گزارش
حامد تنهایی- انقلاب اسلامی بر بستر فرهنگ برخاسته از روح اسلام، تعالیم دینی و ایمان شکل گرفت و برپایه اهدافی والا بنیان نهاده شد. انقلابی که امام خمینی(ره) برای تحقق آن سال ها تبعید، دوری از وطن و رنج های بی شمار را تحمل و با رهبری هوشمندانه خویش جمهوری اسلامی ایران را پایه گذاری کردند. نهضتی برخاسته از توده مردم که با بهره مندی از گفتمان انقلابی و اصول فرهنگی مبتنی بر اندیشه های امام خمینی(ره) توانست حکومت وابسته پهلوی را سرنگون کند و اکنون می بایست که با ارایه الگویی کارآمد و معرفی دستاوردهای این انقلاب مردمی، آن را به عنوان الگویی شایسته از نظام مردم سالار به همگان ارایه کرد، گفتمانی که می توان از آن به عنوان حاصل پویایی تمدن نوین اسلامی نام برد. «فرهنگ در سپهر اندیشه ای و گفتمان امام، نقش بسیار پررنگی داشت. گفتمان انقلابی و روش های مجاهدت فرهنگی امام خمینی (ره) در جریان غربی سازی پهلوی که با نمادهای فرهنگی مقابله می کرد، بسیار اثرگذار بود و امام (ره) با تکیه بر همین اصل در برابر رژیم ایستاد.» آرمان های فرهنگی - تربیتی عمده ترین حوزه تاملات نظری انقلابی ها را تشکیل می دهد و از این حیث انقلاب اسلامی کاملا متاثر از رهیافت فرهنگی اسلام است، آن جا که اسلام خود را دین انسان ساز معرفی می نماید . بر همین اساس امام (ره) «تربیت انسان صالح » را در راس برنامه های انقلابی اش قرار داده، صریحا اظهار می دارد: «آن قدر که انسان غیر تربیت شده مضر است به جوامع، هیچ شیطانی و هیچ حیوانی و هیچ موجودی آن قدر مضر نیست و آن قدر که انسان تربیت شده مفید است برای جوامع، هیچ ملائکه ای و هیچ موجودی آن قدر مفید نیست . اساس عالم بر تربیت انسان است » . به همین خاطر است که می بینیم آرمان های انقلابی امام خمینی (ره) بیشتر صبغه تربیتی می یابد که می توان آنها را در دو بعد مورد بررسی قرار داد: تربیت انسان هایی فرهیخته و متقی شهید مطهری، در تبیین این بعد از انقلاب اسلامی بیان داشته اند: معنویت از ارکان واقعی این انقلاب بوده و مایه حیات انسان می باشد، لذا تحقق یک جامعه اسلامی که در آن ارزش های الهی نمود تام دارند، به پرورش انسان هایی منوط است که به آداب و ارزش های اسلامی مزین باشند به تعبیر دیگر «حکومت صالحان » از این حیث حکومتی است که در آن افراد به ایمان الهی تمسک جسته، تهذیب نفسانی را پیشه خود ساخته و به طور کامل ارزش های الهی را بر مملکت وجودی خویش مسلط ساخته اند به گونه ای که در آن از خودبینی و غول سرکش «منیت » هیچ گونه خبری نیست . مطلب فوق از این حیث قابل توجه می نماید که در بینش های غیر الهی امر خطیر پرورش انسان ها به فراموشی سپرده می شود و معمولا مسائل اقتصادی، سیاسی و . . . به غلط در کانون تحلیل ها و حرکات انقلابی قرار می گیرند، در حالی که امام خمینی (ره) اصل اولیه را بر تحول افراد گذارده صراحتا می فرمایند: «تمام عبادات وسیله است . . . که آنچه بالقوه است و لب انسان است به فعلیت برسد و انسان بشود . . . یک انسان الهی بشود» . ایجاد یک جامعه خداپسند معنویت به نظر امام (ره) به مملکت درونی افراد منحصر نیست، و چنان نیست که قوای درونی افراد را به اعتدال و سلامت رهنمون شود، بلکه فراتر از آن، نسیم معنویت باید در تمام زوایای اجتماعی بوزد و برای این منظور لازم است تا «تبلیغ » اصول اسلامی به صورت نهادی در درون جامعه اسلامی دنبال شود و در ضمن، فرهنگ دعوت به «ارزش های متعالی اسلامی » در میان کلیه آحاد اجتماعی جاری و حاکم شود . به همین خاطر امام خمینی (ره) نخست رو به عموم مردم نموده، وظیفه الهی آنان را تبیین می نمایند و سپس مؤسسات مختلف تربیتی را - تک تک - مورد خطاب قرار داده رسالتشان را یادآور می شوند . به طور کلی آرمان های تربیتی امام خمینی (ره) را می توان به شکل ذیل دسته بندی کرد: آرمان های همگانی . نخست: حاکمیت روحیه دلسوزی نسبت به سرنوشت انسان ها بر جامعه: «پیغمبر اسلام برای این که مردم تربیت نمی شدند غصه می خوردند، به طوری که خدای تبارک و تعالی او را تسکین می داد . . . و هر انسانی باید این طور باشد که متاسف باشد برای آنهایی که نمی آیند به خط اسلام و خط انسانیت » . بنیان «امر به معروف و نهی از منکر» در جامعه اسلامی بر اصل فوق گذارده شده است و این که در جامعه اسلامی افراد نمی توانند نسبت به سرنوشت دیگران بی اعتنا باشند، لذا از روی «دلسوزی » و نه «طمع » و یا «کینه » برای نجات آنها از ضلالت به پا می خیزند و به اصطلاح امر به معروف و نهی از منکر می نمایند . وجود چنین روحیه ای است که جامعه آرمانی را به قبول اصل دوم رهنمون می شود و آن پذیرش «مسؤولیت دسته جمعی » در قبال هدایت جامعه می باشد . داشتن مسؤولیت دسته جمعی از نکات جالب توجه در کلام امام (ره) یکی این است که ایشان هیچ گاه یک مؤسسه یا نهاد خاص را مسؤول و عهده دار تربیت مردم نمی دانستند، بلکه ضمن اشاره به کارکرد و رسالت هر یک از این نهادها، نهایتا متذکر می شدند که ملت و دولت لازم است در راه اصلاح فرهنگ جامعه دست به دست هم بدهند و کاستی ها را رفع نمایند; به عنوان مثال، اگر چه مدارس را مکلف به تربیت صحیح دانش آموزان می نمایند ولی به همان بسنده نکرده، والدین و خانواده های آنها را نیز مورد خطاب قرار داده، مسؤولیت شرعی شان را یادآور می شوند و در کنار همه اینها به دیگر نهادهای اجتماعی گوشزد می نماید که، باید این نسل را از مفاسد و بلایای اجتماعی حفظ کنند، لذا یک جامعه آرمانی جامعه ای است که افراد آن در قبال سرنوشت تمامی مردم مسؤولند . آرمان های ویژه مؤسسات تربیتی - فرهنگی البته امام خمینی (ره) واقع گرا تر از آن بودند که امر خطیری هم چون تربیت انسان ها را تنها به احساس درونی افراد موکول سازند . برای همین، روی تک تک مؤسسات تربیتی انگشت گذارده و نحوه فعالیت های آنها را متذکر می شوند . آنچه در این جا مد نظر می باشد، نه شیوه های عملی، بل اصول کلی حاکم بر کلیه مؤسسات است که در مجموع نشان دهنده وضعیت آرمانی مؤسسات تربیتی در جامعه اسلامی است، وضعیتی که در آن اصول ذیل نمود تام دارند: : صالح بودن کارگزاران امور تربیتی حوزه ، دانشگاه، رادیو، تلویزیون، مطبوعات و . . . دیگر نهادهای تربیتی آن گاه می توانند مثمر واقع شوند که در مقام نخست خود «صالح » باشند، لذا وجود نهادهای صالح از جمله بلندترین آرمان های امام (ره) به حساب می آیند . «آن قدر که کشور ما از دانشگاه و فیضیه صدمه دیده است از جاهای دیگر ندیده است . باید هر دوی اینها مهذب باشند و علمای اسلام و اساتید دانشگاه با هم پیوند داشته باشند» . وجود توافق عمومی بین کلیه مؤسسات برای نیل به هدفی واحد (به ویژه حوزه و دانشگاه) هماهنگ بودن نهادهای تربیتی برای نیل به این هدف مقدس کرارا مورد تاکید امام (ره) قرار گرفته است و ایشان به تناسب در مواقع مختلف این اصل مهم را تذکر داده اند که: «دانشگاهیان و جوانان برومند عزیز هرچه بیشتر با روحانیون و طلاب علوم اسلامی پیوند دوستی و تفاهم را محکم تر و استوارتر سازند و از نقشه ها و توطئه های دشمن غدار غافل نباشند» . و یا این که:«لازم است طبقات محترم روحانی و دانشگاهی با هم احترام متقابل داشته باشند . از تبلیغات سوئی که بر ضد آنها در این چند صد سال شده . . . تا از تفرقه استفاده هرچه بیشتر ببرند احتراز کنند. جمع تعهد و تخصص در کلیه نهادها مقام تربیت برای معلمانی است که در کار خود تخصص دارند و نسبت به اهداف متعالی آن از تعهد لازم برخوردارند، لذا حضرت امام (ره) سفارش اکید دارند که این منصب تنها به کسانی واگذار شود که دارای ویژگی فوق باشند و اگر روزی برسد که تمامی مسؤولان اجتماعی متعهد و متخصص باشند، در آن صورت وصول به یک جامعه اسلامی به میزان قابل توجهی ممکن و میسور به نظر خواهد رسید: «ما انسان دانشگاهی می خواهیم نه معلم و دانشجو، دانشگاه باید انسان ایجاد کند . . . مهم این است که یک کسی که از دانشگاه بیرون می آید بفهمد که من با بودجه این مملکت تحصیل کرده ام . . . و باید برای این مملکت خدمت بکنم » . و یا این که: «ما با تخصص مخالف نیستیم، با علم مخالف نیستیم، با نوکری اجانب مخالفیم . . . ما می خواهیم متخصصینی در دانشگاه ربیت بشوند که برای ملت خودشان باشند» . تعبیر دیگر حضرت امام خمینی (ره) در این خصوص: «حضور حزب اللهی ها» ی باسواد و متدین در تمامی صحنه های انقلاب می باشد که نهادهای تربیتی با توجه به اهمیت شان در اولویت هستند . بازگشت سیاست به دامان معنویت می توان گفت احیای دین و معنویت مهم ترین آرمان انقلاب در عرصه فرهنگی بود. البته همه عرصه را باید ذیل دین گرایی قرار داد. شهید مطهری در تبیین این بعد از انقلاب اسلامی بیان داشته اند: نکته حائز اهمّیت در بازگشت سیاست به دامان معنویت حضور فعّال آن در متن زندگی مردم است. در ایران پس از انقلاب نیز گسترش حوزه ی سیاست به درون زندگی مردم به اوج می رسد. در واقع یک فشار دوسویه به این پدیده منجر شده است. از سویی در اثر تحوّلات خاص تاریخی و نیز بن‌مایه‌های دینی و فرهنگی همگان شاهد بودند که یک ملّت بدون بهره مندی از امکانات سخت و نرم رسمی و تشکیلاتی و تنها با استفاده از سرمایه های عادی زندگی خود به‌ویژه اندوخته های معنوی و اعتقادی‌شان دست به یک انقلاب بزرگ زدند و یک رژیم کاملاً مسلّط را به زیر کشیدند. لذا «انقلاب اسلامی ایران، قبل از هر چیز، یک انقلاب معنوی است. اگر این انقلاب که خود حاصل فداکاری‌ها و ایثارهای همه‌ی مردم، از جمله روحانیون و دانشگاهیان است توانسته باشد که مبشر و مبلغ معنویت و مروج آن در جامعه شود، به بخش عمده‌ای از اهداف خود دست یافته است. حضور و رسوخ معنویت، در جامعه به‌وضوح دیده می‌شود و در همه ابعاد آن، از جنگ که اولین مسئله است تا کارخانه، خانه، مدرسه و حتی در نحوه‌ی مصرف و راه و روش زندگی روزمره مردم به چشم می‌خورد. بدیهی است که هم در دانشگاه و هم در حوزه‌های علمیه، نباید جز این باشد. خلأ معنویت، از آفات اجتماعی در رژیم گذشته بوده است. دانشگاه‌ها و حوزه‌ها برای دفع این آفت، در خود و در جامعه، نقش مهم و مسؤولیت عمده بر عهده دارند». دیگر آرمان های فرهنگی، اجتماعی انقلاب اسلامی از این قرارند: 1ـ فراهم نمودن زمینه‌ها و شرایط مطلوب جهت رشد فضایل اخلاقی براساس ایمان و تقوا. 2ـ مبارزه با فساد و تباهی در تمامی اشکال آن. 3ـ ارتقای سطح آگاهی‌های عمومی با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانه‌های گروهی. 4ـ آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان و تسهیل و تعمیم آموزش عالی تا سر حد خودکفایی‌کشور. 5ـ رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای عموم در زمینه‌های مادی و معنوی. 6ـ استقرار نظام اداری صحیح و حذف تشکیلات غیر ضرور. 7ـ تأمین حقوق همه‌جانبه افراد و ایجاد امنیت قضایی عادلانه برای عموم و تساوی همه در برابر قانون. 8ـ برقراری حقوق مساوی برای مردم بدون توجه به قوم، قبیله، رنگ، نژاد و زبان. 9ـ تدوین مقررات مدنی، جزایی، مالی، اقتصادی، اداری و فرهنگی و ... و آزادی‌های اجتماعی بر اساس موازین‌اسلامی. 10- حاکمیت روحیه دلسوزی نسبت به سرنوشت کلیه انسانها بر جامعه. امام خمینی (ره) در این باره می فرماید: « پیغمبر اسلام برای اینکه مردم تربیت نمی شدند، غصّه می خوردند، به طوری که خدای تبارک و تعالی او را تسکین می داد... و هر انسانی باید این طور باشد که متأسف باشد برای آنهایی که نمیآیند به خط اسلام و خط انسانیت». 11- داشتن مسئولیت دسته جمعی. 12- صالح بودن کارگزاران امور تربیتی و آموزشی. حوزه، دانشگاه، رادیو، تلویزیون، مطبوعات و دیگر نهادهای تربیتی آن گاه می توانند ثمربخش واقع شوند که در مقام نخست، خود صالح باشند. لذا وجود نهادهای صالح از جمله بلندترین آرمان های امام قدّس سرّه به حساب می آیند. هماهنگ بودن نهادهای تربیتی در راستای نیل به این هدف مقدس، بارها مورد تأکید امام (ره) قرار گرفته است 13- جمع تعهد و تخصص در کلیه نهادها 14- حاکمیت بلا منازع ارزش های الهی و نفی تمامی اولویت های غیر اسلامی.