تضامین مکتوب برای حذف رفع پایدار «تحریم‌ها»

   بهروز علی زاده -پیش‌نویس کنونی در وین، در قیاس با گذشته از جنبه‌های مختلف بهبود پیدا کرده و چه از منظر «پایداری رفع تحریم‌ها و اطمینان‌بخشی به فعالان اقتصادی» و چه از نظر «حفظ دستاوردها، دانش و زیرساخت هسته‌ای» و چه از جنبه حراست از «امکان بازگشت‌پذیری سریع»، در مقایسه با سند برجام و همینطور پیش‌نویسی که در ادوار پیشین به دست‌آمده بود و نیز در مقایسه با سند اسفندماه، به شکل ملموسی ارتقاء پیدا کرده و دارای امتیازات قابل توجهی است.
هیات جمهوری اسلامی ایران تاکید دارد که لازمه رسیدن به توافق، پایدار بودن رفع تحریم‌ها به نحوی تضمین شده است و اینکه موضوعی نباید به عنوان اهرم فشار جهت استفاده علیه ایران در آینده باقی بماند.اما گره برجام چیست و مانع توافق کدام است؟ آنگونه که منابع خبری و گزار‌ش‌ها می‌گویند رفع حداکثری تحریم‌ها و کوچک کردن لیست تحریم‌ها، دریافت ضمانت‌های کافی برای خارج نشدن دوباره آمریکا از برجام و اعلام خاتمه سوالات و ابهامات آژآنس درباره موضوعات پادمانی، سه موضوع مهمی هستند که در دور تازه مذاکرات در وین میان ایران و آمریکا و نماینده اتحادیه اروپا مورد بحث است.
محمد جمشیدی معاون امور سیاسی دفتر رییس جمهور هم پیش از این اعلام کرده بود که در تمامی گفتگوهای تلفنی سید ابراهیم رییسی با روسای جمهور فرانسه روسیه و چین موضع قاطع رییس جمهور این بود فقط زمانی که ادعاهای پادمانی حل و فصل و بسته شود، توافق نهایی قابل دست یافتن است.
وزیر امور خارجه کشورمان هم در خصوص مذاکرات رفع تحریم ها به آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد گفت: ما برای رسیدن به یک توافق قوی و پایدار جدی هستیم. اکنون نیز مذاکرات در مسیر خود در وین با جدیت دنبال می شود، البته نتیجه این موضوع بستگی دارد به اینکه آیا آمریکا می خواهد توافقی صورت بگیرد؟ آیا آمریکا انعطاف و واقع بینی لازم را در عمل از خود نشان خواهد داد؟ ما اراده جدی و واقعی برای رسیدن به توافق قوی و پایدار را داریم و آنرا نشان داده ایم.
امیرعبداللهیان گفت: همکاری جمهوری اسلامی ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی استمرار دارد. اما  معتقدیم آژانس باید با فاصله گرفتن از موضوعات انحرافی و غیرسازنده سیاسی و از مسیر فنی موضوعات باقیمانده پادمانی را به طور کامل حل و فصل نماید.
سه چالش اساسی مذاکرات وین چیست؟
رفع حداکثری تحریم‌ها و کوچک کردن لیست تحریم‌ها، دریافت ضمانت‌های کافی برای خارج نشدن دوباره آمریکا از برجام و اعلام خاتمه سوالات و ابهامات آژانس درباره موضوعات پادمانی، سه موضوع مهمی هستند که در دور تازه مذاکرات در وین میان ایران و آمریکا و نماینده اتحادیه اروپا مورد بحث است.
تضمین‌ ذاتی یکی از موضوعات مهمی است که هم چنان میان ایران و آمریکا مورد بحث است. مقامات کشورمان از روز نخست مذاکرات احیای برجام بر این مساله تاکید کرده‌اند که بازگشت به برجام باید منوط به تضمین یا تضمین های سیاسی، حقوقی و تجاری ـ اقتصادی باشد که مانع از خروج یک جانبه یک عضو از آن شده و به تکرار تجربه می ۲۰۱۸ منجر نشود. اما مقامات آمریکایی ارایه تضمین حقوقی و سیاسی را با توجه به محدودیت‌های قانونی قوانین این کشور رد کردند و مدعی هستند با توجه به اینکه برجام یک معاهده نیست اساسا هیچ تضمینی در این که رییس جمهور بعدی آمریکا این توافق را رد نکند وجود ندارد.
با این حال این مساله از نگرانی‌های عمده تیم مذاکره‌کننده کشورمان در روند مذاکرات بوده است و تلاش دارند به نحوی برای رفع این نگرانی، فرمول و دستور العملی طراحی شود.
طرح ایده‌ها و پیشنهادهای مختلف در این رابطه راه به جایی نبرد تا اینکه در نهایت مقامات و مسئولان هسته‌ای و سیاسی به این نتیجه رسیدند که بهترین تضمین حفظ پویایی و فعال بودن صنعت هسته ای کشور در برابر هر گونه عهد شکنی از سوی طرف های مقابل است؛ همان طور که ضمانت برجام چیزی نبود جز حفظ توان و امکان بازگشت سریع به فعالیت‌های هسته‌ای.
در عین حال هنوز بر سر این مسئله اختلاف نظرهای جدی وجود دارد و تا نهایی شدن این موضوع زمان باقی است.
از دیگر موضوعات مورد بحث در مذاکرات وین، مساله رفع تحریم‌ها و ابعاد آن است. از مهم ترین مسایل مورد بحث در مذاکرات از ابتدا تا کنون موضوع رفع تحریم های یک جانبه آمریکا به ویژه آن بخش از تحریم هایی است که تحت عناوین دیگری به جز هسته‌ای، انجام گرفته است و در عمل رفع تحریم‌ها در چارچوب برجام را بی اثر می کند. علاوه بر این، اقدام آمریکا در تحریم برخی نهادهای حاکمیتی همچون سپاه از دیگر چالش‎هایی است که مذاکرات را به چالش کشیده است.
موضوع دیگری که محل بحث مذاکره کنندگان ایران و آمریکا و اتحادیه اروپاست و به نظر به یکی از چالش‌ها در این دور تبدیل شده، سوالات و ابهاماتی است که آژانس در رابطه با سه مکان غیرهسته‌ای در ایران دارد.
بر اساس بیانیه مشترک میان ایران و آژانس در تاریخ ۵ مارس ۲۰۲۲، ایران حسن نیت خود را در تعامل با آژانس با ارائه اطلاعات فنی دقیق نشان داد و انتظار این بود که آژانس نیز با رویکردی مستقل، بی طرفانه و حرفه‌ای، اقدامی سازنده و واقع بینانه در جهت عادی سازی موضوعات پادمانی که به اذعان خود آژانس به هیچ وجه نگرانی عدم اشاعه ای نداشته، صورت دهد اما متاسفانه این اتفاق نیفتاد و در میان مذاکرات ایران و آژانس و برخلاف بیانیه مشترک ایران و آژانس برای خاتمه پرونده‌های ادعایی؛ سه کشور اروپایی با وجود دسترسی ایران به دو مکان و ارایه اطلاعات تکمیلی با چراغ سبز آمریکا و اسراییل مسیر تشدید فضا و تصویب قطعنامه علیه ایران را در پیش گرفتند.
قطعنامه پیشنهادی آمریکا و تروئیکای اروپا علیه ایران، ۱۸ خرداد ۱۴۰۱ با وجود مخالفت جدی چین و روسیه در نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به تصویب رسید. در این قطعنامه نویسندگان نسبت به ادعاهای ساختگی درباره پیدا شدن مواد هسته‌ای در سه مکان اعلام نشده در ایران ابراز نگرانی کرده و خواستار همکاری کامل ایران با آژانس بین‌المللی هسته‌ای شدند. در این قطعنامه از ایران خواسته شد تا برای «انجام تعهدات قانونی خود بر اساس فوریت عمل کند و بدون تأخیر، پیشنهاد مدیرکل آژانس را برای تعامل بیشتر برای شفاف‌سازی و حل و فصل همه مسائل پادمان باقی‌مانده را بپذیرد.»
متعاقب این اقدام، ایران برخی از همکاری‌ها با آژانس را که فراتر از پادمان بود و تنها بر مبنای حسن نیت و در چارچوب برجام انجام می گرفت از جمله فعالیت‌ دوربین‌های فراپادمانی، دستگاه اندازه گیری بر خط سطح غنا OLEM‌و فلومتر آژانس را قطع کرد. هم چنین سازمان انرژی اتمی نسبت به نصب سانتریفیوژهای پیشرفته اقدام کرد.
ایران معتقد است، هیچ موضوع پادمانی در خصوص فعالیت‌های هسته‌ای کنونی ایران که همواره نیز در گزارش‌های مختلف تایید شده، وجود ندارد و ادعاهای مطرح شده در خصوص سال‌های ۲۰۰۳ نمی‌‎تواند مبنای فشار جدید بر ایران باشد. در حالی که داوطلبانه به تعامل عملی و سازنده خود با آژانس ادامه داده و از نزدیک با آژانس برای رسیدگی به سؤالات مورد بحث همکاری کرده و در دو دهه اخیر آژانس نتوانسته ادعاهای طرف اسرائیلی را اثبات کند اما متأسفانه تعامل مثبت و سازنده ایران با پاسخ مناسب از سوی آژانس مواجه نشد.
مقامات ایران در رابطه با سوالات آژانس در مورد چهار مکان مورد سوال که به گفته مقامات یکی از این مکان‌ها رفع ابهام شده است، معتقدند: سوالات آژانس باید مبتنی بر مبانی، مدارک و دلایل جدی باشد. سوالات مبتنی بر ادعاهای معطوف به جاسوسی و مواردی از این دست به هیچ وجه قابل قبول نبوده و نخواهد بود و فراهم آوردن امکان دسترسی برای آژانس مشروط به آن است که سوالات و ابهامات یک بار و برای همیشه تمام شود.
ظاهرا مقامات آمریکایی و اروپایی عضو برجام یادشان رفته که تمام موضوعات گذشته در چارچوب پی ام دی به یک باره و برای همیشه در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۵ توسط شورای حکام بسته شد و در قطعنامه ۲۲۳۱ نیز این موضوع مورد تایید قرار گرفت. این کشورها به خوبی می دانند که ادعاهای مطرح شده درباره فعالیت‌های هسته ای ایران در مکان‌های مورد اشاره ساختگی، جعلی و سیاسی هستند، همان طور که ادعاها درباره ابعاد نظامی برنامه هسته‌ای ایران (پی ام دی) سیاسی و ساختگی بود و یک شبه بعد از تفاهم بر سر برجام این مساله نیز با یک چکش روی میز بسته شد. نکته قابل توجه این است که اگر این کشورها خواهان همکاری «کامل» ایران در رابطه با سوالات پادمانی هستند خوب می دانند که باید همزمان و متقابلا تحریم‌های برجامی و فرابرجامی علیه ایران را به طور «کامل» رفع کنند.
علاوه بر این، چگونه کشورهای اروپایی و آمریکا درباره سوالات پادمانی آژانس آن را کاملا در چارچوب اختیارات این نهاد و مستقل از برجام می دانند در حالی که درباره رفع تحریم‌ها یا همکاری‌ها با آژانس در چارچوب پروتکل الحاقی، معتقدند رویه باید همانی باشد که در برجام ۲۰۱۵ در پیش گرفته شد؟ بنا براین همان طور که در در ۲۰۱۵ همزمان موضوع پی ام دی مورد بررسی و مذاکره قرار گرفت و به طور رسمی خاتمه یافت، چند سوال مطرح از سوی آژانس هم باید در همین چارچوب بررسی شود. همان طور که در روند مذاکرات منتج به برجام جامع اقدام مشترک اتفاق افتاد، هیچ تردیدی نیست که حل و فصل اتهامات ساختگی علیه ایران در قالب پی ام دی، فقط با یک تفاهم سیاسی ممکن شد. اکنون هم حل ابهامات و سوالات جزیی و کم اهمیت آژانس درباره چند مکان غیر هسته‌ای در ایران که برخی آنها مورد بازدید و بازرسی آژانس نیز قرار گرفته است، جز با یک تفاهم سیاسی امکان‌پذیر نیست.
به نظر می‌رسد این سه موضوع چالش اصلی پیش روی مذاکره کنندگان در شهر وین است. دو طرف در حال چانه زنی برای رسیدن به نقطه مطلوب در بحث تضمین‌ها و لیست تحریم‌ها هستند اما سخت‌ترین چالش وین رسیدن به یک راه‌حل برای بسته شدن پرونده های ادعایی آژانس خواهد بود.
بازی جدید آمریکا در مذاکرات وین!
رفتار غربی‌ها در عهدشکنی، صراحتا این گمانه را تقویت می‌کند که آنها در ادعای خود مبنی بر دستیابی به یک توافق قوی، پایدار و قابل اتکاء جدیت و حسن نیت ندارند.
بر خلاف آنچه در برخی رسانه‌های غربی عنوان شده، هیچ‌یک از موضوعات باقی‌مانده قبلی که مانع انتفاع ایران از برجام شده از دستور کار هیأت ایرانی خارج نشده و ایده‌های ارائه شده از سوی کشورمان نیز با هدف پیگیری و به نتیجه رساندن انتظارات ایران مطرح شده است‌.
در همین راستا؛ هیأت ایرانی در روز نخست این دور از گفتگوها دیدگاه‌های خود درباره چند موضوع باقی‌مانده را به طرف مقابل ارائه کرد.
اطمینان از باقی نماندن هیچ موضوعی برای تبدیل شدن به اهرم فشار بر ایران در آینده از جمله مهمترین مواردی است که هیأت ایرانی بر آن تأکید داشته، چه، برای جمهوری اسلامی ایران قابل پذیرش نیست که برجام از طرف آمریکا و طرف‌های غربی به گروگان ادعاهایی تبدیل شود که هیچگونه مبنایی ندارد و صرفاً با صحنه‌گردانی دشمنان ایران و با هدف اعمال فشار بر ایران مطرح می‌شوند.
به عنوان مثال؛ در خصوص موضوعات پادمانی که رفع آنها مبنایی کاملا مبتنی بر برجام دارد، طرف‌های غربی اسفندماه گذشته تعهداتی دادند که اکنون با گذشت بیش از پنج ماه، نه تنها به آنها عمل نکرده‌اند که از قضا مسیری کاملا متضاد با آن تعهدات را دنبال می‌کنند.
این رفتار غربی‌ها در عهدشکنی، صراحتا این گمانه را تقویت می‌کند که آنها در ادعای خود مبنی بر دستیابی به یک توافق قوی، پایدار و قابل اتکاء جدیت و حسن نیت نداشته و نه تنها حاضر به پذیرش الزامات یک توافق قوی نیستند، بلکه سعی می‌کنند ایران را زیر فشار روانی قرار داده و امتیازات بیشتری را کسب کنند. طرف غربی در حالی در فضای رسانه‌ای سعی در القاء زیاده‌خواهی طرف ایرانی دارد که موضوعات پادمانی اساساً امری جدا از برجام یا خواسته‌ای اضافی از سوی ایران نیست و آنها در سال ۲۰۱۵ در متن برجام نیز تعهدی سیاسی برای مختومه کردن ادعاها علیه برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران در شورای حکام آژانس ارائه کرده‌اند.
نکته اینجاست که طرف غربی با انواع ترفندها تلاش می‌کند با ابزارهای فرامذاکراتی، ایران را به پذیرش توافقی وادار کند که در آن موضوع انتفاع کامل کشورمان از برجام همچنان مبهم بوده و هیچ تضمینی نیز برای باز نشدن پرونده‌های ادعایی علیه ایران از سوی نهادهایی چون آژانس نیز وجود ندارد.
منطق ایران در این خصوص نیز کاملا روشن و مبتنی بر اصول مذاکره حرفه‌ای با بده بستان‌های متوازن است که طبیعتا توافقی مطلوب را به‌دنبال خواهد داشت.
طرف غربی اگر مدعی تلاش برای حصول یک توافق قوی است باید با اتخاذ رفتاری مسئولانه، اراده خود را نه در خطابه‌های چندپهلوی رسانه‌ای بلکه با ارائه تضامین مکتوب به اثبات برساند.
به بیان دقیق‌تر؛ ضلع غربی مذاکرات نمی‌تواند ضمن ادعای حل موضوعات و اجبار ایران به پذیرش توافق، موضوعات دیگری را به عنوان گروگان در اختیار گرفته و از آن به مثابه چماق استفاده کند، چه، تجربه نشان داده در چنین شرایطی، آنها به مجرد عبور از این مرحله در اولین فرصت، ساز جدیدی را کوک خواهند کرد و چنانچه قبلا هم رخ داده از همه ابزارهای خود برای کاهش اثرگذاری رفع تحریم‌ها استفاده خواهند کرد.
اینکه کاخ سفید تاکنون از پذیرش منطق ساده اما اصولی مذاکره‌کنندگان ایرانی سر باز زده، شاهدی بر عدم جدیت آنها در مذاکرات و حفظ اثربخشی سایه تحریم‌ها حتی پس از توافق احتمالی است. بدیهی است توافق احتمالی در مذاکرات جاری اگر منجر به دو اتفاق یعنی؛ «حذف هرگونه اهرم فشار علیه ایران در آینده» و «رفع پایدار و با ثبات تحریم‌ها برای اطمینان‌بخشی به شرکای تجاری» نشود، به دلیل اینکه منافع ملت ایران را تضمین نمی‌کند، هیچ دلیلی برای تن دادن به آن از سوی تهران وجود ندارد.
بر این اساس؛ از آنجا که حضور هیأت ایرانی در وین با هدف دستیابی به توافق صورت پذیرفته، اگر طرف مقابل اراده واقعی برای حصول توافق داشته باشد، این امر در دسترس است.
مرندی: باید احتیاط کرد!
از دیگر سو «محمد مرندی» مشاور هیأت مذاکره کننده هسته‌ای ایران تاکید کرد که پیشرفت‌هایی در این مذاکرات حاصل شده اما باید احتیاط کرد.بر اساس این گزارش، مرندی در گفتگو با شبکه خبری المیادین گفت: پیشرفت اجمالی حاصل شده است اما برخی از موضوعات همچنان به حل و فصل نیاز دارد. وی با بیان اینکه ایالات متحده کارنامه خوبی در خصوص توافق ندارد، افزود: آمریکا باید تصمیماتی را جهت رفع نگرانی‌های ایران اتخاذ کند.
مرندی تصریح کرد: برای ایران پیشرفت مهم است و تا زمانی که پیشرفت ادامه داشته باشد مذاکرات تداوم دارد. چیزی که برای ما مهم است دستیابی به یک توافق منصفانه است.
مشاور هیأت مذاکره کننده ایران ادامه داد: نمی دانم به توافق دست خواهیم یافت یا نه. شانس دستیابی به توافق ۵۰ درصد است. از منابع اروپایی به ما خبر رسیده که آمریکایی‌ها در خصوص برخی مسائل توافق تجدیدنظر کرده اند. اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها در تحمیل تصمیمات خود بر ایران پیرامون توافق هسته‌ای شکست خوردند.
مرندی افزود: موضوع سپاه پاسداران شرطی در مذاکرات نبود اما رسانه‌های غربی در خصوص آن دست به بزرگ نمایی زدند. تمام خواسته‌های ایران در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک است نه خارج از آن. اختلاف مربوط به ایران و ایالات متحده پیرامون موضوعات باقیمانده است و اختلافی بین ایران و اروپایی‌ها یا روسیه وجود ندارد.