بازارهای جدید فرصت‌های جدید

جلال خضریان- قرار است به‌زودی سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در سمرقند ازبکستان دور هم جمع شوند تا بیست‌ودومین اجلاس سران این سازمان را برگزار کنند. این اجلاس در روزهای پنجشنبه و جمعه همین هفته در سمرقند برگزار می‌شود. سازمان همکاری شانگهای در سال2001 به‌عنوان جانشین سازمان کوچک‌تری با نام «شانگهای پنج» تأسیس شد و اکنون بزرگ‌ترین گروه منطقه‌ای در اوراسیاست که حدود 40درصد از جمعیت جهان و 30درصد از تولید اقتصادی جهانی را پوشش می‌دهد. هم‌اکنون 8عضو اصلی این سازمان شامل چین، هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان و 4کشور ناظر شامل افغانستان، بلاروس، ایران و مغولستان هستند. همچنین 6کشور ارمنستان، آذربایجان، کامبوج، نپال، سریلانکا و ترکیه کشورهای شریک گفت‌وگو با سازمان شانگهای هستند.
وزیر امور خارجه ازبکستان ماه گذشته اعلام کرده بود که جمهوری اسلامی ایران در نشست سران سمرقند در شهریور ماه به عضویت سازمان همکاری شانگهای در خواهد آمد.
در نشست سران کشورهای عضو سازمان شانگهای در سپتامبر سال گذشته که با حضور رئیس‌جمهور ایران برگزار شد، از عضویت رسمی تهران حمایت شد و روند پذیرش رسمی جمهوری اسلامی ایران که از سال ۲۰۱۲ وضعیت ناظر را در این سازمان داشت آغاز شد. با این حال فرآیند عضویت کامل ایران و پذیرش اسناد و اساسنامه‌های عضویت تا سال ۲۰۲۳ به طول می‌انجامد. سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۰۱ با امضای یک بیانیه مشترک توسط رهبران کشورهای قزاقستان، چین، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان تأسیس شد. در سال‌های بعد، هند و پاکستان نیز به آنها پیوستند. همکاری بین کشورهای عضو در سطوح مختلف: از جمله در زمینه تضمین ثبات و صلح منطقه تا تبادل دانش و فناوری علمی، فرهنگی و آموزشی انجام می‌شود.
بر اساس آیین‌نامه داخلی «سازمان همکاری شانگهای» (SCO)، فرایند عضویت دائم پروسه‌ای فنی و زمان‌بر است که تجربه هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷ نشان داد، این روند ممکن است حداقل دو تا سه سال طول بیانجامد. این پروسه در مورد ایران چقدر طول می‌کشد؟
سازمان همکاری شانگهای به عنوان یک نهاد با نفوذ همکاری‌های منطقه‌ای، سازمانی میان‌دولتی است که در سال ۲۰۰۱ با هدف همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی از سوی رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تشکیل شد.
مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال بعد ایران، پاکستان، هند و افغانستان در سال ۲۰۰۵ و بعد از آن نیز بلاروس به عنوان عضو ناظر به این سازمان ملحق شدند. هند و پاکستان از تابستان ۲۰۱۶ به عضویت دائم این سازمان درآمدند. در حال حاضر ایران، مغولستان، افغانستان و بلاروس اعضای ناظر این سازمان را تشکیل می‌دهند.
اکنون سازمان همکاری شانگهای دارای هشت عضو دائم شامل کشورهای هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان است. چهار کشور افغانستان، بلاروس، ایران و مغولستان نیز به عنوان عضو ناظر و ۶ کشور آذربایجان، ارمنستان، پادشاهی کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا نیز از شرکای گفت‌وگوی آن به شمار می‌روند.
شانگهای از نظر داخلی، ساختاری پیچیده دارد و هدف اصلی تشکیل آن با توجه به ایفای نقش اصلی روسیه و چین، برقراری موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه بود؛ گرچه هنوز یک معاهده دفاعی چندجانبه به‌شمار نمی‌رود اما توانسته در بسیاری از معادلات منطقه‌ای و جهانی نقش موثری ایفا کند.
صفری: عضویت رسمی ایران در شانگهای در نشست سمرقند مشخص خواهد شد
معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه گفت در نشست سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند عضویت رسمی ایران در این سازمان مشخص خواهد شد.
مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه در گفت‌وگویی درباره نشست سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند که قرار است اواخر هفته در شهر سمرقند ازبکستان برگزار شود اعلام کرد که در نشست سران شانگهای، عضویت رسمی ایران در سازمان مشخص خواهد شد و افزود: ۴۰۰ تا ۵۰۰ قرارداد در این زمینه بوده که وزارت خارجه در این مدت با هماهنگی دیگر ارگان‌ها تنظیم کرده است.
صفری با بیان این‌که آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور علاوه بر شرکت در نشست سران سازمان همکاری شانگهای، سفر دوجانبه‌ هم به ازبکستان دارد، خاطرنشان کرد: در روابط دوجانبه با ازبکستان رشد بسیار خوبی داشتیم و در حدود ۱۸ تا ۲۳ سند برای امضا در این سفر آماده شده که در بخش انرژی و بخش‌های مختلف است. این سفر می‌تواند سفر پرباری باشد و تجارت ما بعد از این سفر جهش بالایی خواهد داشت.
معاون وزیر خارجه با بیان این‌که ازبکستان یکی از کشورهای واسطه ترانزیت اعم از خط آهن و کامیون (ترانزیت جاده‌ای) است، اظهار داشت: در مسیر ریلی دو مسیر داریم مسیر قزاقستان - ترکمنستان - ایران و مسیر دیگر قزاقستان - ازبکستان - ترکمنستان - سرخس.  ازبکستان هم به لحاظ ترانزیت ریلی برای ما مهم است، ولی به لحاظ کامیونی (ترانزیت جاده‌ای) اهمیت بیشتری دارد و در این مورد توافقات خوبی انجام خواهد شد. در بخش‌های صادرات کالاهای ایرانی به ازبکستان در بخش فولاد و مصالح ساختمانی و همچنین واردات نخ می‌توانیم با همدیگر همکاری کنیم.  معاون دیپلماسی اقتصادی همچنین گفت: مهمانان زیادی از جمله اعضای ناظر و شریک گفت‌وگو برای شرکت در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای به سمرقند دعوت شده‌اند و فکر می‌کنم از ۱۹ کشور برای شرکت در این مراسم دعوت به عمل آمده است.
صفری به ظرفیت‌های سازمان همکاری شانگهای از جمله سهم این سازمان در اقتصاد دنیا اشاره کرد و افزود: دو فاکتور اصلی در سازمان شانگهای شامل انرژی و ترانزیت برای ما دارای اولویت بالایی است.  معاون وزیر خارجه به ظرفیت‌های عضویت در شانگهای برای ایران نیز پرداخت و گفت: اگر روی این بازار تمرکز کنیم می‌توانیم در زمینه صادرات فعالیت کنیم.
مسکو: ایران در نشست سمرقند تعهدات الحاق به سازمان همکاری شانگهای را امضا می‌کند
- ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه گفت که «چندین تصمیم امیدوارکننده در نشست آتی سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند ازبکستان اتخاذ خواهد شد» و انتظار می رود ایران نیز یادداشتی از تعهدات برای به دست آوردن عضویت رسمی سازمان همکاری شانگهای را امضا کند. ماریا زاخارووا تصریح کرد: در نشست سمرقند در ازبکستان قرار است ایران، یادداشتی از تعهدات برای به دست آوردن عضویت سازمان همکاری شانگهای را امضا کند که به این کشور اجازه می دهد به اسناد موسس و معاهدات بین المللی این سازمان بپیوندد.
وی افزود: روند الحاق بلاروس به سازمان همکاری شانگهای در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند نیز آغاز خواهد شد.
سخنگوی وزرت خارجه روسیه گفت: یادداشت تفاهم هایی نیز در مورد وضعیت شریک گفت و گو برای مصر، قطر و عربستان سعودی برای امضا آماده شده است. روند اعطای وضعیت مشارکت گفت و گو برای بحرین، مالدیو و سایر کشورها هم آغاز خواهد شد.
روند عضوگیری و پروسه تغییر وضعیت ایران از ناظر به دائم
برای پذیرش عضو جدید در سازمان شانگهای باید همه اعضا رای موافق داشته باشند و از جهت اداری و حقوقی هم باید شرایط و مقررات دوجانبه میان سازمان و کشور متقاضی عضویت فراهم و حدود ۲۸ سند حقوقی میان طرفین امضا شود. البته با توجه به اینکه روسیه و چین قدرت‌های تعیین‌کننده در سازمان همکاری شانگهای هستند، پذیرش عضو جدید در این سازمان به موافقت این دو کشور بستگی دارد.
حال این پرسش به ذهن می رسد که ایران تا کنون چه مراحلی را پیموده و برای تبدیل شدن به عضو دائم چقدر باید منتظر بماند؟
در جریان نشست سالانه شورای سران کشورهای عضو شانگهای که روزهای ۲۵ و ۲۶ شهریورماه پارسال در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد، آیت‌الله «سیدابراهیم رئیسی» رئیس‌جمهوری کشورمان در صدر هیاتی دیپلماتیک و به همراه برخی مسئولان کشور در آن شرکت کرد. از نگاه ناظران، پیوستن به اعضای دائمی پیمان شانگهای یک پروسه طولانی است و تهران باید به همه اسناد پذیرفته شده توسط سازمان همکاری شانگهای ملحق شوددر پیوند با روند عضویت ایران در شانگهای لازم باید به این نکته اشاره کرد که در سال ۲۰۰۵ سه کشور ایران، هند و پاکستان به عنوان اعضای ناظر به این سازمان پیوستند و هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷ به عضویت دائم آن درآمدند. ایران نیز در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۱۵ درخواست عضویت دائم را ارائه کرد. از آنجایی که قبول درخواست هر کشوری نیازمند موافقت همه اعضای سازمان همکاری شانگهای است، ایران به علت مخالفت تاجیکستان و ازبکستان تا مدت‌ها نتوانست به عضویت آن درآید. بنابراین ایران بیش از یک دهه در تلاش بود تا به عنوان عضو دائم این سازمان به رسمیت شناخته شود؛ تغییر جایگاهی که مستلزم تصمیم‌گیری و موافقت هم اعضای سازمان بود. «علی شمخانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی ۲۰ مردادماه سال گذشته در صفحه توئیتر خود نوشت: «‏خوشبختانه موانع سیاسی برای عضویت ایران در پیمان شانگهای برداشته شده و با طی تشریفات فنی، عضویت ایران نهایی خواهد شد.» اما اینکه این تشریفات فنی چقدر زمان می‌برد، جای بحث و بررسی دارد. از نگاه ناظران، پیوستن به اعضای دائمی پیمان شانگهای یک پروسه طولانی است و تهران باید به همه اسناد پذیرفته شده توسط سازمان همکاری شانگهای ملحق شود. در واقع مجلس شورای اسلامی باید ورود کشورمان به سازمان و همه این اسناد را تائید کند. این کار چند سال طول خواهد کشید.
بر اساس آیین‌نامه داخلی سازمان همکاری شانگهای، فرایند عضویت دائم یک فرایند زمان‌بر و وقت‌گیری است که تجربه هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷ نشان داد این پروسه ممکن است حداقل دو تا سه سال طول بکشدبر اساس آیین‌نامه داخلی سازمان همکاری شانگهای، فرایند عضویت دائم یک فرایند زمان‌بر و وقت‌گیری است که تجربه هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷ نشان داد این پروسه ممکن است حداقل دو تا سه سال طول بکشد. دولت سیزدهم در صورت سرعت‌بخشی به تصویب اسناد، در بهترین حالت در سال آخر خود عمر دولت می‌تواند، عضویت دائم ایران را در شانگهای رقم بزند.
افزون بر زمان‌بر بودن بررسی این مسائل در مجلس و پیشبرد سازوکارهای داخلی و خارجی، ممکن است اتفاقاتی در این مدت بین اعضا رخ دهد که بر این عضویت تاثیرگذارد. ضمن اینکه بازیگران متخاصم منطقه و بین‌الملل که از عضویت ایران در سازمان شانگهای نگران هستند، ممکن است در این روند کارشکنی و سنگ‌اندازی کنند.
پازل عضویت دائم ایران در شانگهای چه زمانی تکمیل خواهد شد؟
اگر چه ایران برای این مساله بیش از یک دهه منتظر ماند، اما باید مدت دیگری - دو یا سه سال و شاید بیشتر- منتظر بماند تا روند عضویت کاملش در سازمان همکاری شانگهای تکمیل شود. البته دیدگاه خوشبینانه‌ای نیز وجود دارد که معتقد است تا سال آینده روند عضویت دائم ایران کامل خواهد شد. در این زمینه «ژانگ مینگ» و «ولادیمیر نوروف» دبیران جدید و قدیم سازمان همکاری شانگهای اردیبهشت‌ماه امسال در جمع خبرنگاران اعلام کردند که ایران می‌تواند از سال ۲۰۲۳ در صورتی که به همه تعهداتش عمل کند به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای (SCO) درآید.
اهمیت تغییر جایگاه از ناظر به دائم برای ایران
کارشناسان بر این باورند حضور ایران به عنوان عضو دائم در این سازمان با توجه به فعالیت‌ها و همکاری‌های گسترده اعضای آن در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی، بازرگانی، پولی - بانکی، انرژی و فرهنگی، به طور قطع فضای مناسب‌تری را برای تعاملات بین‌المللی کشورمان فراهم خواهد آورد. بنابراین، اینکه ایران در نهایت به عضویت دائم سازمان همکاری‌های شانگهای تبدیل شود یک توافقی برد _ برد و مزیت و فرصت مغتنمی برای هر دو طرف است. کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای در مجموع بیشترین تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی در جهان هستند که با مساحتی در حدود یک چهارم (۲۵ درصد) سطح خشکی‌های زمین، حدود ۴۴ درصد از جمعیت جهان، ۲۵ درصد تولید ناخالص ملی دنیا، ۶۵ درصد بازار جهانی، ۳۰ درصد گاز، ۵۰ درصد ذخایر اورانیوم و ۲۵ درصد ذخایر نفتی جهان، موجب برهم خوردن جهان تک قطبی مطلوب آمریکا و ایجاد توازن قدرت در جهان چند قطبی شده‌اند؛ مواردی که به وزن سیاسی تهران در جهان خواهد افزود.
افق‌های تازه برای توسعه شرق
«آرتور سلیمانوف»، تحلیلگر متخصص در مرکز مطالعات ژئوپلیتیک برلک-یونیتی و معاون رئیس بخش روابط بین‌الملل، تاریخ شناس و شرق شناس از دانشگاه دولتی فنی نفت اوفا از روسیه گفت: نشست سپتامبر سازمان همکاری شانگهای به دلایل خارجی و داخلی برجسته است. به گفته وی، طرح و عامل درونی دستور کار خود اجلاس است که مملو از پیشنهادات و تصمیمات مهم خواهد بود. در حالی که طرح و عامل بیرونی از شرایطی شکل می‌گیرد که ارتباط مستقیمی با رویداد ندارد، اما مورد توجه جامعه جهانی است.
سلیمانوف گفت: مثلًا عملیات ویژه روسیه در اوکراین، تشدید روابط چین و ایالات متحده، وضعیت افغانستان و همچنین افزایش بی ثباتی و عدم اطمینان اقتصادی در جهان از عوامل بیرونی هستند که همه این عوامل - اعم از خارجی و داخلی - بر هدف کلی تأثیر می‌گذارد.
این کارشناس روس توضیح داد: اجلاس سازمان همکاری شانگهای از این جهت منحصر به فرد است که شرکت کنندگان در این نشست ابتدا منافع یکدیگر را درک کرده مواضع نیز مشخص و شفاف هستند. به عنوان مثال، برای چین، اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای فرصتی برای احیای ابتکار یک کمربند و یک جاده است، که پیگیری آن به دلیل بیماری همه گیر به حالت تعلیق درآمد. وی خاطرنشان کرد: چین به حمایت متوازن نیاز دارد و این کشور امیدوار است که این حمایت را از شرکای این سازمان دریافت کند، به ویژه در پس زمینه سفر «نانسی پلوسی» رئیس نمایندگان پارلمان آمریکا به تایوان این حمایت برای چین بسیار مهم است.
سلیمانوف در مورد معاملات با ارز داخلی گفت که کشورهای سازمان همکاری شانگهای به استقلال از دلار و تقویت پول ملی خود علاقه نشان می‌دهند که در این اجلاس نیز این موضوع مورد بحث قرار خواهد گرفت. وی بیان کرد: سه کشوری که به این موضوع علاقه دارند: هند، روسیه و چین هستند که تمایل دارند وابستگی به دلار را به حداقل برسانند، اما انگیزه دلار زدایی را می‌توان جمعی در نظر گرفت. پیامدهای بیماری همه‌گیر و ریسک‌های اقتصادی در پس‌زمینه تحریم‌های غرب، تقویت ارزهای ملی و خروج از وابستگی به دلار فرصتی برای محافظت از حساب‌های ارزی در برابر مسدود شدن تحریم‌ها است.
این کارشناس گفت: با گنجاندن ایران در سازمان همکاری شانگهای، بازارهای جدید و فرصت‌های جدیدی برای گسترش پتانسیل تسویه ارزهای ملی به وجود می‌آیند.
سلیمانوف گفت: ما شاهد مرحله کیفی جدیدی در توسعه سازمان همکاری شانگهای هستیم که در درجه اول بر گسترش سازمان و تثبیت پتانسیل کشورهای عضو متمرکز است. این امر به دلایل عینی اتفاق می‌افتد. از یک سو، سازمان همکاری شانگهای پتانسیل عظیمی برای همکاری تجاری، اقتصادی، سرمایه‌گذاری و فرهنگی دارد. از سوی دیگر، غرب تمایلی به ادغام کشورهای دیگر در این سازمان ندارد ولی چه غرب بخواهد و چه نخواهد مراکز جدید قدرت در آسیا در حال شکل‌گیری است.