جستجو برای جایگزین برجام

   اصغر رفیعی - همزمان با تصویب دومین قطعنامه ضد ایرانی در شورای حکام، گمانه زنی ها درباره احیای توافق هسته ای( برجام) افزایش یافته، برخی از ناظران می گویند برجام در کما است. گروهی دیگر اما مدعی اند مرده است.
بهانه تراشی های بی پایان غرب در مسیر برجام
به نظر می رسد عدم رغبت غرب و در راس آن ایالات متحده برای یافتن راه حل عینی برای بحران ساختگی هسته ای بر علیه ایران و نیز بعضا عدم توان دولتهای ایشان برای عبور از رقابت های سیاسی داخلی، آنها را به این واداشته که با سیاه نمایی ایران، مشکلات را از دوش خود برداشته و طرف مقابل را مسبب بی ارادگی خود در اظهار عمومی نمایش دهند.
با گذشت حدود دو سال از به قدرت رسیدن جو بایدن در آمریکا، علیرغم امیدواری های زیاد برای نجات برجام در دوران قدرت وارثان دموکرات باراک اوباما در کاخ سفید، شانس احیای برجام هر روز کمتر از روز قبل به نظر می رسد.
این در حالیست که با نگاهی به تاریخچه مذاکرات حول پرونده هسته ای ایران و متعاقب آن مذاکرات برجام و سالهای پس از آن می توان دریافت که هر باری که ایران اراده طرف مقابل را برای دستیابی به توافقی سود- سود به عرصه آزمایش برده است، همواره و بصورت یک سناریوی تکراری ایران بی علاقه به همکاری و محور یک مشکل جدید در منطقه و جهان نشان داده شده است.
جدیدترین مورد از مواردی ادعایی غرب در خصوص فعالیتهای مخل دستیابی به توافق، ادعای غرب در خصوص «ارسال پهپاد به روسیه جهت استفاده د عملیات ویژه در اوکراین « می باشد.
سرگئی ورشینین معاون وزیر امور خارجه روسیه در این خصوص اظهار کرد: «تمامی اینها (ادعاها) چیزی بیشتر از یک پرده از دود نیست که غرب آنرا برای استتار عدم توانایی خود جهت تامین اجرای کامل برجام و بازگشت به تعهدات خود در غالب معامله هسته ای، ایجاد می نماید”.
به گفته وی مسکو همچنان توجه ایالات متحده و طرفهای اروپایی برجام و از جمله اعضای شورای امنیت سازمان ملل را به این نکته جلب می نماید که ایشان «موظف می باشد که حوزه حقوقی قطعنامه 2231 شورای امنیت بازگشته و نقض آن را متوقف نمایند.
ورشینین تاکید کرد: «از جانب خود هیچ جایگزین معقولی را برای برجام نمی بینیم. هرگونه برنامه های دیگر، یک مسیر مستقیم به سوی تشدید تنش با تبعات سخت و حتی غیرقابل بازگشت برای امنیت بین المللی و شرایط بازارهای جهانی خواهد بود و این اهم را می بایست در سازمان ملل متحد درک نمایند”.
نکته حائز اهمیت در خصوص برجام این است که آمریکا حتی در دوران باراک اوباما نیز به دفعات برجام را نقض کرده بود و تعهدات مالی، بانکی، بیمه ای و کشتیرانی خود را اجرا نمی کرد و در آن زمان نیز کشورهای اروپایی در این خصوص سکوت و با این کشور کاملا هم مسیر و هم راه بودند.
خارج از ادعای اخیر در خصوص همکاری نظامی ایران و روسیه در زمینه پهپادی در ذیل چند نمونه از ادعاها و اقدامات واضح مقامات غربی و در راس آن آمریکا برای سرپوش گذاشتن بر دلایل عدم دستیابی به توافق مورد اشاره قرار می گیرند:
دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا در دوران کاندیداتوری برای احراز پست ریاست جمهوری به دفعات اعلام کرده بود که در صورت پیروزی در انتخابات برجام را پاره کرده و از آن خارج خواهد شد. در نهایت نیز وی در تاریخ 18 اردیبهشت 1398 با امضای حکمی بصورت رسمی از این توافق خارج شد.
اروپا 9 ماه پس از خروج آمریکا از برجام برای راضی کردن ایران به باقی ماندن در برجام سیستم اینستکس را رونمایی کرد. سیستمی که علیرغم سر و صدای فراوان هیچوقت کار نکرد. هرچند که مسئولین این سیستم و مشخصا «میشل ارهارد باک» مدیرعامل سوم این سیستم اعلام کرده بود که بانکهای اروپایی بدلیل تطبیق با سیستم های مالی آمریکا علاقه ای برای همکاری با اینستکس نداشتند، «آنتیه لندرت‌زه» از مقامات وقت وزارت خارجه آلمان اعلام کرد: «شمار زیادی از شرکت‌های اروپایی نسبت به همکاری تجاری با اینستکس ابراز علاقه کردند و وارد مذاکره شدند» اما جمهوری اسلامی «با هیچ‌کدام از معاملات موافقت نکرده است”.
درست یک سال بعد از اثبات ناکارآمدی اینستکس، دولت سوئیس نوید راه اندازی کانال مالی جدیدی را برای تبادل کالاهای دارویی و کشاورزی با ایران داد. اما در عمل این کانال نیز بغیر یکی دو مورد ناچیز نتوانست کاری بکند و واردات دارو بویژه برای بیماری های خاص به مشکل بزرگی بزرگی برای ایران تبدیل شد، به شکلی که محمد جواد ظریف وزیر وقت امور خارجه ایران اعلام کرد: «تحریم‌های آمریکا بر بخش دارو و درمان ایران تعریف کلاسیک تروریسم اقتصادی است”.
مایک پمپئو وزیر خارجه وقت ایالات متحده شروط 12 گانه ایالات متحده جهت عادی سازی روابط با جمهوری اسلامی ایران را مطرح کرد که بر مبنای این شروط ایران می بایست تمامی سیاست خارجی، منطقه ای و نظامی خود را بر مبنای صلاحدید ایالات متحده آمریکا تغییر می داد. با آغاز به کار دولت بایدن مذاکرات برجام نیز از سر گرفته شد اما پس از مدتها مذاکره، دولت آمریکا حاضر نشد شرط اصلی ایران که دادن ضمانت برای عدم خروج آتی از برجام را بدهد و در پاسخ ایران را به خواسته های غیر متعارف و فرا برجامی متهم کرد. در حالی که در یکسال اخیر امیدواری های زیادی برای به نتیجه رسیدن مذاکرات برجام بوجود آمده بود، آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا بدون اشاره به بی پاسخ گذاشتن ابتکارات مطرح شده توسط ایران از طریق مسئول سیاست خارجی اروپا، ایران را به برداشتن «گام رو به عقب» در مذاکرات و نبودن چشم انداز برای دستیابی به توافق در آینده نزدیک محکوم کرد.
پس از آنکه بعد از مرگ مهسا امینی در ایران اعتراضاتی در شهرهای مختلف ایران صورت گرفته بود، مقامات رسمی آمریکا و اروپا ضمن اعلام حمایت رسمی از معترضان و اغتشاشگران در ایران، دست به اعمال تحریم بر علیه ایران زدند و تمامی تلاش خود را برای ریختن هیزم در این آتش نمودند.
در جدیدترین نمونه از تلاش های برای مقصر نشان دادن ایران برای عدم دستیابی به توافق، شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی روز پنجشنبه 26 ابان ماه 1401 به قطعنامه پیشنهادی آمریکا و کشورهای اروپایی در خصوص محکومیت ایران برای عدم پاسخگویی به ذرات اورانیوم پیدا شده در چند سایت هسته ای خود، رای مثبت داد. اقدامی که به گفته مقامات روسیه غیر ضروری و دارای تاثیر عکس می باشد.
برجام مرده است؟
مارک فیتزپاتریک، یکی از اعضای موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک معتقد است که برجام در کمای عمیقی است اما هنوز نمرده است یا حداقل هیچکدام از طرفین توافق دوست ندارند مردنش را اعلام کنند. به باور این تحلیلگر، اعتراف به مرگ برجام، یعنی اذعان به شکست دیپلماسی. با این همه هستند تحلیلگرانی که بسیار بدبین هستند. علی واعظ، مدیر امور ایران و مشاور ارشد گروه بحران بین المللی در این باره به فارین پالسی گفته که تصور بازگشت و احیای توافق در شرایط کنونی بسیار سخت است. الی گرانمایه، عضو برجسته و فعال در شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا نیز دیدگاهی مشابهی دارد و مدعی است که برجام بیش از هر زمان دیگر بی معنا شده و از همین رو جایی برای خوش بینی در باب احیای آن وجود ندارد.
 همه درها بسته نیست!
احیای توافق هسته ای با ایران یکی از اهداف کلیدی دولت جو بایدن در عرصه سیاست خارجی بود، اما امروز گزاره های متعددی موجب پیچیده تر شدن فرایند رایزنی ها شده است. طبیعتا توقف رایزنی های غیر مستقیم میان ایران و آمریکا با میانجیگری اتحادیه اروپا تاثیری منفی بر فرایند احیای توافق گذاشت؛ چرا که نه تهران و نه واشنگتن هیچکدام حاضر نبودند از خطوط قرمز ترسیمی شان عقب نشینی کنند.
اما امروز در کنار تاکید دو طرف بر خواسته ها و مطالباتشان گزاره های دیگری نیز مسیر دستیابی به توافق را مسدود کرده است. لارنس نورمن با اشاره به این مولفه در گزارشی که برای وال استریت ژورنال نوشته مدعی شده است که ناآرامی ها در ایران در کنار [ادعای] فروش پهپادهای ایرانی به روسیه موجب شده تا مواضع کشورهای غربی در باب برجام تغییر کرده و مدعی شوند که احیای توافق در اولویت برنامه ها و سیاست هایشان قرار ندارد. هرچند برخی از دیپلمات های اروپایی و آمریکایی به شکلی محرمانه خبر داده اند که همه درها  به روی احیای توافق بسته نشده است.
دور تسلسل باطل
پنجشنبه ناظر بین المللی آژانس همزمان با تصویب  قطعنامه در شورای حکام از ایران خواست تا با این نهاد درباره ذرات کشف شده ادعایی در سه سایت اعلام نشده همکاری کند. این در حالی است که ایران بارها تاکید داشته که در این باره به سوال های آژانس پاسخ های دقیقی داده است. پیش نویس قطعنامه اخیر توسط ایالات متحده، فرانسه، بریتانیا وآلمان در اختیار شورا قرار گرفت و 26 عضو از 35 عضو هیئت مدیره شورای حکام آن را تصویب کردند؛ روسیه چین اما رای منفی داند و پنج عضو دیگر رای ممتنع.
میخائیل اولیانوف، نماینده مسکو در آژانس بین المللی با انتشار پیامی در توئیترش تصویب قطعنامه در شورای حکام را برای احیای مذاکرات هسته ای را غیرسازنده و بی موقع توصیف کرد، با این همه ایالات متحده و تروئیکای اروپایی موضعی سخت گیرانه تری اتخاذ کرد و مدعی اند که پاسخ نهایی را آژانس بین المللی انرژی اتمی در اختیار اعضا قرار می دهد، آن هم زمانی که تهران به سوال هایش پاسخ دهد.
 در چنین شرایطی می توان گفت که طرفین برجام درگیر دور تسلسلی جدی شده اند، محسن نذیری، نماینده ایران در آژانس، تصویب قطعنانمه دوم را اقدامی سیاست زده، غیر سازنده و نامناسب توصیف کرد و با تاکید بر این که پرونده تحقیقات آژانس درباره برنامه هسته ای ایران سال گذشته بسته شده، گفت تصویب قطعنامه اخیر در شورای حکام طبیعتا می تواند بر همکاری و تعامل ایران با آژانس تاثیری منفی بگذارد. پیشتر مقام های ایران گفته بودند که در واکنش به چنین اقدام غیرسازنده‌ای در شورای حکام قادرند مذاکرات برنامه ریزی شده با هیئتی از آژانس را  لغو کنند. نمایندگانی که قرار است اواخر ماه جاری راهی تهران شوند.
پیامد کنش های تحریک آمیز
ماه ژوئن آژانس بین المللی انرژی اتمی با محوریت تروئیکای اروپایی نخستین قطعنامه را علیه ایران تصویب کرد و در چارچوبش از تهران خواست تا با نهاد ناظر هسته ای تعامل داشته باشد؛ این بار ناظران مدعی اند کهادبیات استفاده شده در متن قطعنامهکمی تندتر است؛ به گفته آنها در متن اخیر تعامل با آژانس ضروی و فوری توصیف شده و به ادعای کشورهای غربی و امضا کنندگان به عنوان بخشی از تعهدات قانونی تهران برشمرده شده است.
لورا هولگیت،نماینده امریکا در آژانس بین المللی برای نخستین بار ادعا کرد که واشنگتن قصد دارد تا موضوع عدم همکاری ادعایی ایران با آژانس را به شورای امنیت ارجاع دهد؛ تصمیمی که طبیعتا تنش ها را افزایش خواهد داد و واکنش تند تر ایران، روسیه و چین را به همراه دارد.
در همین راستا لارنس نورمن با اشاره به مطالبه ادعایی نماینده آمریکا گفت که واشنگتن و متحدان اروپایی اش شاید به دنبال آن هستند که در صورت تداوم وضعیت، مکانیسم ماشه (اسنپ بک) را فعال کنند، با این همه تحقق این خواسته به واسطه عضویت دو قدرت چین و روسیه در شورای امنیت و حق وتویی که این دو کشور از آن برخورداند، دشوار است. نورمن نوشته، مسکو به طور قطع از حق وتوی خود در شورای امنیت سازمان ملل به نفع ایران استفاده خواهد کرد.
 ادبیات استفاده شده توسط مقام های آمریکایی به شدت متناقض است، ایالات متحده ماه های آگوست و سپتامبر گفته بود که اگر ایران با آژانس بین المللی همکاری داشته باشد و پیش نویس توافقی را که اتحادیه اروپا ماه اوت منتشر کرده بود را بپذیرد، برجام احیا خواهد شد.
اما امروز مواضع مقام های دولت بایدن فرق کرده و از همین رو مشخص نیست، کاخ سفید قرار است در این باب چه تصمیمی را اتخاذ کند بالاخص آن که اخیرا دور تازه ای از تحریم های آمریکا و اروپا علیه ایران به بهانه ناارامی ها و فروش ادعایی پرنده ها به مسکو، تنش های حاکم میان طرفین را افزایش داده است.
گزینه های محدود بایدن
پنجشنبه دولت بایدن 13 شرکتی که به ایران در فروش نفت و محصولات پتروشیمی اش کمک می کردند را در لیست تحریم ها قرار داد، تصمیمی که تقریبا همزمانی داشت با قطعنامه ضد ایرانی شورای حکام.
ناظران می گویند اتخاد چنین مواضعی از جانب واشنگتن و تاکید مقام های دولت بایدن بر پلن «بی» در ارتباط با ایران برای ایالات متحده و تروئیکای اروپایی پیامدهی مثبتی به دنبال ندارد. به ادعای گرانمایه و واعظ تداوم این شرایط صرفا زمینه را برای عبور ایران از آسته هسته ای و فروپاشی توافق احتمالی هموار خواهد کرد. فیتزپاتریک نیز با با اشاره به توانایی ایران برای غنی سازی اورانیوم در سطح بالا، به کارگیری سانترفیوزهای پیشرفته تر و محدودتر کردن نظارت های نهاد ناظر و پایبندی همزمان به توافق پادمانی که قبل از برجام بدان متعهد شده بود، معتقد است که تهران این توان را دارد تا ایالات متحده را برای لغو تحریم ها تحت فشار قرار دهد.