علیه گرد وغبار

کائنات| منیژه صادقیان- ایران در منطقه ای قرار داد که متوسط دریافت بارش سالانه آن حدود 250 میلیمتر در سال است بر این اساس کل دریافت سالانه بر اساس متوسط درازمدت با احتساب آمار 20 سال اخیر به میزان 430 میلیارد متر مکعب رسیده است. بررسی آمار 45 ساله نشان می دهد که در یک دوره خشکسالی حاد در دهه 40 میزان دریافت بارش کشور در یک سال به کمتر از 200 میلیارد متر مکعب تنزل کرده است در حالی که در یک ترسالی در دهه 50، کل دریافت بارش به حدود 580 میلیارد متر مکعب نیز رسیده است ملاحظه می گردد که تناوب ترسالی و خشکسالی در ایران یک پدیده کاملا طبیعی و از خصوصیات اقلیم است. متاسفانه در 23 سال اخیر میزان دریافت بارش سالانه در کشور به شدت کاهش پیدا کرده به طوری که در 15 سال اخیر دریافت کل بارش تقریبا در حد سطح متوسط بوده است. طبیعی است که این میزان کاهش در طول یک بازه دراز مدت، اثرات مستقیم و غیرمستقیمی بر شرایط زمینی دارد که تشدید طوفان های گردوغبار را به دنبال داشته است.
ریزگردها به ذرات بسیار کوچک و سبک با قطر کمتر از 5 میکرون بوده که در اثر فرسایش توسط باد تا مسافت بسیار طولانی جابجا شده و انتقال می یابند. باد عامل جابجایی این پدیده بوده که در شمال خاورمیانه شکل گرفته و باگذر از کوه های ترکیه و شمال عراق مانند قیفی به بیابان های عراق و سوریه سرازیر می شود. ریزگردها از خلیج فارس برای رسیدن به سطح آب های آزاد پیش رفته و گرد و غبار را منتقل می سازند. از 4 دهه پیش تا کنون، پدیده گرد و خاک در مناطق وسیع از جهان از جمله نواحی جنوب غرب آسیا، آسیای مرکزی، جنوب غرب آمریکای شمالی ، شمال آفریقا و ... که کمربند گرد و غبار جهانی گفته می شود، به فراوانی دیده شده است. در مورد آلودگی هوا اصل مهمی وجود دارد ؛آلودگی هوا را باید از منبع کنترل نمود و با آن مقابله نماییم و این اصل در مورد ریزگردها و ذرات گرد و غبار نیز صادق می باشد زیرا هنگامی که این ریزگردها وارد هوا شد دیگر نمی توان با آن مقابله کرد، بنابراین باید کانون های اصلی ریزگردها را شناسایی و کنترل کنیم. روش های زیادی برای جلوگیری از ورود ذرات گرد وغبار در دنیا متداول است که همه ی آنها برای تثبیت خاک انجام می شوند. مالچ پاشی و کاشت گیاه روش های مناسبی برای جلوگیری از ذرات گرد و غبار به هوا هستند. علاوه بر این با استفاده از مواد نفتی و پلیمری هم می توان خاک را تثبیت و از پخش آن به هوا جلوگیری کرد. بر اساس گزارش کنوانسیون مقابله با بیابانزایی سازمان ملل متحد هر ساله تحت تاثیر طوفان های گردوغبار سالانه بالغ بر 2000 تا 3000 میلیون تن خاک در سطح جهان منتشر و جابجا می شود. این پدیده اتمسفری در هر منطقه دارای فرایند خاص بوده و در طول دهه های اخیر در اغلب نقاط جهان روند افزایشی داشته است. کشور ایران نیز از این پدیده در جهان مستثنی نبوده و هرساله استان های مختلف کشور درگیر این پدیده زیست محیطی شده اند.
به‌طور كلي طوفان­‌هاي گردوغبار (Dust storm) يا طوفان‌هاي شن (Sand storm) يكي از پديده‌هاي هواشناسي است كه از نظر ترمينولوژي با هم تفاوت‌هايي دارند. اين طوفان­‌ها معمولا در مناطق خشك و نيمه خشك رخ مي‌دهند. طوفان‌هاي شن علاوه بر مشاركت ذرات ريز كه ديد را كم مي‌كند معمولاً همراه با مقادير زيادي ماسه با اندازه‌هاي درشت‌تري است كه در مجاورت سطح زمين حركت مي‌كند؛ درحالي‌كه طوفان­‌هاي گردوغبار معمولاً از ذرات بسيار ريزتر (0/05 تا 0/1 ميلي‌متر و كمتر) تشكيل شده و در ارتفاع بسيار بالاتري از سطح زمين حركت مي‌كند و مسافت‌‌هاي بسيار طولاني را مي‌پيمايد و مي‌تواند تعدادي از شهرهاي يك يا چند كشور يا حتي قاره‌اي را تحت‌تأثير قرار دهد. ميزان رطوبت خاك يكي از فاكتورهاي بسيار مهم در بروز پديده گردوغبار است؛ به‌طور مثال اگر بستر خاكي سست يا تپه‌هاي ماسه‌اي با رطوبت بسيار كم با سرعت بادي در حدود 4تا 4/5 متر در ثانيه به حركت در‌آيد اگر رطوبت همين بستر به‌ويژه تپه‌هاي ماسه‌اي به 5 تا 6درصد وزني برسد؛ تندباد‌هايي حتي با سرعت 20متر در ثانيه هم نمي‌تواند آن‌را به حركت درآورد. بنابراين رطوبت خاك يكي از عوامل مهم در جابه‌جايي ذرات خاك و توليد گردوغبار محسوب مي‌شود كه ميزان آن براي بسترهاي خاكي با بافت متفاوت متغير است و به آستانه حركت ذرات خاك در رطوبت‌هاي مختلف بستگي دارد كه براي عرصه‌هاي مختلف مناطق حساس به فرسايش بادي كشور بايد ميزان آن با استفاده از تونل باد تعيين شود.