حاضران و غایبان دانشگاهی

   شیدا عسلی -انقلاب اسلامی را باید سرآغاز تحولات بزرگ و بنیادین در ایران، منطقه، جهان اسلام و جهان غیراسلام دانست. انقلاب شکوهمند اسلامی، دستآوردهای زیادی در داخل و خارج از کشور داشته و سالها طول میکشد تا همه ی آثار و نتایج این پدیدهی الهی آشکار و مورد بررسی قرار گیرد. ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌خصوص در دو دهه گذشته، روند پرشتابی را در جهت دستیابی به علوم و دانش نوین آغاز کرده است. این جهش‌ها و توسعه در عرصه‌های علمی، حاکی از ظرفیت‌های بزرگ در زمینه رشد و توسعه در ایران است. مقایسه ایرانِ قبل و بعد از انقلاب، می‌تواند واقعیت‌های مهمی را برای نسل‌های پس از انقلاب آشکار کند.  انقلاب اسلامی را شروع دگرگونی های بزرگ وبنیادی در ایران و کشور‌های منطقه دانست.در توصیف انقلاب همین کفایت میکند که امام خمینی(ره) از انقلاب اسلامی با عنوان‌هایی مانند « معجزه قرن » و « انفجار نور » یاد کرده است. هر چه از پیروزی انقلاب اسلامی فاصله میگیریم، اهمیت بررسی موضوع دستاوردهای انقلاب اسلامی و اهمیت بیان دستاوردها و پیشرفت‌ها در حوزه علم و فناوری بیش‌تر می‌شود.
به گونه ای که به گزارش اخیر مؤسسه نیچر ایندکس که در 24 ژانویه 2018 انتشار یافته است،جمهوری اسلامی ایران در دهه گذشته با 22 درصد نرخ رشد سالانه در مقایسه با سایر کشورهای جهان، بزرگترین جهش علمی را در حوزه‌‏های علوم و فنی مهندسی داشته و مقام نخست را در حوزه‌های علوم و فنی و مهندسی در سطح جهان کسب کرده است.
در همین خصوص سرمایه‌ گذاری‌های جدی بر روی فناوری راهبردی مانند سلول‌های بنیادی، انرژی‏‌های‌نو، زیست فناوری، فناوری میکرو الکترونیک، هوا فضا، فناوری نانو، طب ایرانی، گیاهان دارویی و سایر علوم  انجام داده که در نهایت به بالندگی ایران در این عرصه‌ها منجر شده و امروز نام ایران در بسیاری از علوم راهبردی در کنار کشورهای برتر جهان قرار گرفته است.از زمان اجرای برنامه سوم توسعه، ایران وارد موج دوم توسعه علم، فناوری و نوآوری شد. در این راستا؛ تلاش‌¬های مداومی جهت توسعه زیرساخت‌هایی نظیر مدارس و دانشگاه ها، آزمایشگاه ها، پارک های علم و فناوری و مراکز رشد انجام شده است.
کاهش  0.02درصدی سهم ایران در تولید اسناد علمی
سهم مشارکت کشورهای مطرح علمی در دنیا، در تولید اسناد علمی هم مقوله مهمی است که ایران در رتبه شانزدهم دنیا قرار دارد. براساس اطلاعاتی که در مقاله «بررسی اسناد علمی ایران در سال 2021» آمده، آمریکا در رتبه اول تولید اسناد علمی جهان قرار دارد. بعد از آن چین و انگلیس در سکوی دوم و سوم قرار گرفته‌اند.
 ایران اما به‌عنوان یکی از کشورهای خاورمیانه توانسته رتبه 16 جهان را به نام خود بزند. سوئیس و ترکیه هم به ترتیب در رتبه‌های 17 و18 قرار دارند. نکته قابل‌توجه در صف برترین‌های تولید اسناد علمی دنیا، حضور عربستان در رتبه 22 آن هم در حالی که سهم این کشور در تولید اسناد مرتبط به علوم انسانی و هنر صفر است. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می‌شود که نگاهی به روند نزولی کشورهای برتر تولیدکننده علم داشته باشیم، به‌طوری که در سه سال اخیر سهم کشورهای آمریکا، فرانسه، کانادا، آلمان، انگلستان در تولید اسناد علمی کاهش و در مقابل چین، هند، ایتالیا، اسپانیا و عربستان روند صعودی را در پیش گرفته‌اند.
دیپلماسی علمی فعال ایران در دوران کرونا
همکاری دانشگاه‌ها و حتی کشورهای مختلف با یکدیگر در موضوعات علمی، ‌کاری است که از آن می‌توان تحت عنوان دیپلماسی علمی نام برد. فعالیت‌هایی که البته برای دانشگاه‌های کشور ما با توجه به تحریم چندان آسان نیست و طی دو سال گذشته که همه‌گیری کرونا، شرایط را برای فعالیت دانشگاه‌ها سخت‌تر هم کرده بود، طبیعتا انتظار می‌رفت تا فعالیت‌های علمی مشترک هم تحت‌تاثیر قرار بگیرد اما دانشگاه‌های ایرانی توانسته‌اند با وجود همه مشکلات، مسیر تعامل علمی خود با دنیا را حفظ کرده و حتی آن را گسترش دهند. در تولید 4 هزار و 287 سند علمی که تنها 2. 8درصد از اسناد ایران را شامل می‌شود، آمریکا در جایگاه اول شریک علمی کشورمان در سال 2021 قرار گرفته است. بعد از آن چین، کانادا، استرالیا، انگلستان، آلمان و ایتالیا در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
تولید علم به اندازه ابزار نظامی اثر حفاظتی دارد
معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت با بیان این که تولید علم و دانش می‌تواند به اندازه ابزار نظامی اثر حفاظتی و حراستی برای کشور داشته باشد، گفت: وضعیت رشد علمی ایران در منطقه خوب است، ولی قابل قبول نیست و به همین علت ما نیز باید سرعت رشد علمی خود را در منطقه با بهره گیری از تلاش محققان نسل سوم بالا ببریم و نباید بگذاریم که سرعت رشد علمی ایران پایین بیاید.
دکتر یونس پناهی در بیست و سومین کنگره ملی سالیانه و نهمین همایش بین‌المللی پژوهشی دانشجویان علوم پزشکی سراسر کشور که در دانشگاه علوم پزشکی اردبیل برگزار شد، اظهار کرد: ۸۰۰ مرکز تحقیقاتی مجوزدار حوزه سلامت در ایران فعالند که در حال اجرا و پیگیری طرح‌های پژوهشی متعدد در رشته‌های مختلف علوم پزشکی هستند. ۳۰ واحد از این مراکز توسط بخش خصوصی اداره می‌شود و تاکنون ۲۵ شبکه تحقیقاتی نیز در حوزه علوم پزشکی و سلامت در کشور شکل گرفته است.
وی، دانشگاه فناور، ثروت‌آفرین و پژوهشگر را نیاز جامعه امروز ایران دانست و گفت: این مراکز تحقیقاتی وظیفه ایجاد پل ارتباطی بین دانشگاه، جامعه و فناوران حوزه سلامت را بر عهده دارند. معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت، حل مسائل جامعه در حوزه سلامت را وظیفه وزارت بهداشت دانست و افزود: توقع ما از محققان نسل سوم این است که اولویت‌ها و چالش‌های نظام سلامت را شناسایی کرده و با برنامه، دنبال یافته‌های پژوهشی برای حل مشکلات جامعه و مردم در این حوزه باشند.
وی تامین نیاز مردم و جامعه را بهترین خروجی همه تلاش دانشمندان برای تولید علم و دانش در کشور دانست و گفت: مردم، علاوه بر تولید علم و مرجعیت علمی کشور، باید تلاش محققان حوزه بهداشت و درمان را به صورت ملموس ببینند.
دکتر پناهی تاکید کرد: هدف نهایی متولیان بخش سلامت کشور، تولید علم و مرجعیت علمی نیست، بلکه ما باید تلاش کنیم که فناوری متناسب با این سطح علمی در کشور تولید شود و گرهی از مشکلات جامعه و مردم باز کند و بتوانیم نیازهای مردم در حوزه سلامت را خودمان تامین و تولید کنیم.
وی با بیان این که ایران از نظر تولید فناوری در حوزه بهداشت و درمان در میان ۱۳۲ کشور جهان، در رتبه ۶۰ قرار دارد، گفت: وظیفه دانشگاه و همه دانشجویان پژوهشگر این است که همه با هم این جایگاه را به حد رشد علمی کشور ارتقا دهیم و در ردیف کشورهای پیشتاز در این عرصه قرار بگیریم.
معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت با اشاره به جایگاه ۱۵ رشد علمی ایران در همه رشته‌ها در بین کشورهای جهان، اظهار کرد: خواسته ما این است که شتاب رشد علمی ایران نباید کند شود و برای این امر نسل سوم باید بیشتر تلاش کنند.
وی جایگاه ۱۶ ایران در رشد علمی رشته‌های مختلف پزشکی در سطح جهان را قابل قبول خواند و تصریح کرد: از سال ۲۰۱۶ سرعت رشد علمی در علوم پزشکی به سرعت بالا رفته و به ۹.۵ درصد رسیده و ما نیز باید به این رشد سرعت برسیم.
دکتر پناهی همچنین گفت: ایران در میان مقالات ۱۰ درصد پراستناد علمی در جهان با رشد ۱۴ درصدی در رتبه خوبی قرار دارد، ولی این میزان باید ارتقا باید.
وی با اشاره به رقابت سخت ایران در حوزه علم و دانش با کشورهای منطقه، اضافه کرد: میانگین سرعت رشد علمی ایران در منطقه حدود هفت درصد و شبیه کشور ترکیه است و در جایگاه نخست منطقه قرار دارد، ولی سرعت رشد علمی برخی کشورها از جمله امارات متحده عربی و عربستان شتاب بیشتری دارد.
معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت با بیان این که تولید علم و دانش می‌تواند به اندازه ابزار نظامی اثر حفاظتی و حراستی برای کشور داشته باشد، گفت: ما اصرار داریم که جایگاه نخست کشور ما در پیشتازی علم و دانش در منطقه حفظ شود.
به نقل از معاونت تحقیقات وزارت بهداشت، وی تاکید کرد: وضعیت رشد علمی ایران در منطقه خوب است، ولی قابل قبول نیست و به همین علت ما نیز باید سرعت رشد علمی خود را در منطقه با بهره گیری از تلاش محققان نسل سوم بالا ببریم و نباید بگذاریم که سرعت رشد علمی ایران پایین بیاید. دکتر پناهی با تاکید بر ضرورت توجه به علم نافع و مساله محور، افزود: کشور ما با این جایگاه خوب علمی به خصوص در رشته‌های علوم پزشکی، در تولید برخی داروهای ساده عقب مانده و باید در کنار تولید علمی، به تامین و تولید فناوری متناسب با این میزان دانش بومی هم توجه شود.
جایگاه سی و هشتم ایران در حوزه تولید اسناد علمی مرتبط با علوم انسانی و هنر
در سال گذشته میلادی تعداد اسناد علمی که از سوی ایران در حوزه علوم منتشر شده بیش از 50 هزار سند بوده که ایران را در جایگاه شانزدهم جهان قرار داده است. این میزان در حوزه علوم اجتماعی به 4 هزار و 296 سند رسید که رتبه ایران را به جایگاه بیست و نهم جهان تقلیل داد. وضعیت اما در حوزه علوم انسانی و هنر به مراتب بدتر شد، به‌طوری که تنها 273 مقاله در این حوزه منتشر شد و رتبه سی‌و‌هشتم را به ایران اختصاص داد. به عبارت دقیق‌تر درمجموع 52 هزار و 230 سند از سوی جامعه آکادمیک ایران در هر سه حوزه علوم منتشر شده است. رتبه ایران درمجموع شانزدهم جهان است که نسبت به سال 2020 تغییری نداشت. با نگاهی به روند تولید اسناد علمی کشور در هر 3 حوزه علوم، ‌علوم اجتماعی و علوم انسانی طی پنج سال اخیر، علی‌رغم رشد تدریجی در این بازه زمانی، ‌اما میزان مشارکت جهانی کشورمان به‌خصوص در حوزه تولید اسناد مرتبط به حوزه علوم که همواره در تعیین جایگاه کشورها، نقش ویژه‌ای داشته، شاهد توقف ایران و حتی روند کاهشی آن در سال گذشته میلادی هستیم و عملا ایران نتوانسته سرعت تولید اسناد علمی خود را با رشد جهانی همراه کند. به عبارت دقیق‌تر ایران در سال 2020، سهم1.91 درصدی را داشته در حالی که این میزان برای سال گذشته میلادی به 1.89 درصد رسیده است. همچنین ایران در نمایه استنادی نوظهور (ESCI) هم با ثبت 12 هزار و 43 نمایه، سهم 3 درصدی جهان را به خود اختصاص داده و در رتبه دوازدهم ایستاده است.
دستاوردهای علمی
دستيابي به فناوری و دانش كامل چرخه سوخت هسته‌اي و قرار گرفتن در رديف پنج كشور برتر جهان در اين زمينه و همچنين ورود موفقيت آميز و همزمان با ساير كشورهاي پيشرفته به عرصه علوم جديد مانند: نانو تكنولوژي که رتبه هفتم جهانی را به خود اختصاص داده و سایر علوم جدید از جمله؛ ليزر، ميكرو الكترونيك، ورود به علم ساخت روبات و كسب موفقيتهاي جهاني درمسابقات روباتيك، توسعه سخت‌افزاري و ساخت ابر رایانه، توسعه نرم افزاري و بهره برداري گسترده از علوم رايانه‌اي در كشور و كسب 362 مدال در المپيادهاي مختلف علمي جهان، بخش دیگری از دستاوردهای انقلاب اسلامی است، که در کشور سابقه قبلی نداشته است.
افزايش بي‌سابقه ظرفيت دانشگاه‌ها از 15 واحد دولتی به 615 واحد (115واحد دولتی 500 واحد غیر دولتی) و افزایش تعداد دانشجويان از حدود 175 هزار در قبل از انقلاب به بيش از 4 میلیون200 هزار دانشجو  در بعد از انقلاب اسلامي، افزايش تعداد مدارس از 47 هزار به 194 هزار واحد براي پاسخگويي به رشد دويست درصدي دانش آموزان و مقابله با بيسوادي و ارتقاء سطح سواد از 35% با سواد ابتداي انقلاب به 88% در حال حاضر و كسب جوايز بين‌المللي در اين زمينه، از مهمترين مصاديق پیشرفت و توسعه يافتگي در مسير نهضت سوادآموزی به‌شمار مي‌رود.
بر اساس گزارش سازمان کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل ایران در دهه‌های اخیر، تلاش‌¬های قابل توجهی در راستای تقویت آموزش، به ویژه در حوزه¬‌های علوم پایه و فنی و مهندسی و حوزه¬ های مرتبط با آن انجام داده است.
تولید علم و تعداد مدارک ثبت شده در این مدت بیش از 90 برابر و نیز مشارکت ایران در سطح بین‌المللی در تولید علم در این مدت 20 برابر شده است.  
در این راستا سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری محورهای با اهمیتی را مورد تاکید قرار داده است. از جمله این محورها کسب مرجعیت علمی و فناوری در جهان، تقویت دیپلماسی علمی و مشارکت علمی با دنیا و تبدیل علم به ثروت و قدرت با حفظ ارزش‌های اسلامی است.
ناگفته نماند که قبل ازانقلاب هیچ ساختاری از تولید فناوری وجودنداشت و شرکت های دانش بنیان، مراکزعلم و فناوری و حمایت ازنخبگان و همچنین پارک های رشد علم و فناوری همگی مولود انقلاب شکوهمنداسلامی هستند. در حالی که تعداد شرکت‌­های مستقر در پارک­ها و مراکز رشد علم و فن­آوری از ۶۷۶ شرکت در سال ۱۳۸۴ به ۳۶۵۰ شرکت در سال ۱۳۹۷ رسیده است که رشد ۴/۵ برابری را نشان می­دهد.
ایران در ابتدای پیروزی انقلاب  با سهم و مشارکت 0.095 درصد در تولید علم دنیا در رتبه 43 دنیا قرارداشت و اکنون با میزان مشارکت حدود 1.9 درصد در جایگاه 16 دنیا قرار گرفته است.
“آندره یفستراتوف»، کارشناس امور خاورمیانه روسیه با اشاره به دستاوردها و پیشرفت‌های فناوری جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر می‌گوید: ایران در مکان نخست دستاوردهای علمی جهان اسلام قرار دارد.
“یفستراتوف»، همچنین به مشارکت محققان ایرانی در اجرای طرح گسترده انرژی گرما هسته‌ای در خارج از ایران اشاره دارد و می‌نویسد: این پیشرفت‌ها نشان می‌دهند که محققان ایرانی در میان پیشگامان بسیاری از زمینه‌های علمی در سطح جهان قرار دارند. این جهش‌ها و توسعه در عرصه‌های علمی حاکی از ظرفیت‌های بزرگ در زمینه رشد و توسعه در ایران است.