زمان اقدام برای حق آبه

 شیدا تالشی- معاهده حق ابه ایران با وجودی که سالهاست امضا شده است، اما هیچگاه بر اساس آن حتی در سال‌های ترسالی حق و حقوق ایران داده نشد.خشک شدن تالاب هامون ایران مشکلات زیست محیطی فراوانی را در منطقه ایجاد کرده است که نیاز مبرم به احیای آن وجود دارد. با وجود سد‌های احداثی افغانستان نیاز به عزم جدی دستگاه دیپلماسی است تا با پیگیری معاهده‌های بین المللی و فشار بر طرف افغانستانی، حق آبه کشاورزان و ساکنان ستخکوش سیستان گرفته شود.
البته باید به این نکته هم توجه داشت که بیش از یک سوم تالاب هامون در خاک افغانستان قرار دارد که با خشک شدن آن، گردو غبار و آلودگی هوا تا مرکز افغانستان نیز گسترش خواهد یافت شد که برای جلوگیری از این مشکل باید طرف افغانستانی را نیز به مشکلات زیست محیطی و اقتصادی ناشی از خشک شدن هامون آگاه کرد.طالبان حاکم بر افغانستان بار‌ها اعلام کرده اند که به معاهده حق ابه ایران پایبند هستند حال باید دید آیا آنان به تعهدات خود عمل می‌کنند ...
اکنون توپ در زمین طالبان است تا نشان دهند با عمل به معاهده حق ابه هیرمند به قوانین و معاهده های بین المللی پایبند هستند یا خیر ...
مسئله حق‌آبه ایران از هیرمند باید پیگیری شود
محمدباقر قالیباف رئیس مجلس شورای اسلامی در جلسه علنی دیروز مجلس، پس از بررسی سؤال جلال محمودزاده نماینده مردم مهاباد از وزیر امور خارجه، درباره سدسازی‌های ترکیه بر روی رودخانه‌های دجله و ارس و عدم اعتراض دستگاه دیپلماسی به این رویه و همچنین توضیحات حسین امیرعبدالهیان وزیر امور خارجه کشور، گفت: موضوع آب در کشور ما و در منطقه از اولویت‌های بسیار مهم است و ما به این موضوع به عنوان یک مسئله امنیت ملی توجه ویژه‌ای داریم.
رئیس مجلس شورای اسلامی خاطرنشان کرد: نه تنها مجلس، بلکه تمام قوای سه‌گانه و مردم نیز شاهد کمبود آب و شرایط حاکم محیط زیستی هستند. بنابراین وزارت امور خارجه و سایر سازمان‌های مربوطه که زبان اشاره به تک‌تک آن‌ها وجود ندارد، باید کمک کنند تا این مشکل در رابطه با حق‌آبه جمهوری اسلامی ایران پیگیری و حل شود.
طالبان حقابه ایران را نمی‌دهد
حسین امیرعبداللهیان گفت: برای جمهوری اسلامی ایران قابل قبول نیست که کشور دوست و همسایه ما ترکیه اقداماتی در حوزه سد سازی انجام دهد.
 وزیر امور خارجه گفت که برای ایران قابل قبول نیست که کشور دوست و همسایه‌اش با سد سازی تاثیر منفی بر روی شرایط زیست محیطی منطقه گذاشته و مشکلاتی را برای ما و سایر مردم منطقه ایجاد کند.
حسین امیرعبداللهیان در جلسه علنی دیروز مجلس شورای اسلامی و در پاسخ به سوال جلال محمودزاده در خصوص علت عدم انجام اقدامات لازم در خصوص سدسازی‌های بی‌رویه ترکیه بر روی رودخانه دجله و ارس بیان کرد: برای جمهوری اسلامی ایران قابل قبول نیست که کشور دوست و همسایه ما ترکیه اقداماتی در حوزه سد سازی انجام دهد که شرایط زیست محیطی منطقه را دچار اشکال کرده و مشکلاتی را برای مردم ما و منطقه ایجاد کند و از سویی دیگر بر روی میزان ورودی آب به کشور ما تاثیر منفی بگذارد.
وی ادامه داد: در ۸ ماه گذشته حداقل دو بار به صورت حضوری و چندین بار در تماس تلفنی این موضوع را از وزیر امور خارجه ترکیه پیگیری کردم. علی‌رغم این‌که هیچ قرارداد دو جانبه‌ای بین تهران و آنکارا در زمینه همکاری‌های آب وجود نداشت در طول چهار ماه گذشته با رایزنی‌های صورت گرفته قرار است کمیته مشترک آبی بین دو کشور تشکیل شود.
امیرعبداللهیان در ادامه اظهار کرد: در پاسخ به پیگیری‌های ما، ترکیه تاکید دارد که سد سازی‌ها در مناطق کوهستانی بوده و صرفا برای استفاده برق آبی است، اما ما جلساتی را در وزارت نیرو با کارشناسان داشتیم و ابهامات زیاد و جدی برای ما وجود دارد.
او گفت: به گفته کارشناسان مخازنی که برای استفاده برق آبی ایجاد می‌شود نیاز نیست که خیلی بزرگ و عمیق باشد. صرفا باید مقداری آب جمع شده تا بتواند توربین‌ها را به حرکت در آورد. ما این ابهامات را به وزیر امور خارجه ترکیه انتقال دادیم و آن‌ها در پاسخ گفتند ما هیچ نیازی به این آب نداریم و در زمستان آن را ذخیره کرده و تابستان آن را رهاسازی می‌کنیم.
وی تصریح کرد: برای اولین بار در طول تاریخ در طول چهار ماه گذشته گام‌های لازم برای تشکیل کمیته مشترک آبی بین ایران و ترکیه برداشته شده است و در سه ماه گذشته هیاتی از وزارت خارجه و وزارت نیرو به ترکیه رفتند و قرار است به زودی هیات ترکیه‌ای به تهران بیایند.
امیرعبداللهیان افزود: از نظر فنی و حقوقی همچنان ابهاماتی وجود دارد که ما آن را با جدیت دنبال خواهیم کرد. از مجلس شورای اسلامی نیز انتظار داریم از ظرفیت دیپلماسی پارلمانی استفاده کرده و به کمک ما که دستگاه اجرایی هستیم بیاید. تشکیل این کمیته آبی می‌تواند مانع انجام اقداماتی شود که به کشاورزی و محیط زیست کشور و منطقه آسیب وارد کند.
طالبان حقابه ایران را ندهد، اقدام قانونی می‌کنیم
حسین امیر عبداللهیان همچنین در مجلس درباره حق آبه ایران از هیرمند گفت: از هیئت حاکمه موقت افغانستان درباره حقابه ایران از هیرمند رضایت نداریم چراکه این هیئت می‌توانست بهتر از این عمل کند.
به گفته وزیر امور خارجه با آزادسازی بخشی از آب سد کمال خان افغانستان، بخش کمی از آب به ایران رسید، اما کارشکنی‌های زیادی در افغانستان شد و در زمانی که سد کمال خان پر از آب بود درخواست آزادسازی کردیم، اما گفتند مسیر لایروبی نشده است؛ با این وجود ایران اعلام کرد آمادگی لایروبی مسیر آب را به صورت فنی دارد تا آب بازنگردد و به توربین‌های سد آسیب نرسد، اما طرف افغانستانی گفت ۳ میلیون دلار پول نیاز داریم که شرکت‌های خودشان لایروبی کنند.
از زمان روی کار آمدن طالبان در افغانستان سرپرست وزارت خارجه افغانستان چندبار به حق جمهوری اسلامی درباره حقابه هیرمند اذعان کرده است.
اساس این حق آبه به بعد از جدایی افغانستان از ایران و توافق گلد اسمیت به تاریخ ۱۸۷۲میلادی بر‌می گردد این بود که هر دو کشور ایران و افغانستان باید به طور مساوی از آب هیرمند برخوردار شوند و افغانستان نباید به زیان حق‌آبه ایران اقدام کند.
حسین امیر عبداللهیان همچنین گفت که اگر طالبان حقابه ایران را ندهد، اقدام قانونی و بین المللی می‌کنیم چراکه تأمین حقابه ایران از هیرمند نقش تعیین‌کننده در سیاست راهبردی ما نسبت به هیئت حاکمه افغانستان دارد و اگر هیئت حاکمه موقت افغانستان حقابه ایران را ندهد، از تمام مسیر‌های قانونی و بین المللی استفاده می‌کنیم.
به گفته وزیر امور خارجه کشورمان هیئت حاکمه موقت افغانستان تا الان برای بازدید ما کمکی نکرده، اما سرپرست وزارت خارجه آن‌ها قول داد کمتر از چند هفته امکان این بازدید فراهم شود.
یکی از مصادیق راستی‌آزمایی ایران از هیئت موقت حاکمه افغانستان عمل به قرارداد رسمی حقابه ۱۳۵۱ است.
با اینکه ملاعبداللطیف منصور وزیر آب و انرژی طالبان در دیدار با سید حسن مرتضوی معاون سفیر کشورمان گفت: با وجود خشکسالی و کم آبی هیرمند، به توافق حق آبه با ایران پایبند هستیم و حسن کاظمی قمی نماینده ویژه ایران در امور افغانستان گفته که تیم اعزامی کابل توافق کرد که بر اساس معاهده دو کشور در بازگشت به کابل پرداخت حق آبه ایران در برنامه‌های حکومت افغانستان باشد، هنوز هم مسئله حل نشده پابرجا باقی است.
به همین منظور بنا به گفته حسین امیرعبداللهیان قرار است کارشناسان ایرانی از رودخانه بالادستی سد کجکی افغانستان بازدید کنند تا مقدار کاهش شاخص آب بر مبنای قرارداد ۱۳۵۱ بررسی شود.
دهمرده نماینده زابل پس از توضیحات رئیس مجلس درباره پاسخ‌ها و فعالیت‌های وزیر امور خارجه برای دریافت حقابه ایران از رودخانه هیرمند، به صورت مشروط قانع شد.
حق آبه ایران پشت سد کمال خان
ساخت بند کمال خان در مسیر‌های اصلی رود هیرمند مانع از جاری شدن حتی سیلاب‌های فصلی به سوی دشت سیستان شده و عملا ایران را از حق آبی طبیعی و قانونی محروم کرده است.
۲۹ دی ماه بود که طالبان، دو دریچه از چهار دریچه بند کمال خان را به سمت ایران باز کرد و در ظاهر آب هیرمند به سوی هامون ایران جاری شد
پیش از این هیات های دو کشور ایران و افغانستان با سفر به پایتخت ها، زمینه های بهره وری ایران از حق آبه قانونی رود هیرمند که چندین دهه بود اجرایی نشده بود فراهم کرده بودند.
گرچه یک روز بعد سخنگوی وزارت آب و برق طالبان اخبار منتشر شده مبنی بر باز شدن دریچه های سد کمال خان به روی ایران را تکذیب کرد اما تصاویر سد کمال خان نشان می داد که حجم انبوهی از آب از  دریچه های باز شده در حال تخلیه است ولی با گذشت نزدیک به یک ماه  آب، بند کمال خان به ایران نرسید .
 حق آبه ایران از هیرمند  
جدایی هرات از ایران در سال 1857 میلادی بر اساس معاهده ننگین پاریس و به دنبال آن خودداری حاکمان افغانستان از جاری شدن رود هیرمند به سوی ایران باعث شد تا مشکلات زیست محیطی زیادی در فرودست رود هیرمند و دریاچه هامون در سیستان و بلوچستان ایران به وجود اید. به همین دلیل از همان سال ها  مسئله حق آبه ایران از رود هیرمند دغدغه سیاسیون و کشاورزان ایرانی بود. از همان زمان معاهدات متعددی میان ایران و حاکمان افغانستان برای تامین آب دریاچه هامون بسته شد که هر از گاهی دولت های مستقر در کابل به روش های مختلف آن را زیر پا گذاشتند.
در اواخر سال 1351 هجری شمسی قرارداد حق آبه ایران از رود هیرمند میان دولت های وقت افغانستان و ایران به امضا رسید که بر اساس آن مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و بلوچستان و دریاچه هامون ایران باشد.
این قرار داد همچنان به قوت خود باقی است اما در سال های گذشته به ویژه در دهه اخیر به دلائل مختلفی از جمله خشکسالی، نبود دولت قدرتمند و اراده سیاسی در افغانستان و تغییر مسیر رود هیرمند در فرادست متاسفانه عملی نشده است.
از اواخر سال 1370 هجری شمسی و با کاهش نزولات آسمانی ، استفاده های غیر حرفه ای از آب هامون و ساخت سیل بند و سدهای انحرافی از جمله سد کجکی و کمال خان در افغانستان هر سال میزان ورودی آب به ایران کاهش یافت به طوری که منجر به خشک شدن دریاچه بزرگ هامون ( هفتمین تالاب بزرگ جهان ) شد.
بند کمال خال کابوس دریاچه هامون  
سد یا بندکمال خان یکی از پروژه های آبی و برقی افغانستان است که به شدت محل اختلاف با جمهوری اسلامی به دلیل کاهش آبگیری دریاچه هامون است.
این سد که بیشتر آن خاکی است در 90 کیلومتری جنوب شرقی شهر زرنج افغانستان و حدود 80 کیلومتری مرز با ایران ساخته شده است . کار ساخت این سد از سال 1345 هجری شمسی آغاز شد اما به دلایل سیاسی از جمله حمله شوروی سابق به افغانستان و حملات آمریکا و متحدانش، سال ها نیه کاره رها شد تا اینکه در سال 1390 مجددا کار ساخت ان شروع شد و  5 سال پیش به بهره برداری رسید.
سال قبل نیز آخرین مرحله ساخت سد کمال خان به پایان رسید که در مراسم افتتاح آن اشرف غنی رئیس جمهور وقت (فراری ) افغانستان در سخنانی جنجالی خطاب به ایران گفت اگر آب می خواهید باید نفت بدهید و اکنون کلید در دست افغانستان است. !
ارتفاع این سد ۱۶ متر و گنجایش ذخیرهٔ آب آن ۵۲ میلیون مترمکعب است. ساخت سد کمال خان و بندهای انحرافی آن در مسیر های اصلی رود هیرمند که مانع از جاری شدن حتی سیلاب های فصلی به سوی دشت سیستان می شود در خشک شدن دریاچه هامون تاثیر بسزایی داشته است به طوری که از سد کمال خان با عنوان کابوسی برای هامون ایران نام می برند.
جدای از سهم ایران از آب رودخانه هیرمند ، یکی از منابع اصلی تغذیه دریاچه هامون ورود سیلاب های اطراف به ویژه سیلاب های جاری شده در دشت افغانستان است که با احداث سد کمال خان عملا سرچشمه اصلی دریاچه هامون به جای ورود به دریاچه در پشت سد کمال خان محبوس می شود.
نقش ترکیه در ساخت سد کمال خان
گرچه سرمایه 80 میلیون دلاری ساخت سد کمال خان را افغانستان متقبل شده است اما نباید نقش ترکیه را در توسعه این سد فراموش کرد .
شرکت اصلی سازنده بند کمال خان شرکت پمکتک ترکیه بود. ترک ها سال هاست که بنا به دلائلی در ساخت سد و آبگیر در افغانستان فعال هستند که در تمامی موارد ساخت این سدها بر خشکسالی در ایران به شدت موثر بوده است.  
شرکت های مختلف ترکیه در پروژه سد سازی افغانستان بر رود هیرمند و هریرود و شاخه های فرعی آن، سدها و آب بندهای متعددی احداث کردند که ماحصل آن کاهش سهم ایران از حق آبه هیرمند و خشک شدن تالاب هامون ایران بود.
خاکریزی که مانع انتقال آب به هامون شد!
محسن اسلام زاده، مستندساز چند روز پیش در گزارشی مدعی شد با وجود ازادسازی آب از سد کمال خان وجود یک خاکریز در ایران، مانع اصلی رسیدن آب هیرمند به هامون شده است.!
خاکریزی که به گفته او ، تابستان امسال برای جلوگیری از قاچاق در داخل کشورمان  ایجاد شده است ...  داود میرشکار مدیرکل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان در واکنش به پخش این تصاویر با اشاره به اینکه آب رود هیرمند را با بحث سمت هامون سابوری که از فرارود تغذیه می‌شود نباید اشتباه بگیریم ، افزود: متاسفانه آب سد کمال خان منحرف شده است و به محلی به نام ”گودزره“ می‌رود که با هامون سابوری متفاوت است.
سد پاشدان تهدیدی دیگر برای ایران
سد پاشدان  که حدود 85 در صد پیشرفت فیزیکی دارد در 20 کیلومتری مرکز شهر هرات قرار گرفته و بر رود هریرود ساخته شده است. ظرفیت ذخیره آب در این سد 54 میلیون مترمربع و توانایی تولید 2 مگا برق را خواهد داشت.
سد پاشدان در صورت بهره برداری تاثیر زیادی بر حوضه ابریز به ویژه در شمال شرق کشورمان خواهد داشت .
 باید توجه داشت که آبهای سطحی خراسان رضوی به ویژه شهر مشهد از حوضه آبریز هریرود تغذیه می کند که با احداث سد پاشدان عملا ورودی این حوضه آبریز به شدت کاهش خواهد یافت . با توجه به اینکه ایران و افغانستان در حوضه آبریز هریرود هیچ نوع توافق نامه ای نیز ندارند احداث این سد لطمات جبران ناپذیری بر حوزه آبریز شمال شرق کشورمان خواهد داشت.