آینده انرژِی و سرمایه‌گذاری برای افزایش ظرفیت پالایش کشور

   مهدی مظاهری - نفت و گاز، مهم ترین منابع تأمین انرژی بشر امروزی هستند؛ به‌طوری که نفت خام 37 درصد و گاز طبیعی 21 درصد انرژی دنیا را تأمین می‌کنند. از این رو نفت و گاز در معادلات اقتصادی ـ سیاسی جهان اهمیت راهبردی دارند و در فرآیند روابط بین الملل نقش مهمی می‌توانند ایفا ‌کنند. کشورهای جهان، به لحاظ برخورداری از ذخایر انرژی به دو گروه تقسیم می‌شوند: گروه اول که بیشترین انرژی را در جهان مصرف می‌کنند، سهم ناچیزی از ذخایر نفت و گاز دنیا دارند. برای مثال، گروه کشورهای صنعتی OECD که حدود ۶۲ درصد نفت جهان را می‌سوزانند، تنها ۷ درصد ذخایر نفتی را در اختیار دارند. این کشورها ۳۴ درصد نیاز خود را از کشورهای نفت­ خیز تأمین می‌کنند و برای تأمین انرژی خود، به شدت نیازمند گروه دوم یا کشورهای دارای ذخایر نفت و گاز هستند.
در این گروه، کشورهای خاورمیانه با 48 درصد منابع نفتی دنیا تنها 9 درصد از این انرژی را مصرف می‌کنند و با داشتن 43 درصد منابع گاز دنیا تنها 14 درصد از کل گاز مورد استفاده دنیا در این منطقه مصرف می شود. این در حالی است که اتحادیه اروپا با داشتن تنها 1 درصد از ذخایر نفت دنیا، 14 درصد از نفت دنیا را در سال 2014 مصرف کرده است. به طور مشابه اتحادیه اروپا با داشتن 2 درصد از ذخایر گاز دنیا، 14 درصد از گاز مصرف شده در دنیا را بر عهده دارد. بررسی ها حاکی از آن است که در سال 2014 روزانه 94 میلیون و 929 هزار بشکه نفت خام در دنیا پالایش شده است. منطقه آسیای پاسیفیک با 31 میلیون و 284 هزار بشکه ظرفیت سهم 33 درصدی از کل ظرفیت پالایشی دنیا را دارد. دو منطقه آمریکای شمالی و اروپا و اوراسیا نیز به ترتیب با 22.5 و 19 درصد در رتبه های دوم و سوم قرار گرفته اند. منطقه خاورمیانه نیز تنها 9 درصد از ظرفیت پالایشی دنیا را به خود اختصاص داده است.  
ایران به عنوان دومین دارنده منابع گازی دنیا و چهارمین دارنده منابع نفت دنیا و از طرف دیگر قرارگیری در منطقه خاورمیانه و نزدیکی به بازارهای مصرف و در حال رشد، فرصت­ های فراوانی را به منظور توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز دارد. توسعه یکنواخت و پایدار زنجیره ارزش نفت و گاز، مستلزم گره خوردن سیاست های توسعه ای صنعت پالایش و پتروشیمی است. به نظر می رسد طی سال های گذشته نقشه راه توسعه صنعت پالایش نفت و صنعت پتروشیمی از یکدیگر مستقل بوده اند و صنعت پالایش صرفا متولی تولید و عرضه سوخت در کشور بوده است این در حالی است که صنعت پالایش می تواند به عنوان تامین کننده و حتی تولیدکننده مواد با ارزش میانی جهت تبدیل به صدها محصول در صنعت پتروشیمیایی باشد. لذا نیاز است نهادهای ذی ربط برنامه ریزی و اقدامات لازم را به منظور گره خوردن سیاست های توسعه ای این دو صنعت در دستور کار خود قرار دهند.
  صیانت از ثروت حاصل از نفت
رویکرد استراتژیک باید در صیانت از ثروت حاصل از نفت، به جای صیانت از خود نفت قرار گیرد. بنابراین به یک تفاهم ملی در سطح تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران نیاز مبرم داریم تا جهت حرکت توسعه‌ای کشور و در سایه آن جهت توسعه نفت را مشخص و تثبیت کنیم. متأسفانه حصول چنین تفاهمی آسان نیست و نبود آن موجب تشتت فکری مدیران و کارشناسان، سردرگمی در تصمیم‌گیری‌ها، ایجاد اصطکاک در امور اجرائی و استهلاک سرمایه‎های انسانی کارآمد کشور می‌شود. همچنین با در‌نظر‌گرفتن متوسط عمر میادین نفتی، فرصت زیادی برای تصمیم‎گیری درباره روند برداشت و توسعه نفت در اختیارمان نیست و با گذشت زمان، فرصت اتخاذ تصمیمات محدود و محدودتر می‎شود. پیش‎نیاز رسیدن به چنین تفاهمی این است که توجه به آینده با در‌نظر‌گرفتن واقعیت‎های کشور و تمرین ذهنی در‌این‎باره، برای تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران به عادت بدل شده تا به‌مرور تصویری روشن، جامع و یکپارچه از افق پیش‎رو در ذهن‎شان شکل گیرد و می‌توان امیدوار بود که آنان افزایش تولید نفت و فعالیت‌های توسعه‌ای مرتبط با آن را حقیقتا به‎عنوان یک ضرورت و اولویت ملی دیده و در راستای برطرف‌کردن عوامل ممانعت‎کننده و تقویت عوامل تسریع‎کننده قدم بردارند.
در‌این‌صورت به سه حوزه اصلی باید توجه حداکثری کنند: اول توسعه بخش بالادستی نفت با توجه به ریسک‌های زیاد و هزینه‌های بالا به‌شدت به سرمایه‌گذاری‌های کلان نیازمند است؛ بنابراین باید سرمایه‌گذاری در این بخش به یکی از جذاب‎ترین حوزه‌های سرمایه‌گذاری در کشور، به‌ویژه برای سرمایه‌گذاران ایرانی و در رأس آنها بخش خصوصی تبدیل شود، آن‌گاه منابع سرمایه‌ای مختلف، حتی سرمایه‌های سرگردان، به‌مرور به سوی این بخش سرازیر می‌شوند. در‌عین‌حال هرگاه که شرایط سیاسی بین‌المللی اجازه دهد، باید به جذب سرمایه‌های خارجی توجه جدی کرد. دوم آنکه هرگاه مقدور باشد، باید از طریق تعامل بین‌المللی حداکثری از ظرفیت‎های جهانی برای جذب فناوری‌های نو و یادگیری روش‎های برتر مدیریتی بهره برد؛ اما در کنار آن، بهره‌برداری از ظرفیت و توان مدیریتی، فنی و اجرائی داخل کشور نیز بسیار حائز اهمیت است.
توجه به توان داخلی، در زمان حاضر که برای تعامل بین‌المللی با محدودیت‌هایی مواجهیم، بیش‌از‌پیش اهمیت یافته است. شرکت‎ها، مؤسسات و متخصصان کشور از ظرفیت‎های بسیار خوبی برخوردارند؛ هرچند این ظرفیت‎ها پراکنده بوده و نیاز به ساماندهی دارد. سوم آنکه زیر‌ساخت‎های اداری و مقرراتی کشور، به‌هیچ‌وجه مناسب توسعه پرشتاب نیستند. مقررات متعدد، مبهم، متضاد و ناکارآمد، بوروکراسی گسترده و دست‌و‌پاگیر، فرایندهای اداری طولانی و نفس‌گیر، روزمرگی مدیران و مشغولیت آنها به خرده‌ریزهای اداری فرایند توسعه بهنگام، متوازن و پایدار را کم‎رمق و محدود می‌کند. سبک‌کردن مقررات و چابک‌سازی فرایندها در توسعه نفت از مهم‌ترین اقدامات است.
  هشدار وزیر نفت درباره تبدیل ایران به کشور واردکننده فرآورده نفتی مثل بنزین
وزیر نفت با تاکید بر اینکه افزایش ظرفیت پالایشی از رسالت‌های مهم دولت سیزدهم است، درباره افزایش مصرف فرآورده‌های نفتی کشور هشدار داد و گفت: رئیس‌جمهوری هم در این باره مکاتباتی با مقام معظم رهبری داشته که اگر دغدغه‌ای در تامین خوراک باشد برطرف شود.
جواد اوجی در نشست با سرمایه‌گذاران شرکت‌های پتروپالایش کشور گفت: تاکنون تلاش‌های زیادی انجام شده است، اما مصرف نیز به همان میزان افزایش یافته، اگر کرونا نبود شاید مصرف بنزین در کشور بیش از 120 میلیون لیتر در روز بود در حالی که تولیدمان 106 میلیون لیتر در روز است.
وی ادامه داد: در چند سال اخیر برای افزایش ظرفیت پالایش کشور سرمایه‌گذاری نشده و طرح‌ها به بهره‌برداری نرسیده است که اگر این طرح‌ها زمین بمانند دغدغه‌ای که امروز برای کسری گاز وجود دارد به مرور وارد حوزه فرآورده‌ها هم می‌شود و دو تا سه سال آینده باید به مقدار نصف مصرف فرآورده کشور، واردات داشته باشیم.
وزیر نفت با تاکید بر اینکه یکی از برنامه‌های دولت سیزدهم و رسالت‌های مهم آن افزایش ظرفیت پالایشی است، اظهار کرد: برای این موضوع نظام پای کار آمده است، طرح‌ها مصوب شده و مجوز لازم هم داریم و خوشبختانه زحمات زیادی کشیده شده هرچند پیشرفت پروژه‌ها همچنان با حد مطلوب فاصله دارد.
اوجی با بیان اینکه رئیس‌جمهوری هم در این باره مکاتباتی با مقام معظم رهبری داشته است که اگر دغدغه‌ای در تامین خوراک باشد برطرف می‌شود، بیان کرد: ظرفیت پالایشی کشور تعریف چندانی ندارد و مصرف در بخش حمل و نقل و استفاده در صنایع و نیروگاه‌ها افزایشی است بنابراین این طرح‌ها باید به بهره‌برداری برسد و وزارت نفت هم حمایت می‌کند، این نشست‌های مشترک هم هر دو تا سه ماه یه بار برگزار می‌شود.
وی همچنین اعلام کرد که هر طرحی هم که پیش نرود شامل لغو مجوز و واگذاری به دیگر شرکت‌ها می‌شود.
  بررسی وضعیت نفت و گاز ایران
سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام، اوپک در جدیدترین گزارش خود به نقل از منابع ثانویه اعلام کرد: تولید نفت ایران در ماه ژوئن ۲۰۲۱ برابر با خردادماه ۱۴۰۰ به ۲ میلیون و ۴۷۰ هزار بشکه در روز رسیده که نسبت به ماه پیش از آن ۳۳ هزار بشکه در روز افزایش یافته است. تولید نفت ایران در ماه می‌یعنی اردیبهشت ماه برابر با ۲ میلیون و ۴۳۷ هزار بشکه در روز بوده است گزارش ماهانه اوپک؛ سپتامبر ۲۰۲۱). بر اساس این گزارش، ایران در ماه آوریل برابر با فروردین۱۴۰۰ روزانه دو میلیون و ۴۱۳ هزار بشکه نفت تولید کرده است که این رقم در ماه پیش از آن یعنی مارس ۲۰۲۱ (اسفند ۹۹) ۲ میلیون و ۳۲۸ هزار بشکه در روز بوده است.
همچنین تولید نفت خام ایران در سپتامبر ۲۰۲۱ در ۲۵۰۳۰۰۰ بشکه در روز گزارش شده است. این افزایش نسبت به رقم قبلی ۲۴۸۲۰۰۰ بشکه در روز در آگوست ۲۰۲۱ ثبت شده است.
  حفظ جایگاه چهارم در اوپک
ایران در ماه آوریل یا فروردین ماه ۱۴۰۰ جایگاه چهارمین تولیدکننده نفت اوپک را پس و از کویت پیشی گرفت و از آن زمان تاکنون این جایگاه را حفظ کرده است. در حال حاضر، کشورهای عربستان با تولید ۸ میلیون و ۹۰۶ هزار بشکه در روز، عراق با تولید ۳ میلیون و ۹۳۸ هزار بشکه در روز و امارات با ۲ میلیون و ۶۸۰ هزار بشکه در روز، سه کشور بزرگ تولیدکننده نفت اوپک به شمار می روند. ایران، پیش از تحریم های آمریکا از سال ۲۰۱۸، سومین تولیدکننده نفت اوپک پس از عربستان و عراق بود.
متوسط قیمت هر بشکه نفت سنگین ایران در ماه ژوئن ۲۰۲۱ (خرداد ۱۴۰۰) با ۴ دلار و ۹۶ سنت افزایش نسبت به ماه پیش از آن به۷۱.۶۸ دلار رسید. نفت ایران در ماه می (اردیبهشت ۱۴۰۰) ۶۶.۷۲ دلار در هر بشکه فروخته شده بود. قیمت نفت ایران در ماه فوریه۲۰۲۰ (بهمن ۹۸) نزدیک به ۱۰ دلار کاهش یافته بود. فوریه، ماهی بود که بیشتر جهان پس از چین، درگیر شیوع ویروس کووید ۱۹ شده بود. همچنین بر اساس گزارش EIA [۱]بیان شده است که صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران از بیش از ۲.۵ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۷، سال قبل از اعمال مجدد تحریم‌ها توسط ایالات متحده، به میانگین کمتر از ۰.۴ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است. این تخمین ها بر اساس داده های ردیابی نفتکش، گزارش شده توسط[۲]ClipperData، LLC بوده است. صادرات ایران در نوامبر ۲۰۲۰ شروع به افزایش کرد و با ارسال نفت خام بیشتر ایران به چین در دو ماه آخر سال به طور میانگین به ۰.۷ میلیون بشکه در روز رسید. برآوردهای مبتنی بر ClipperData نشان می دهد که میانگین صادرات نفت ایران در چند ماه اول سال ۲۰۲۱ بیش از ۰.۵ میلیون بشکه در روز بوده است. سایر تحلیلگران صنعتی و مطبوعات تجاری در محدوده تخمین های خود برای صادرات نفت ایران از بیشتر از ۰.۶ میلیون بشکه در روز تا کمتر از ۰.۶ میلیون بشکه در روز تخمین زده اند. همچنین بر اساس این گزارش اشاره شده است که استفاده از انتقال کشتی به کشتی(STS)  و خاموش کردن فرستنده های شناسایی کشتی ایرانی، ردیابی صادرات نفت خام ایران را دشوار کرده است.
  گاز طبیعی
ایران پس از ایالات متحده و روسیه در سال ۲۰۱۹ سومین تولیدکننده گاز طبیعی خشک جهان بوده است. تولید گاز طبیعی خشک بین سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۹ تقریباً دو برابر شد و به ۸.۴ تریلیون فوت مکعب رسید. ایران از سال ۲۰۱۴ چندین فاز از میدان گاز طبیعی فراساحلی پارس جنوبی را فعال کرده است و علیرغم چالش های ناشی از تحریم ها و کمبود سرمایه گذاری خارجی به توسعه میادین گاز طبیعی ادامه می دهد. از سال ۲۰۱۸، شرکت های داخلی عمدتاً در حال توسعه میدان های گاز طبیعی بوده اند. با این حال، در حالی که تحریم‌ها بر صادرات نفت ایران اعمال می‌شود، رشد تولید گاز طبیعی کشور، به‌ویژه از میادینی که میعانات گازی تولید می‌کنند، به دلیل محدودیت‌های ظرفیت ذخیره‌سازی میعانات محدود باقی مانده است.
در سال۲۰۱۷، شرکت ملی نفت ایران  ۲/۱  تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی را برای افزایش بازیافت نفت (EOR) مجدداً به چاه‌های نفت تزریق کرد که نقش مرکزی در تولید نفت ایران دارد. هنگامی که تحریم ها علیه صادرات نفت ایران در سال ۲۰۱۸ از سر گرفته شد، حجم گاز طبیعی تزریقی مجدد به طور قابل توجهی به ۰.۲ تریلیون فوت مکعب در سال ۲۰۲۰ کاهش یافت. در سال ۲۰۱۹، ایران پس از ایالات متحده، روسیه و چین، چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز طبیعی در جهان بوده است. بیشتر تولید گاز طبیعی ایران در داخل کشور مصرف می شود. مصرف گاز طبیعی ایران در سال۲۰۱۹ به طور متوسط ​​۷.۸ تریلیون فوت مکعب بوده که حدود ۲ درصد بیشتر از سال ۲۰۱۸ بوده است. رشد مصرف گاز طبیعی در سال ۲۰۱۹ در نتیجه تحریم های ایالات متحده بر صادرات نفت و سایر میعانات کاهش یافت. ایران عرضه گاز طبیعی خود از میدان پارس جنوبی را به دلیل ذخیره ناکافی برای تولید میعانات گازی مرتبط کاهش داد. ایران مقداری گاز طبیعی را با فرآورده های نفتی، به ویژه در بخش برق خود، در نتیجه محدودیت عرضه گاز طبیعی جایگزین کرد.
در سال ۲۰۱۹، بخش‌های مسکونی و تجاری بیشترین مصرف گاز طبیعی ۳۵ درصد) را داشته اند و پس از آن بخش صنعتی (از جمله پتروشیمی) (۲۷ درصد) و بخش برق ۲۶ درصد) قرار دارند. مصرف گاز طبیعی در بخش مسکونی و تجاری و بخش صنعتی در دهه گذشته به طور قابل توجهی افزایش یافته است زیرا گاز طبیعی جایگزین برخی از سوخت های مایع شده است. سیستم خط لوله گاز طبیعی ایران گسترش یافته و بخش صنعتی گسترش یافته است. اگرچه مصرف گاز طبیعی ایران برای تولید برق در سال ۲۰۱۹ کاهش یافت، اما پس از لغو تحریم‌ها، ارزیابی می شود که سهم گاز طبیعی در این بخش افزایش می‌یابد که باعث آزاد شدن نفت خام و فرآورده‌های نفتی بیشتری برای صادرات می‌شود. صنعت پتروشیمی قرار است طی چند سال آینده در ایران رشد کند و به گاز طبیعی بیشتری برای سوخت نیاز دارد(آژانس بین‏المللی انرژی).
 ایران گاز طبیعی را از طریق خط لوله به ترکیه، ارمنستان، آذربایجان و عراق صادر می کند و از آذربایجان وارد می کند. ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۵۹۰ میلیارد فوت مکعب (Bcf) صادر و ۷میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی از طریق خطوط لوله وارد کرده است. واردات گاز طبیعی ایران پس از سال ۲۰۱۵ به میزان قابل توجهی کاهش یافت، اما به دلیل افزایش تولید گاز طبیعی ایران از چندین پروژه جدید پارس جنوبی از سال ۲۰۱۴ و افزایش صادرات به عراق، صادرات به شدت افزایش یافت. ایران واردات گاز طبیعی از ترکمنستان را در سال ۲۰۱۹ متوقف کرد زیرا تولید بیشتر و پوشش بیشتر خط لوله امکان رسیدن منابع داخلی به منطقه شمال شرق را فراهم کرد. در سال۲۰۲۰، عراق و ترکیه به ترتیب ۶۴ و ۳۳ درصد از صادرات گاز طبیعی ایران را به خود اختصاص دادند.