زمین موید اهمیت این موضوع است.
نقش بخش هوافضا در ارتقای اقتدار و امنیت ملی، پیشرانی علم و فناوری در دیگر زمینه‌ها و منافع حاصل از سرریز فناوری‌های توسعه یافته یا بومی سازی شده به دیگر بخشها نیز از جمله دیگر عواملی هستند که هوافضا را در سطح جهانی، به یک بخش راهبردی تبدیل کرده است.
در کشور ما، دستاوردهای اخیر به ویژه طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره‌ها سبب افزایش عزت و خودباوری ملی شده و تراز جمهوری اسلامی ایران را در چشم ناظران جهانی ارتقا بخشیده است.
برخی ویژگی‌ها، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خاص جمهوری اسلامی ایران، همچون سرزمین پهناور و موقعیت ممتاز ژئوپولیتیک، تجربه کسب توانمندی در ساخت، پرتاب و قراردادن ماهواره، فضاپیما و سایر اجسام پرنده در فضا و بهره برداری از آنها، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کلاس جهانی، نیروی انسانی مستعد، نخبه و متخصص، ضرورت توجه ویژه به این بخش را نمایان می‌سازد.
وجود این ظرفیت‌ها و توانمندی‌ها در کنار فرصت‌های پیشرو، نوید موفقیت‌هایی بزرگ را در آینده‌ای نه چندان دور می‌دهد؛ موفقیت‌هایی که در صورت وجود برنامه‌ای جامع و تلاش مستمر و همدلانه بازیگران بخش هوافضا، دور از دسترس نخواهد بود.
تعداد مقالات، کتب، رساله‌های پژوهشی و اختراعات ثبت شده از جمله شاخص‌های علم و فناوری به شمار می‌روند و پایش مستمر آنها نقش بسزایی در تدوین سیاست‌های مؤثر در توسعه آن فناوری دارد.
حسن رضایی، پژوهشگر حوزه موشکی می‌گوید در دنیا قابلیت‌های کلیدی برای بحث فضا در ۶ دسته قابل تقسیم است؛ نخست سازمان‌های فضایی که قابلیت راهبری ماهواره را دارند؛ یعنی توانایی استفاده از ماهواره را دارند بدون آنکه الزاماً طراح یا سازنده ماهواره باشند. دوم سازمان‌های فضایی هستند که قابلیت پرتاب ماهواره را دارند. دسته سوم به سازمان‌های فضایی مربوط می‌شود که قابلیت راهبری کاوشگر خارج از مدار زمین و کاوش در سطح منظومه خورشیدی را دارند.
وی می‌افزاید: دسته چهارم نیز سازمان‌هایی که قابلیت اعزام انسان به فضا را دارند و دسته پنجم نیز سازمان‌های فضایی هستند که قابلیت راهبری ایستگاه فضایی را دارند. در نهایت دسته ششم، شامل سازمان‌های فضایی می‌شود که قابلیت اعزام انسان به کرات دیگر از جمله ماه را دارند.
حال خوش صنعت فضایی ایران در سالی که گذشت
توسعه صنعت فضایی ایران حاصل سال‌ها تلاش دانشمندان و نخبگان کشور است که روند رشد و توسعه آن در برهه‌ای از تاریخ سیاسی کشور کند شده بود اما مدتی است خبرهای خوبی از این حوزه به گوش می‌رسد. دنیای امروز بر مدار فناوری‌های نوین می‌چرخد و اگر کشوری بخواهد از گردونه رقابت در جهان عقب نماند ملزم به حضور در این چرخه است. فضا و صنعت فضایی یکی از جذاب‌ترین و استراتژیک‌ترین بخش‌های فناوری برای دولت مردان و مردم در تمام دنیا به شمار می‌رود و برای آن قوانین و راهبردهای مختلفی تدوین شده است.
در نقشه جامع علمی کشور، هوافضا به عنوان یکی از اهداف بخش نظام علم و فناوری تعیین شده و استفاده صلح آمیز از دستاوردهای علمی و استفاده از آن در راستای بهبود وضعیت عمومی زندگی اهمیت ویژه‌ای دارد و ایران فضایی با عضویت در مجامع بین‌المللی همچون فضای ماورای جو سازمان ملل متحد و سازمان همکاری‌های فضایی آسیا و اقیانوسیه گام بزرگی در این راستا برداشته است.
همانطور که گفته شد، یکی از بخش‌های راهبردی در سطح جهانی ارتقا امنیت ملی و دستیابی به اطلاعات مهمی است که امکان تهیه آن از زمین کم و یا ناممکن است در حالی که امروزه ایران به کمک ماهواره‌هایی که در فضا دارد توانسته علاوه بر داده‌های هوایی در حوزه نظامی در حوزه‌های انرژی، کشاورزی و محیط زیست نیز به اطلاعات متقنی دست یابد.
عزت و خودباوری دو عنصر مهم در توسعه صنعت فضایی کشور بود که به دست محققان ایرانی و در دل دانشگاه‌ها به ثمر نشست، هر چند رسیدن به نتیجه غایی نیازمند حمایت‌های همه جانبه دولتی و بخش خصوصی بوده و هست.
 نگاهی به اخبار و آمارها نشان می‌دهد صنعت فضایی کشور در 2 سال گذشته حال بهتری داشته است؛ حسن سالاریه رئیس سازمان فضایی و دبیر شورای عالی فضایی کشور سال 1401 خبر از تهیه و تصویب برنامه ده ساله صنعت فضایی کشور داد؛ به بیان این مقام مسئول، جمهوری اسلامی ایران در ۱۰ سال آینده تبدیل به یک قطب منطقه‌ای در توسعه فناوری‌های فضایی و ارائه خدمات پرتاب‌های فضایی خواهد شد و اهدافی همچون طرح ریزی و اجرای ماموریت‌های فضایی در راستای بهره مندی شهروندان، کسب و کارها، دستگاه‌های اجرایی از فناوری‌های روز دنیا است که کمک شایان توجهی به رفع مشکلات مردم در حوزه‌های مختلف در دستور کار سازمان فضایی کشور قرار دارد.
درخشش «نور» ایران در پهنه‌ تاریک فضا
شش پرتاب تحقیقاتی و عملیاتی فضایی موفق خبری بود که عیسی زارع پور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات به مناسبت ۱۴۶ امین سالروز تاسیس وزارت ارتباطات، اعلام کرد. اتفاقی که موجب شد تا کام ایران از پرتاب موفق ماهواره‌های نور۲ و خیام، شیرین شود. امروز ایران می‌تواند در بین تمام صاحبان ماهواره در فضا حرف‌هایی برای گفتن داشته باشد. ماهواره خیام یک ماهواره سنجش از راه دور است که در ۶ حوزه کشاورزی، محیط زیست، بلایای طبیعی، تغییرات شهری، پایش منابع آبی و اکتشافت معدنی کاربرد دارد و یکی از نمونه‌های گزارش تصویری آن وضعیت آب هیرمند در راستای احقاق حق‌آبه ایران از افغانستان بود و ثابت کرد این کشور صداقتی در حق آبه هیرمند نداشته است.
خیام ایرانی از روسیه به فضا رفت اما تمام داده‌های آن متعلق به ایران است و برای ثبت آن نیاز بود تا «نخستین مرکز کنترل و پایش ماهواره‌های سنجشی» در داخل کشور راه اندازی شود. سالاریه رییس سازمان فضایی ایران همزمان با افتتاح این مرکز با بیان اینکه این مرکز قابلیت ارتباط همزمان با 3 تا ۱۰ ماهواره سنجشی و ارسال و دریافت پیام را دارد از برنامه‌های بلندمدت این سازمان برای افزایش و توسعه ماهواره‌های سنجشی خبر داد و یادآور شد: برای توسعه این ماهواره‌ها نیاز است تا تعداد ایستگاه‌های زمینی افزایش یابد؛ از این‌رو مراکز کنترل و عملیات ماهواره‌های سنجشی دیگری در طی سال‌های آتی در کشور راه‌اندازی خواهد شد.
امروز دیگر تمام کشورهای صاحب صنعت فضایی ایران را جزئی جدا ناپذیر از این صنعت می‌دانند و کشور ما نیز تلاش می‌کند تا همکاری‌های بین‌المللی فضایی با کشورهای صاحب فناوری را توسعه دهد.
سیستان و بلوچستان قلب تپنده فضایی ایران
«پایگاه فضایی چابهار» پایگاه ملی پرتاب ماهوارهٔ ایران است؛ این عنوان بیش از 10 سال پیش مطرح شد اما آغاز ساخت آن تا سال 1401 به طول انجامید. سید احمد حسینی سخنگوی گروه فضایی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در خصوص علل انتخاب منطقه چابهار برای ساخت پایگاه فضایی می‌گوید: پایگاهی که ما از آن پرتاب‌های فضایی خود را انجام می‌دهیم در منطقه سمنان قرار دارد؛ زاویه میل پرتاب ما و زاویه میل ماهواره‌هایی که در مدار قرار می‌گیرند ۵۵ درجه از این پایگاه است در حالی که لازمه پرتاب در زوایای مختلف این است که کریدور پروازی امن و پاک باشد و تنها نقطه‌ای که در کشور این ویژگی را برای ما ایجاد می‌کند منطقه چابهار است، از لحاظ اینکه پرواز ماهواره‌بر از بالای دریای عمان و اقیانوس هند انجام می‌شود یک محدوده‌ای با زاویه باز را برای ما ایجاد می‌کند تا بتوانیم این ویژگی را در مجموعه پایگاه پرتاب داشته باشیم.
منطقه چابهار با دو ویژگی نزدیکی به خط استوا و بهترین زاویه برای پرتاب در مدار 36 هزار کیلومتر اهمیت ویژه‌ای دارد.
پژوهشگران حوزه فضایی می‌گویند برای پرتاب‌ها در مدار ۳۶ هزار کیلومتر هر میزان ما به سمت جنوب و خط استوا نزدیک شویم انرژی کمتری مورد نیاز خواهد بود؛ این دو ویژگی در کنار هم باعث شده تا منطقه چابهار به عنوان یک منطقه مناسب برای پرتاب‌های فضایی انتخاب شود.
تکمیل فاز اول پایگاه فضایی چابهار تا پایان ۱۴۰۳
سخنگوی سازمان فضایی ایران،  در یک برنامه تلویزیونی به تشریح برنامه ۲ سال گذشته سازمان فضایی ایران در خصوص پایگاه فضایی چابهار پرداخته و گفت: پایگاه چابهار یکی از مهمترین پروژه‌های سازمان فضایی به شمار می‌رود، در واقع یک ابرپروژه در صنعت فضایی کشور تلقی می‌شود.
حسین دلیریان با اشاره به دغدغه رییس جمهوری به موضوع صنعن فضایی کشور، تاکید کرد: پس از اولین جلسه شورای عالی فضای مجازی که بعد از ۱۱ سال تعطیلی در ابتدای دولت سیزدهم در سال 1400 برگزار شد، با تاکید رئیس جمهور ضمن تامین اعتبار لازم در این حوزه،  فرآیند طراحی و ساخت آغاز شد و امروز در مرحله ساخت است.
دلیریان ادامه داد:  پایگاه ملی پرتاب چابهار دارای ۳فاز اصلی است و امروز در میانه‌ی اجرای فاز اول این پروژه قرار داریم و امیدواریم در نیمه اول سال 1403 این  پایگاه قابلیت پرتاب ماهواره‌های «خورشید آهنگ» توسط پرتابگرهای سوخت جامد را پیدا کند و ما بتوانیم اولین پرتاب‌ها را سال آینده از این پایگاه داشته باشیم.
وی با بیان اینکه به نظر میرسد تا پایان سال آینده و یا نهایتا تا نیمه اول سال 1404 فاز اول این پایگاه تکمیل شود، گفت: با توجه به موقعیت استراتژیکی که این پایگاه دارد، پنجره ویژه‌ای برای دسترسی مدارهای مختلف تا سال  1410 یعنی پایان برنامه ۱۰ ساله فضایی کشور قرار می‌دهد.
دلیریان با اشاره به برنامه‌های این سازمان برای پرتاب‌های بین المللی گفت: طبق برنامه‌ریزی صورت گرفته شده در برنامه 10 ساله فضایی و ایجاد زیرساخت‌های لازم در این پایگاه کشورهای همسایه هم می‌توانند پرتاب‌های فضایی از این منطقه داشته باشند.
وی در پایان خاطرنشان کرد: یکی از مواردی که رهبر انقلاب تاکید کردند استفاده از ظرفیت دریا و جزیره مکران است،  در گذشته نسبت به این موضوع کم توجهی‌هایی شده است اما خوشبختانه دولت سیزدهم توجه بسیار جدی به این منطقه دارد و یکی از دلایلی که می‌تواند این منطقه را دچار تحول کند این است که ما یک پایگاه بزرگ فضایی داشته باشیم تا تمام پرتاب‌های کشور و حتی کشورهای منطقه از آنجا شود، این خود مبنایی است برای آبادانی آن منطقه؛  هرچند در کنار فعالیت عمرانی و زیرساختی،  طرح‌های مختلف خدمات رسانی اعم از آبرسانی برای بهره‌مندی مردم منطقه سیستان و بلوچستان هم همزمان در  حال اجرا است.
کشورهای برتر در فناوری فضایی و جایگاه ایران
به طور کل، ۱۰ کشور در دنیا به معنای واقعی دارای فناوری فضایی هستند که شامل آمریکا، روسیه، چین، ژاپن، هند، ایران، انگلستان، اکراین، برزیل و آلمان می‌شوند. در مورد این قابلیت‌ها در ۱۰ کشور نام برده شده می‌توان گفت که کشور آمریکا تقریباً همه ۶ مورد قابلیت که شامل راهبری ماهواره، قابلیت پرتاب، کاوشگر، اعزام انسان به فضا و سایر کرات می‌شود را دارد. کشور روسیه نیز غیر از اعزام انسان به کره ماه، سایر قابلیت‌ها را دارد. کشور چین نیز هم رده با روسیه است.
عیسی زارع پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز درباره پیشرفت چشم‌گیر جمهوری اسلامی ایران در حوزه فضایی و ارتقا جایگاه ایران می‌گوید: جایگاه ایران از رتبه ۴۵ در سال ۱۹۹۶ به رتبه ۱۱ جهان در سال ۲۰۱۷ با همت و تلاش دانشمندان مؤمن و متعهد ایران اسلامی ارتقا یافته است. برنامه‌ریزی دقیق در اواسط دهه هشتاد تا اوایل دهه نود برای استعدادیابی و جذب جوانان نخبه و متخصص با تکیه بر دانش و نوآوری موجب برداشتن گام‌هایی مقتدرانه همچون پرتاب ماهواره امید با ماهواره‌بر بومی سفیر امید در سال ۱۳۸۷ شد و پس از آن ایران به جمع باشگاه محدود کشورهای دارای توانمندی طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره پیوست.
وی افزود: فناوری فضایی در ایران تا اوایل دهه ۹۰ روند رو به رشدی داشت اما طی سالیان اخیر رشد آن متناسب با توان نخبگان و جایگاه علمی و فناوری کشور نبوده است. هر چند در این سال‌ها جهش‌هایی در این حوزه داشته‌ایم اما ظرفیت‌های کشور ما بسیار بیشتر از جایگاه فعلی ما در این صنعت مهم و راهبردی است.
پرویز کرمی، دبیر ستاد فناوری‌های نرم و توسعه صنایع خلاق معاونت علمی نیز درباره جایگاه ایران در عرصه فضایی می‌گوید: طبق آمارهای رسمی بین‌المللی، ایران در سال ۱۹۹۶، در رتبه ۴۵ کشورهای دارای برترین فناوری‌های فضایی قرار داشت. در آن سال‌ها، ایران، سایه تحریم چندانی را در این زمینه احساس نمی‌کرد اما امروز و تا پیش از این دستاورد درخشان، ایران، دهمین کشور دارای فناوری‌های نوین فضایی است. آن‌چه در این آمار رشک‌برانگیز نشان داده و تعجب دانشمندان و نوابغ جهانی را در پی داشته آن‌که، ۹ کشور ابتدایی این فهرست، تحت هیچ‌گونه تحریم فضایی قرار ندارند و ایران به عنوان دهمین کشور این فهرست، نخستین کشوری است که با شدیدترین تحریم‌های حوزه هوافضا مواجه است.
در ایران مأموریت اقتدار آفرینی برای حوزه هوافضا تعریف شده است و در کنار آن بر توسعه اقتصادی و توسعه علم و فناوری فضایی به عنوان پیشران فناوری هم تاکید شده است. از این رو بررسی وضعیت ایران در زمینه شاخص‌های علمی حوزه هوافضا نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران در رتبه اول منطقه خاورمیانه در حوزه تولید علم هوافضا قرار دارد.
برای بررسی رتبه از نظر شاخص مقالات در این نوشتار ایران با کشورهای دنیا و منطقه خاورمیانه مقایسه شده است.