نزاع پنهانی مهاجرپذیران و مهاجران

  میترا خلقانی - آنچه این‌‌روزها این موضوع را ویژه‌تر کرده، وجود آمارهای ضدونقیض درباره مهاجرت نخبگان، تحصیل‌کرده‌ها و دانشجویان ایرانی به کشورهای دیگر است. عده‌اي از آمارهای بالای مهاجرت نخبگان ایرانی از کشور خبر می‌دهند و برخی این آمار را بدون سندیت می‌دانند. اما واقعیت چیست؟ در این زمینه کشورهای مهاجرپذیر دو سیاست اصلی «جذب مهاجران متخصص و با مهارت بالا» و نیز «ادغام جمعیت مهاجر در جامعه میزبان» را طراحی و پیاده‌سازی کرده‌اند. از‌سوی‌دیگر، کشورهای مهاجرفرست نیز دو سیاست اصلی حفظ استعدادهای برتر و نخبگان خود یا جلوگیری از فرار مغزها و نیز بهره‌برداری از نخبگان غیرمقیم یا چرخش مغزها را در دستور کار خود قرار داده‌اند. درواقع یک نزاع پنهانی بین مهاجرپذیران و مهاجرفرستان وجود دارد که برخی‌ها پیروز میدان بوده‌اند و برخی هم شکست خورده‌اند. حال باید دید وضعیت ایران در این میان چگونه است؟
گزارشی مهم درباره آمار مهاجرت ایرانیان و فرار مغزها
براساس گزارش ارایه شده توسط معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور در جلسه هیات دولت ماه پیش ، جمعیت ایرانیان مهاجر در جهان طبق آمار به دست آمده در سال ۲۰۲۰ ، ۱/۹ میلیون نفر می باشد که این  عدد ۲/۲۹ درصد از کل جمعیت ایران را شامل می شود.
همچنین براساس آمارهای موجود، کمترین رتبه ایرانیان در میان گروه های مهاجر در جوامع میزبان مربوط به کشور سوئد (رتبه ۵) و بیشترین رتبه مربوط به کشور انگلستان (رتبه ۲۹) است.
معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور همچنین در گزارش خود وضعیت میل به مهاجرت در ایران را براساس شاخص جهانی گالوپ مورد بررسی قرار داده است.
براساس رتبه بندی کشورها در شاخص های سه گانه جریان بالقوه مهاجرت گالوپ، ایران در بین ۱۵۰ کشور جهان، در رتبه ۸۷ قرار گرفته است.
شاخص های سه گانه جریان بالقوه مهاجرت گالوپ، توسط مؤسسه گالوپ در سال ۲۰۱۸ برای سنجش میزان افزایش یا کاهش جمعیت هر کشور در صورت برداشته شدن موانع جابجایی و مهاجرت، معرفی شده است.
این شاخص ها نتیجه مصاحبه های رو در رو یا تلفنی با بیش از ۵۰۰ هزار نفر در ۱۵۰ کشور دنیاست و به دلیل تعدد کشورهای مورد بررسی، یکی از مقایسه پذیرترین شاخص ها در حوزه مهاجرت است.
 بررسی وضعیت ایران در زیرشاخص فرار مغزها (یکی از زیرشاخص های شاخص شکنندگی سرزمینی) حاکی از فراز و فرودهای رتبه کشورمان در این زیرشاخص است. بطوری که بدترین رتبه فرار مغزهای ایران مربوط به سال های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۲ بوده است. ایران در سال ۲۰۱۰ در میان ۱۷۳ کشور، رتبه ۴۶ را داشته که وارد وضعیت قرمز و هشدار شده بود. در بازه ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ رتبه ایران وضعیت نسبتاً پایداری داشته و ۲۱ رتبه ارتقا یافته و در سال های اخیر، وضعیت  ایران در شاخص فرار مغزها به میانگین جهانی نزدیک تر شده است.
بخش دیگری از گزارش معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور به وضعیت جمعیت دانشجویان بین المللی و مقایسه وضعیت کشورهای دانشجو فرست در جهان اختصاص دارد. مقایسه ۲۰ کشور اصلی دانشجو فرست در سال های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ نشان می دهد طبق آخرین آمار موجود (۲۰۲۱) ایران در سال ۲۰۱۹ رتبه هفدهم را در بین این کشورها به خود اختصاص داده است.
همچنین در رده بندی ۱۱۶ کشور جهان از منظر سهم دانشجویان خروجی از کل جمعیت دانشجویان داخل کشور در سال ۲۰۱۹، ایران در جایگاه ۹۹ ام قرار دارد.
کشورهای آمریکا، ترکیه، آلمان، کانادا، ایتالیا، استرالیا، مجارستان، روسیه، فرانسه و بریتانیا، ۱۰ مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در سال ۲۰۱۹ بوده اند که در این میان، تعداد دانشجویان ایرانی حاضر در کشورهای کانادا، ترکیه، آلمان و مجارستان با روند افزایشی و در کشورهای هند، استرالیا، انگلستان و فرانسه با روند کاهشی همراه بوده است.
معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور در بخش دیگری از گزارش خود، به برنامه بازگشت متخصصان ایرانی و همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور پرداخته است.
ایجاد پل ارتباطی میان متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور با مراکز عملی و فناوری منتخب داخلی، تبیین آخرین وضعیت علمی و فناوری داخلی و معرفی ظرفیت پایگاه های تخصصی همکار در حوزه های مختلف به متخصصان، فراهم نمودن شرایط انتقال مهارت ها، روش ها و قابلیت های خدماتی نوین به کشور و تعریف نحوه همکاری با مراکز علمی و فناوری داخلی پیش از ورود به کشور، از جمله راه های ارتباط با متخصصان ایرانی خارج از کشور برای خلق ارزش های غنی تر و اثرگذارتر عنوان شده است.
برگزاری دوره پسا دکتری، دوره فرصت مطالعاتی، همکاری به عنوان استاد مدعو و معین، برگزاری سخنرانی و کارگاه های تخصصی، فعالیت های روزانه (ایجاد شرکت های دانش بنیان)، اشتغال در شرکت های دانش بنیان و شرکت های زایشی از دانشگاه ها، تسهیل جذب هیئت علمی دانشگاه ها و نظام وظیفه تخصصی، از جمله بسته های حمایتی در نظر گرفته شده در برنامه بازگشت متخصصان ایرانی خارج از کشور هستند.
براساس آمار ارایه شده در گزارش معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور، تعداد ایرانیان بازگشتی از طریق طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم در بازه زمانی ۱۳۹۳ تا پایان شهریور ۱۴۰۰، رشد چشمگیری داشته است. ثبت بیش از ۱۰ هزار درخواست همکاری، بازگشت و شروع به کار بیش از ۲۳۰۰ نفر از متخصصان دارای رتبه های بالای دانشگاهی در قالب پسا دکتری، طرح فناورانه، استاد مدعو، فرصت مطالعاتی، جذب هیئت علمی و شرکت های خصوصی و برگزاری بیش از ۳۵۰۰ سخنرانی و کارگاه تخصصی، از آن جمله است.
درصد سهم محققان و متخصصان بازگشته به کشور در حوزه های مهندسی (۵۸ درصد)، علوم پایه (۲۶ درصد)، علوم انسانی (۱۱ درصد) و علوم پزشکی (۵ درصد) بوده است.
نگاهی به جمعیت دانشجویان خارجی (غیر ایرانی) در ایران نشان می دهد در طول ۱۰ سال گذشته رتبه ایران در دانشجو پذیری بهبود چشمگیری یافته و از جایگاه ۵۴ به جایگاه ۲۸ در میان ۲۴۱ کشور جهان ارتقا یافته است. افغانستان، عراق، لبنان، سوریه و چین، ۵ کشور اصلی دانشجو فرست به ایران هستند.
ایران در جدیدترین گزارش شاخص جهانی نوآوری در سال ۲۰۱۸ به عنوان یکی از رهبران منطقه ای نوآوری معرفی شده است. همچنین صعود ۱۰ پله ای ایران نسبت به سال گذشته و ایستادن در رتبه ۶۵ جهان موجب شده در میان ۳ کشور دارای بالاترین رشد رتبه در دنیا قرار گیرد.
فرار مغزها بیشتر در کدام کشورهای جهان رخ می‌دهد؟
تازه‌ترین آمار گلوبال اکونومی نشان می‌دهد که ایران با ضریب 5.30 در رتبه 96 در لیست کشورهای مهاجرفرست جهان قرار دارد. تمامی کشورها با پدیده مهاجرت نیروی انسانی مواجه هستند، فقط میزان آنها متفاوت است و این مهاجرت می‌تواند دلایل گوناگونی اعم از کاری، دانشجویی و پناهجویی را شامل شود. اما شاخص خروج نیروی انسانی و فرار مغزها، تأثیر اقتصادی جابجایی نیروی انسانی به دلایل اقتصادی یا سیاسی و پیامدهایی که ممکن است بر توسعه یک کشور داشته باشد را در نظر می گیرد.از یک سو، این ممکن است شامل مهاجرت داوطلبانه باشد و به بخش‌های مولد اقتصاد کمک کند. همچنین مهاجرت‌های کاری بخشی از جامعه مانند کارآفرینان، یا نیروی انسانی ماهر مانند پزشکان، به دلیل شرایط اقتصادی در کشور خود و امید به فرصت‌های بهتر در سایر کشورها صورت بگیرد.از سوی دیگر، ممکن است شامل جابه‌جایی اجباری متخصصان به صورت اجباری و با اهداف و رویکردهای سیاسی یا اقتصادی باشد.
بر اساس آخرین آمارها ایران در جمع کشورهایی که با بیش‌ترین میزان پدیده خروج نیروی انسانی مواجه هستند جای ندارد و از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۲۱ شاخص مهاجرفرستی را بین ۱۷۳ کشور جهان و با ضریب ۱ تا ۱۰ مشخص شده است.بر اساس این تحلیل ساموآ با ضریب ۹.۹۰ در جایگاه نخست قرار دارد. جامائیکا و فلسطین رتبه‌های دوم و سوم مهاجرفرستی را به خود اختصاص داده اند.بر اساس آخرین داده‌های «Globaleconomy» ، اما ایران در بین ۱۷۳ کشور با ضریب ۵.۳۰ در سطح متوسط و در رتبه ۹۶ است. موضوعی که نشان می‌دهد ایران در جمع کشورهای بیشترین فرستنده مهاجر نیست.بر اساس این شاخص کشوهای عراق رتبه ۵۸، پاکستان رتبه ۷۲، اوکراین ۸۰، کرواسی ۸۲، گرجستان ۸۹، هند ۹۰، رومانی ۹۴، لهستان ۱۱۳، مالزی ۱۱۴، ترکیه ۱۲۶، مجارستان ۱۲۷، یونان ۱۳۰، کره جنوبی ۱۴۰، عربستان ۱۴۳ ژاپن ۱۵۷، انگلیس ۱۵۱، اسرائیل ۱۵۲، هلند ۱۵۴، امارت ۱۵۵، فرانسه ۱۵۶، آلمان ۱۵۷، امریکا ۱۶۱، قطر ۱۶۶، نروژ ۱۷۱، سوئد ۱۷۲، استرالیا ۱۷۳ را به خود اختصاص داده‌اند.
آمار فرار مغزها صحیح نیست
سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس جمهور با بیان اینکه آمار فرار مغزها صحیح نیست گفت: با برنامه ریزی که معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نسبت به بازگشت ایرانیان تحصیل کرده خارج از کشور انجام داده، به طور میانگین در ماه ۲ نخبه به کشور بر می‌گردند.
 سورنا ستاری شامگاه شنبه در نشست ماهانه جامعه اسلامی مهندسین با بیان اینکه یکی از ضعیف ترین پارک‌های علمی فناوری کشور ما پارک خوزستان است افزود: ما در هر استانی که اقتصاد نفتی داشتیم کار آفرینی از بین رفته است. آرزوی هر فارغ التحصیل دانشگاه استخدام است و همین اقتصاد نفتی کار آفرینی را نابود کرده است. در حالی که استخدام بزرگترین خیانت ما نسبت به فرزندانمان است.
معاون علمی و فناوری رئیس جمهور با اشاره به اینکه آمار فرار مغزها درست نیست و این آمارها روی یک کمپین سوار می شوند، گفت: اتفاقا باید در برخی از رشته ها تشویق کنیم که برخی دانشجویان به خارج بروند ولی همزمان باید سیاست های بازگشت را اعمال کنیم و در این حوزه ضعف داریم ولی از ۵-۶ سال گذشته اقداماتی در این خصوص انجام داده ایم.
وی گفت: با برنامه ریزی که معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نسبت به بازگشت ایرانیان تحصیل کرده خارج از کشور انجام داده، به طور میانگین در ماه ۲ نخبه به کشور بر می‌گردند.
توسعه وابسته به فرهنگ است
معاون علمی و فناوری رییس جمهور با بیان اینکه قبلا فکر می‌کردم توسعه مفهومی سخت افزاری است، گفت: بعد از یک مدت به این نتیجه رسیدم بیش از هر چیز توسعه مفهومی نرم افزاری است و الان به این نتیجه رسیدم که توسعه وابسته به فرهنگ است.
ستاری بیان کرد: اگر بخواهیم خودروساز شویم باید طراحی کنیم و خط خودروسازی بسازیم و کارخانه‌ای که چهار مهندس و بخش تحقیق و توسعه نداشته باشد، صرفا کارخانه است و صنعت نیست.
ما صنعت نداریم، فقط کارخانه داریم
معاون رییس جمهور با بیان اینکه نیروی هوایی کشور دهه ۵۰ بسیار قابل افتخار بود ولی وقتی جنگ شروع شد، مشخص شد هیچ چیز ندارد و حتی نمی‌تواند به اینها دست بزند، افزود: کشورهای اطراف فکر می‌کنند چیزی دارند و ما برخی جاها فکر می‌کنیم که صنعت داریم در حالی که ما صنعت نداریم و فقط کارخانه داریم. وی با بیان اینکه کرونا آزمونی سخت برای کشور بود و حتی اگر پول هم پرداخت می‌شد ونتیلاتور و ماسک هم به ایران نمی‌دادند، گفت: هنر ما در توسعه شرکت ها بود و به همین دلیل از سی تی اسکن گرفته تا ماسک در داخل تولید می شود.
ستاری خاطرنشان کرد فناوری خریدنی و پولی نیست بلکه یاد گرفتنی است و یکی از اشتباهات کشور بعد از انقلاب خرید تکنولوژی بوده است. فناوری ها را شرکت‌های خصوصی توسعه می‌دهند نه دولت‌ها.
معاون علمی رئیس جمهور با بیان اینکه باید ساختاری درست شود که بخش خصوصی در پژوهش سرمایه گذاری کند، گفت: نفوذ تکنولوژی در شرکت ها در حال انجام است گرچه بخشی از دولت و بدنه سنتی بخش خصوصی با آن مقابله می‌کنند، که باید با این مسئله مقابله کنیم.
وی با اشاره به اینکه دولت ها همواره در برابر تغییرات و نوآوری ها می ایستند و در ایران این مقاومت خیلی سنگین‌تر است چون دولت چاق است، ادامه داد: باید با هرچیزی مبارزه کنیم و هزینه دهیم.
ستاری در پاسخ به سوالی در مورد مشکلات صنعت خودروسازی تصریح کرد: نطفه برخی صنایع از اول صنعت نبوده بلکه کارخانه بوده و با مونتاژ شروع شده است و اینگونه است که موقع تحریم از چین خودرو می‌آوریم و وقتی تحریم نیستیم از فرانسه وارد می کنیم.
وی افزود: پیشرفت هایی در خودرو داشته ایم و باید آینده این صنعت را ببینیم و بازیگران جدید در بخش خصوصی تعریف کنیم.
معاون علمی رئیس جمهور ضمن تاکید بر اینکه اتفاقی که باید در خودروسازی بیفتد اتفاقی است که برای شرکت‌های اپل و تسلا افتاد و آن نوآوری بود، گفت: اگر بخواهیم خودروساز شویم باید طراحی کنیم و خط خودروسازی بسازیم و کارخانه ای که چهار تا مهندس و بخش تحقیق و توسعه نداشته باشد کارخانه است و صنعت نیست.
وی افزود: اصلاح سیستم خودرو زمانی اتفاق می افتد که خودروساز خودش خودرو طراحی کند و آن موقع می‌توانیم بگوییم دارای صنعت خودرو هستیم.
کار آفرینی با فرهنگ بچه پولداری سازگار نیست
ستاری با بیان اینکه اقتصاد نفتی کار آفرینی را در کشور نابود کرده و آرزوی جوانان، استخدام است، تصریح کرد: استخدام، بزرگترین خیانتی است که به بچه هایمان می کنیم.
وی افزود: در جامعه ای که آرزوی جوانان آن استخدام شدن باشد، فاجعه است و نوآوری در سیستمی که کارمند آن ۸ صبح کارت بزند و چهار بعد از ظهر خارج شود، بیرون نمی آید و عوض کردن ساختار اقتصاد نفتی یک مبارزه است که باید رخ دهد.
ستاری با بیان اینکه توسعه اقتصاد دیجیتال یک فرهنگ است باید اتفاق بیفتد، تصریح کرد: در حوزه پیام رسان ها مشکل تکنولوژی نداریم و مشکل فرهنگی هست که شکل نمی‌گیرد.
معاون علمی رئیس جمهور تاکید کرد: کار آفرینی با فرهنگ بچه پولداری سازگار نیست و تمام کارآفرینان موفق از درون گاراژ و زیرزمین و با قرض و سختی بیرون آمده اند.