هنر دیپلماسی ایران برای آزادسازی‌های تجاری در اکو

 سمیرا مدرسی - فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال شش  جمهوری مسلمان نشین  آسیای مرکزی و قفقاز، این فرصت را در اختیار سه کشور بنیانگذار اکو قرار داد تا این سازمان را در بهمن ماه سال 1371 گسترش دهند. اکو طی 30 سال پس از گسترش، روند پر تلاطم ولی رو‌به جلویی را طی کرده و با تدوین اسناد و طر‌ح‌های مختلف همکاری، تعیین اولویت‌ها، ایجاد سازوکارها و تنظیم موافقتنامه‌های مهم منطقه‌ای، چارچوب‌ها و مقدمات لازم را برای همگرایی و ادغام اقتصادی کشورهای عضو فراهم نموده است. اکو، تنها سازمان بین‌الدولی مستقر در خاک جمهوری اسلامی ایران است که از طریق نقش محوری و تعیین‌کننده ایران، برنامه‌های خود را به جلو می‌برد.
گرایش جهانی به الگوی توسعه مبتنی بر اقتصاد آزاد و افزایش صادرات، موجب شده کشورهای منطقه ای و فرامنطقهای بهسوی همکاری در زمینه تجارت و صنعت، به عنوان ابزاری کارآمد توسعه اقتصادی و اجتماعی قدم بردارند. بر این اساس سازمان همکاری اقتصادی (اکو) توسعه اقتصادی کشورهای عضو را مدنظر قرار داده است. این سازمان بعد از پیوستن کشورهای آذربایجان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و قرقیزستان به سه کشور بنیان گذار آن (ایران، ترکیه و پاکستان) مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. مهمترین نقش اکو برای کشورهای عضو، توسعه روابط اقتصادی آن است. اگر چه با موانع اقتصادی-سیاسی فراوانی مواجه است.
منطقه اکو يکي از غني ترين مناطق دنيا است که ظرفيت ها، فرصت ها و بسترهاي همکاري مناسبي در حوزه هاي مختلف به ويژه در بخش انرژي دارد. کشورهاي اين منطقه در چهارچوب سازمان همکاري اقتصادي (اکو) در زمينه هاي تجارت، حمل و نقل و انرژي با يکديگر همکاري دارند. ايران که از بنيان گذاران اين سازمان است، به يکي از محور هاي اصلي و تعيين کننده در منطقه تبديل شده است که يکي از عوامل آن جايگاه ايران در بازار انرژي جهان است. منابع چشمگير انرژي و امکان انتقال آن به بازارهاي جهاني، اهميت و اعتبار ايران را در منطقه بسيار افزايش داده است. ايران موافقت نامه هاي همکاري چند جانبه متعددي را با کشور هاي اين منطقه امضا کرده است. همه کارشناسان اذعان دارند ايران، يکي از بهترين مسيرهاي انتقال انرژي از اين منطقه به جهان است.
  اجلاس اکو چه منافع اقتصادی برای ایران به دنبال دارد؟
پانزدهمین نشست سران سازمان همکاری اقتصادی (اکو)،  یکشنبه هفتم آذر ماه به میزبانی ترکمنستان برگزار ‌شد.رئیس جمهور در این اجلاس، مواضع و پیشنهادات جمهوری اسلامی ایران در زمینه تقویت مناسبات منطقه‌ای و بین‌المللی، افزایش سطح همکاری‌ها و تبادلات اقتصادی کشور‌های عضو سازمان اکو را تشریح و تبیین کرد. رییس‌جمهوری با بیان اینکه حمایت ایران از سازمان اکو و فعالیت‌های آن بدون قید و شرط است،‌ گفت: تحریم‌های آمریکا کوچکترین خللی در اراده جمهوری اسلامی ایران در سیاست تعامل حداکثری با همسایگان و منطقه ایجاد نمی‌کند.
وی افزود: جمهوری اسلامی ایران آمادگی دارد نقش بیشتری در آزادسازی‌های تجاری در منطقه اکو ایفا کند. مایلیم همه کشورهای عضو براساس زمان‌بندی که متناسب با اقتصاد ملی آن‌هاست در آزادسازی‌های تجاری در اکو، چه در قالب موافقتنامه اِکوتا (ECOTA) و چه در قالب مذاکرات تجارت آزاد حضور داشته باشند.رییس دولت سیزدهم تاکید کرد: جمهوری اسلامی ایران آماده است با اعطای تعرفه‌های ترجیحی مناسب در چارچوب اکو، در حصول این هدف مهم، سهم داشته باشد.
آیت‌الله رییسی با تاکید بر وجود شبکه‌های مواصلاتی، اظهار کرد: شبکه‌های مواصلاتی منطقه اکو نه تنها لازمه توسعه تجارت درون منطقه‌ای است بلکه در خدمت تجارت کشورهای عضو، به ویژه کشورهای محصور در خشکی، با جهان خارج است. وی ادامه داد: جمهوری اسلامی ایران علاوه بر جدیت در همکاری در این حوزه‌ها، آماده است برنامه‌های آموزشی حوزه نفت و گاز برای کشورهای عضو اکو را توسعه دهد. همچنین علاقه‌مندیم پروژه‌های انتقال آب به کشورهای متقاضی از جمله جمهوری اسلامی ایران در دستور کار سازمان اکو قرار گیرد.
  سهم اکو از تجارت جهان، ۳ درصد است
سازمان همکاری اقتصادی (اکو) جایگزین پیمان همکاری عمران منطقه‌ای (RCD) است. آرسی‌دی را سه کشور ایران، پاکستا‌ن و ترکیه در سال ۱۳۴۱ (۱۹۶۲) پایه‌ریزی کردند که در سال ۱۳۶۴ (۱۹۸۵)، با نام اکو حیا‌ت خود را از سر گرفت.
پس از فروپاشی شوروی، کشور‌های افغانستا‌ن، آذربایجان، قزاقستا‌ن، ترکمنستا‌ن، قرقیزستا‌ن، ازبکستا‌ن و تا‌جیکستا‌ن نیز به اکو پیوستند. ۱۰ عضو این سازمان هم‌اکنون با ۴۴۰ میلیون نفر جمعیت و ۸،۶۲۰،۶۹۷ کیلومتر مربع وسعت، امکانات وسیع نفتی، گازی و صنعتی در اختیا‌ر دارند.
زبان رسمی اکو انگلیسی و مقر اصلی آن در تهران است. شرایط عضویت در اکو نیز، همجواری با منطقه است. جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان و جمهوری آذربایجان، ۱۰ عضو سازمان همکاری اقتصادی اکو را تشکیل می‌دهند.
سازمان همکاری اقتصادی (اکو) نهاد بین دولتی منطقه‌ای است و اروپا را به چین و شرق دور متصل می‌کند. همچنین، روسیه و آسیای مرکزی را به خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند پیوند می‌دهد. منطقه اکو از جمله مناطق غنی دنیا به شمار می‌رود که از پتانسیل‌ها و فرصت‌های همکاری در حوزه‌های مختلف به ویژه بخش انرژی برخوردار است. اما این سازمان مهم منطقه‌ای در طول سال‌ها به دلیل اختلافات کشور‌های عضو به جایگاه شایسته خود نرسیده است.
سهم اکو در تجارت جهان حدود سه درصد است. یعنی ۸۴۵ میلیارد دلار. ۴۳۴ میلیارد دلار از این آمار سهم واردات و ۴۱۱ میلیارد دلار سهم صادرات است که با توجه به پتانسیل ژئواستراتژیک، جمعیت، ذخایر نفت و گاز و انرژی در این منطقه و روابط اقتصادی کشور‌های عضو، نسبتا کم است.
  دیپلماسی اقتصادی ایران، علت عدم بهره کافی از اکو است
۲۵ درصد بودجه سالانه اکو را جمهوری اسلامی ایران تامین می‌کند و بیش از ۲۰ درصد کارشناسان این سازمان ایرانی هستند. علی‌رغم ظرفیت‌های اقتصادی، تجاری، حمل و نقل، دسترسی به آب‌های آزاد و دارا بودن منابع انرژی مثل نفت و گاز، از آن جهت که جمهوری اسلامی در حوزه دیپلماسی اقتصادی از ساختار‌های سنتی پیروی می‌کند، نتوانسته از این اتحادیه بهره لازم را ببرد.
محسن پاک آیین سفیر سابق ایران در آذربایجان در خصوص همکاری ایران با کشور‌های آسیای مرکزی و قفقاز به ویژه در حوزه تجارت گفت: یکی از موانع، عدم وجود ارتباطات بانکی به علت تحریم‌های آمریکا علیه ایران است که با ارز خارجی کمتر می‌توانیم همکاری کنیم. راهکاری که در این زمینه بیان شده و در برخی از کشور‌ها نیز به صورت غیر رسمی جریان دارد اینگونه است که از پول کلی کشور‌ها استفاده شود بدون اینکه از یورو و دلار استفاده شود.
او ادامه داد: با کشور‌هایی مانند ترکیه، آذربایجان و روسیه در سطوحی این موضوع تجربه شده و جواب داده است. مذاکرات بین ایران و ۳ کشور نام برده شده صورت گرفته است و با باقی کشور‌های آسیای مرکزی و قفقاز نیز در این ارتباط ادامه دارد که می‌توانیم از این موضوع استفاده کنیم.
پاک آیین در خصوص میزان صادرات ایران به کشور‌های عضو اکو در ۷ ماه ابتدای سال ۱۴۰۰ گفت: ترکیه با ۳ میلیارد و ۳۹۷ میلیون دلار رتبه اول، افغانستان با یک میلیارد و ۱۲۵ میلیون رتبه دوم، پاکستان با ۶۵۰ میلیون و ۱۵۰ هزار دلار رتبه سوم، کشور‌های جمهوری آذربایجان با ۲۷۳ میلیون، ازبکستان با ۲۴۴ میلیون، ترکمنستان با ۱۷۵ میلیون، قزاقستان با ۹۵ میلیون، قرقیزستان با ۴۲ میلیون و تاجیکستان با ۲۵ میلیون دلار در ردیف‌های بعدی قرار دارند که صادرات با ایران را انجام داده اند.
حضور ایران در این اجلاس از چند جنبه حائز اهمیت است. جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بنیانگذاران اکو به دلیل داشتن مرز زمینی با پنج کشور عضو اکو و دارا بودن موقعیت استراتژیک جغرافیائی برای برقراری اتصال سایر اعضا به آب‌های بین‌المللی از موقعیت محوری در این سازمان برخوردار است.
منابع چشمگیر انرژی در ایران و امکان انتقال آن به بازار‌های جهانی، اهمیت و اعتبار ایران را در منطقه بسیار افزایش داده است. اهمیت دیگر حضور ایران در این نشست، گام‌های تازه‌ای است که در فرصت برگزاری این اجلاس در جهت توسعه مناسبات اقتصادی، ایجاد راهکار‌ها و زمینه‌سازی برای گسترش فعالیت‌های تجاری در میان اعضای اکو برداشته می‌شود.
مهدی خورسند کارشناس مسائل بین الملل درباره اهداف سفر رئیس جمهور بیان کرد: از محلی که دولت سیزدهم اعلام کرده که اولویت ما همسایگان هستند، شاید این حضور بتواند یخ روابطی که در طول ده سال گذشته بین دو کشور ایجاد شده شکسته شود. از سال ۱۳۹۵ تا سال ۱۳۹۹ حجم روابط ایران با ترکمنستان به یک کاهش بیش از چهار درصدی رسیده است. خورسند معتقد است که حضور رئیس‌ جمهور کشورمان در اجلاس سازمان اکو می‌تواند یخ روابط را بشکند و فرصتی را برای ایران ایجاد کند که ایران با همسایگان خود روابط بهتری برقرار کند و نشان دادن عزم ایران برای حل مشکلات و سوء تفاهمات است.
ایران تنها کشوری است که می‌تواند نیاز‌های ترکمنستان را به راحتی رفع کند و تهران باید با دقت بیشتری به این روابط بنگرد. این سفر پیش از وقوع، نوید روز‌های بهتری را برای روابط ایران و ترکمنستان می‌دهد. با توجه به سفری که آقای رئیسی به تاجیکستان داشت و نشان دادیم که فضا در ایران تا حدودی دستخوش تغییر شده و دولت جدید اهل تعامل با همسایگان است.
به عقیده برخی کارشناسان به نظر می‌رسد، در سفر اول رئیس جمهور به تاجیکستان بخش مهمی از اختلاف‌نظر‌های دو کشور طی سال‌های اخیر برطرف شده و انتظار می‌رود که با برگزاری دومین دیدار رئیسی با رئیس جمهور ترکمنستان، اختلاف نظر‌ها در مسئله بدهی‌های ایران و قیمت‌گذاری گاز صادر شده حل و فصل شود. در عین حال، با از سرگیری واردات گاز از ترکمنستان می‌توان با بخش زیادی از چالش‌های فعلی در افت فشار گاز در فصل سرما نیز مقابله کرد.
  اجلاس اکو، آینده نگری اقتصادی برای ایران است
یک کارشناس ارشد حوزه انرژی گفت: شرکت ایران در اجلاس اکو بی شک در آینده اقتصادی ایران تاثیر گذار خواهد بود و در شرایط کنونی نیز هرگونه افزایش ارتباطی می تواند به نفع ما باشد اما اینکه گمان شود با افزایش ارتباط با کشورهای عضو اکو می توانیم تمام مشکلات را برطرف و اقتصاد را توسعه دهیم قابل قبول نیست.
مرتضی بهروزی فر، با بیان اینکه کشورهای اکو، در زمینه انرژی جایگاه چندانی ندارند، اظهار کرد: با ترکیه از گذشته ارتباطاتی را داشتیم و شرایطی که اکنون وجود دارد اینگونه نیست که امکان توسعه روابط روشن باشد، و در مجموع باید گفت اینکه تصور شود تا قبل از رفع مشکل ایران با دنیا و آمریکا می توانیم در منطقه کاری انجام دهیم که موجب توسعه شود دور از ذهن است.
وی با بیان اینکه این کشورها کوچک هستند، مصرف کننده آن ها افغانستان و پاکستان و ترکیه است، گفت: این کشورها باتوجه با ارتباطاتی که با دنیا و آمریکا دارند اینکه بخواهد تحریم ها را به جان بخرند و با ایران ارتباط برقرار کند دور از ذهن بوده و اینکه گمان شود با این کشورها می توانیم مشکلاتمان را برطرف کنیم بعید است.
این کارشناس ارشد حوزه انرژی با بیان اینکه بعد از فروپاشی شوروی این جو ایجاد شد که منطقه خزر خاورمیانه دوم است و ظرفیت های زیادی در آن وجود دارد که بعد از گذشت زمان مشخص شد که آن صحبت ها چندان منطقی و درست نبوده است، گفت: اینکه گمان شود در خزر آنچنان ذخایری وجود دارد که می تواند نیاز دنیا را برطرف کند اثبات شده نیست، از سوی دیگر باید به این مساله توجه کرد که ذخایر نفت و گاز در جنوب کشور کم نیست و با حداقل هزینه می توانیم برداشت کنیم.
بهروزی فر با بیان اینکه باتوجه به شرایطی که در جنوب کشور وجود دارد باید دید آیا توانسته ایم از آن ذخایر برداشت کافی داشته باشیم که بعد بخواهیم به ذخایر دریای خزر فکر کنیم، اظهار کرد: تا چالش ها با دنیا حل نشود و تعامل با دنیا نداشته باشیم نمی توانیم مشکلات را برطرف کنیم.
به گفته وی اگر ما بتوانیم با ترکمنستان تعامل در حوزه گاز برقرار کنیم قطعا این مساله می تواند به نفع ما باشد اما تا زمان رفع تحریم ها این اتفاق نخواهد افتاد، می توانیم برای آینده زمینه سازی کنیم اما اینکه فکر کنیم مشکلات از این طریق حل خواهد شد از نظر من ممکن نیست.
  چگونه می‌توان از سازمان اکو بیشترین بهره را برد؟
یک کارشناس اقتصادی با بیان اینکه سازمان اکو تاکنون نتوانسته نقش کلیدی در فراهم کردن شرایط توسعه اقتصادی پایدار برای کشورهای عضو و رفع موانع تجاری و غیر تجاری آن‌ها ایفا کند، گفت: تحقق این امر به شناخت کامل کشورهای عضو از نیازها و ظرفیت‌های خود و تدوین نقشه راه برای گسترش مبادلات تجاری و غیرتجاری نیاز دارد.
وحید شقاقی اظهار کرد: هدف از تشکیل سازمان همکاری اقتصادی، فراهم کردن شرایط توسعه اقتصادی پایدار برای کشورهای عضو  و رفع موانع تجاری و غیر تجاری آن‌هاست تا از این طریق یک همگرایی بین کشورهای عضو در جهت گسترش تجارت درون منطقه‌ای فراهم شود. در صورتی که برای همه پیمان‌های منقطه‌ای یک طراحی اصولی شکل بگیرد، این پیمان‌ها می‌تواند به افزایش تعاملات درون منطقه‌ای بین کشورهای عضو منجر شود که تاکنون اکو نتوانسته است نقش کلیدی در این زمینه ایفا کند.  
وی با بیان اینکه اگر هر کشوری در پیمان‌های تجاری و منطقه‌ای یک طراحی و شناخت درست از ظرفیت‌های صادراتی و کالاها و خدماتی کشورهای عضو داشته باشد، می‌تواند از این پیمان‌ها بیشترین منفعت را ببرد، گفت: در کل زمانی پیمان‌های منطقه‌ای برای هر کشوری می‌توانند کارآمد باشند که آن کشور از توسعه کالاها و خدمات صادرات محور خود در درون کشورهای عضو استفاده و نیازهای اقتصاد درونی خود را نیز با تکیه بر اعضای این سازمان و پیمان‌ها برطرف کند که این امر به یک برنامه مشخص درباره تامین نیازهای درونی از لحاظ مواد اولیه و نهاده‌ها از خلال این کشورها و تدوین نقشه راه صادراتی برای کشورهای عضو  نیاز دارد که با برطرف کردن موانع تجاری و غیرتجاری و شناسایی درست ظرفیت کشورها از قابلیت سازمان اکو به درستی استفاده شود.  
این کارشناس اقتصادی ادامه داد: تاکنون از ظرفیت‌های سازمان اکو به عنوان یک پیمان تجاری برای استفاده و ارتقای ظرفیت‌های مختلف کشورهای عضو این سازمان از لحاظ معدنی، انرژی، جمعیتی و ... استفاده نشده است که این موضوع به یک نقشه راه متناسب با نیازها و ظرفیت‌های هر کشور نیاز دارد.