گزارش
خلیل واثقی نیا- توسعه روستایی مفهومی جامع و چند بعدی بوده که در برگیرنده رشد کشاورزی و فعالیتهای وابسته به آن (صنایع دستی و صنایع روستایی)، زیربناهای اقتصادی ـ اجتماعی، خدمات اجتماعی و تسهیلات مربوطه و مهمتر از همه توسعه منابع انسانی در مناطق روستایی است. استراتژیهای توسعه روستایی بر هفت هدف مشخص بنا نهاده شده اند که عبارتند از: رشد تولیدات کشاورزی، استفاده بهتر از منابع کمیاب، کاربرد بهینه سرمایه، ایجاد فرصتهای شغلی، توزیع مجدد درآمد، ارتقاء سطح زندگی و مشارکت جمعیت روستایی در تمشیت امور در جامعه. بدین ترتیب زنان روستایی با توجه به نقش و مسؤولیتهایی که در محیط مزرعه و منزل دارند عهده دار وظایف تولیدی و خدماتی مختلفی می باشند که مسلما در نیل به توسعه روستایی بسیار مؤثر می باشد. تحولات كنوني در عرصه هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي روستا عليرغم پيامدهاي مثبتي که جهت بهبود شرايط زيست در روستا داشته، سبب گرديده تا از نقش فعال زنان در عرصه توليد كاسته شود و زنان روستايي توليد كننده سابق، تبديل به زنان خانه دار مصرف كننده شوند. اين امر نه تنها پيامدهاي منفي در عرصه اقتصاد روستا به جاي مي‌گذارد، بلكه عملا قشر فعال عظيمي را از فرايند توليد حذف كرده و رشد اقتصاد ملي را نيز كند مي نمايد. اما جمعیتی مشتاق از زنان روستایی به ویژه بانوان جوان و میانسال، با طرح‌ها و ایده‌هایی خلاقانه در حوزه صنایع دستی، گردشگری، کشاورزی و دامپروری در حال تلاش برای راه‌اندازی کسب و کاری هستند که با آن به درآمد مستقل برسند. در حدود ۵۰ درصد طرح‌های اشتغال روستایی در سال‌های اخیر زنان سهم داشته‌اند. یافته‌های پژوهشی از جمله پژوهشی که از سوی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی منتشر شد نشان می‌دهد اشتغال پایدار زنان در روستا در کاهش مهاجرت اثری معنادار دارد. اجرای طرح‌های متعدد از جمله راه‌اندازی صندوق‌های خرد، باعث شده تا بسیاری از افرادی که قصد مهاجرت داشته‌اند این روند شکل معکوس به خود بگیرد و خود اشتغالی افزایش پیدا کند. گروه های خودیار، بهعنوان یکی از مهمترین راهبردهای توانمندسازی زنان، اهمیت زیادی در زمینة اشتغال، تولید درآمد، کاهش فقر، و ارتقای صادرات و درآمد ارز خارجی کشورهای در حال توسعه دارند. ایجاد این گروهها میتواند متأثر از عوامل مختلف جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، و اقتصادی باشد.استفاده از سرمایة جمعی در اجرای فعالیتها و استفادة مشاع از ابزارهای تولید باعث صرفه جویی در عوامل تولید خواهد شد و تلاشهای جمعی در امور مربوط به گروههای خودیار و انعطاف پذیری در قوانین و مقررات سبب افزایش بازدهی زنان عضو می‌شود. نقش تولیدی زنان روستایی بر اساس مدارک و واقعیات موجود، زنان سهم عمده ای در فعالیتهای اقتصادی و تولیدی کشورهای در حال توسعه دارند. در این کشورها حوزه فعالیت اقتصادی آنها عمدتا بخش غیر رسمی (سنتی) اقتصاد ملی است و به عنوان تولیدکنندگان جزء، فروشندگان کالا و یا کارگران خدماتی فعالیت می کنند. این تقسیم بندی بویژه در بخش کشاورزی مصداق روشنتری دارد. در عین حال دستمزد زنان برای کارهای مشابه بسیار کمتر از مردان است. به طوری که در اکثر کشورهای در حال توسعه زنان 25 درصد بیشتر از مردان کار می کنند ولی حقوق آنها 40 درصد کمتر از مردان است. کار در مقابل دستمزد در بخش رسمی اقتصاد، زمانی به زنان پیشنهاد می شود که به خاطر دستمزد کمتر آنان، منافع کارفرما در استخدام زنان مشهود باشد. اگر چه اصولاً کار و تولید در بخش سنتی سخت و طاقت فرسا است ولی علاوه بر آن، کارهای سخت تری نظیر جمع آوری هیزم و نشاء برنج در شالیزارها و یا کشاورزی در مزارعی که در شرایط مناسبی قرار ندارند، به عهده زنان روستایی واگذار می شود. این مسؤولیتها در شرایطی است که آنان وقت و انرژی فراوانی را صرف تولید و نگهداری فرزندان و خانه داری می کنند. با وجود همه این مشکلات، زنان شاغل در بخش کشاورزی با درآمد ناکافی از منزلت و موقعیت اجتماعی متناسب با نقش اجتماعی خود نیز برخوردار نیستند. در چنین شرایطی زنان امکانات و ابزار لازم را برای تغییر وضع و بهبود فعالیتهای اقتصادی و موقعیت اجتماعی خود ندارند. از جمله، راههای دسترسی به آموزش، کسب مهارت و تخصصها به روی آنها بسته است. تشکیل سازمانهای رسمی اقتصادی به وسیله آنها با مشکلات اجتماعی، فرهنگی و اداری بسیاری روبه رو می شود. به منابع مالی و اعتباری (دولتی و غیر دولتی) به علت نداشتن وثیقه معتبر و به رسمیت نشناختن آنها به عنوان اعضای فعال اقتصادی جامعه به وسیله نهادهای سنتی و سازمانهای رسمی اعتباری، کمتر دسترسی دارند و اگر هم داشته باشند، امکان هزینه کردن مستقل وامها به ایشان داده نمی شود و... بسیاری از تحقیقات در زمینه اشتغال زنان و موقعیت اقتصادی و تولیدی آنان در جامعه روستایی به این نتیجه رسیده است که عوامل بنیانی و مؤثر در پیدایش مشکلات فوق الذکر در کشورهای در حال توسعه (و حتی کشورهای صنعتی) عبارت است از: 1ـ بی توجهی به فعالیتهای اقتصادی زنان بویژه در جامعه روستایی و مطرح نشدن و عدم تعریف آنها در اسناد رسمی کشورها و برجای ماندن نگرش سنتی به کار آنها 2ـ تسلط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مرد در جامعه و بخصوص در بخش روستایی و نقش فرعی و وابسته زنان 3ـ تبعیض در شرایط اشتغال و کار زن در جامعه که عمدتا محصول تسلط مردان است 4ـ فرصتهای اندک زنان برای تحصیل و کسب مهارتهای جدید به علت اشتغال در خانه و عدم دسترسی کافی و لازم به نهادها. بدین ترتیب عدم حضور زنان روستایی در سازمانها و نهادهای رسمی، واقعیتی است که ریشه در کمبودها، نارساییها، بی توجهی ها وامکانات دارد که زمانی که با عناصر فرهنگی و اصول حاکم بر تفکر و تلقی برنامه ریزان و مدیران و عامه مردم همراه می شود، به مرور زمان زن روستایی را به بی قابلیتی و بی منزلتی می کشاند. حجم فعالیت بانوان در روستاها زنان روستایی در ایران علاوه بر مشارکت در بخش کشاورزی و صنایع روستایی ، در بخش خدمات روستایی نیز از گذشته نقش فعال و چشمگیری داشته اند. تقسیم کار همیشه طوری انجام شده که بیشترین وظایف خدماتی بر دوش زنان بوده است. ارزش کار زنان در روستاها نه تنها از کار خدماتی مردان کمتر نیست، بلکه در بسیاری از موارد بیشتر است.زیرا انجام کار کشاورزی و دامپروری وابسته به آماده شدن شرایط زندگی به دست زنان روستایی است. کار زنان روستایی سخت تر از کارهای خدمات زن شهری است. در کارهای خدماتی زن شهری(چه در خانه و چه در خارج خانه) در مقایسه با زنان روستایی از وسایلی استفاده می کنند که زحمت کار آنها را کمتر می کند. طول زمان کاری زنان روستایی بین ۱۵ تا ۱۶ ساعت است، کارشان نیز یکنواخت تر از زنان شهری است و در نتیجه خستگی بیشتری را به همراه می آورد. تحقیقات مرکز مطالعات و برنامه ریزی اقتصاد کشاورزی حاکی است که زنان در استان هایی مانند بوشهر و هرمزگان ۵۰ درصد نیروی کاشت، ۶۰ درصد نیروی داشت و ۶۵ درصد نیروی برداشت را تامین می کنند. همچنین زنان در دامداری نیز نقش اصلی را ایفا می کنند. به طوری که حدود ۵۰ درصد نیروی کار دامداری در گیلان و مازندران و ۶۳ درصد نیروی کار مراقبت از دامها به عهده زنان است. همچنین جمع بندی این یافته ها نشان می دهد، که زنان حداقل ۵۰ درصد و در برخی موارد ۷۰ درصد نیروی کار کشاورزی را تامین می کنند. این در حالی است که آمارهای اشتغال در بخش کشاورزی درصد کمی از اشتغال در این بخش را به زنان نسبت می دهد که یکی از دلایل مهم آن می تواند نوع تعریف شاغل از دیدگاه مرکز آمار ایران باشد. از نظر مرکز آمار ایران (کار فعالیتی است که برای کسب درآمد صورت گرفته باشد) که این تعریف موجب نادیده گرفته شدن سهم زنان روستایی در فعالیتهای اقتصادی خانواده و ارزش افزوده بخش و حذف تاثیر ارزش کارآنها در محاسبات ملی شده است و نمی توان آنرا به عنوان مصداقی جهت انکار نقش تعیین کننده زنان در تولید روستایی محسوب نمود. زنان روستایی و محرومیت زنان روستایی با وجود نقش بسیار مهمی که در زندگی اجتماعی، اقتصادی و حتی فرهنگی جامعه دارند، در طول زندگی یکی از محرومترین اقشار، در دسترسی به منابع و بهره گیری از فرصتهای توسعه بوده اند. زنان به شدت نیازمند آموزش اصول و فنون حرفه ای و انواع آگاهیهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هستند. بنابراین ضروری است برای بهبود و ارتقای کمی و کیفی کار، افزایش توانمندیها و رفع محرومیتهای آنان و با توجه به پیشرفت های جدید، اطلاعات لازم به آنها ارائه شود تا از این طریق بتوانند تواناییهای لازم برای بهبود وضعیت زندگی، رفاه و آسایش خود و خانواده شان را کسب کنند. اهمیت آموزش زنان روستایی در ایران کارآمدترین عناصرکلیدی در هر روستا، زنان هستند که عهده دار امر تولید می باشند. در روستا در نقاطی که کار هست، زن روستایی هم حضور دارد. وضعیت نه چندان مطلوب زنان روستایی در ایران ، زائیده عدم شناخت کافی از زن و جایگاه او در جامعه و نیازهای گوناگون وی با توجه به وظایفی است که عهده دار است و در سالیان گذشته، عدم توجه به آموزش های غیر رسمی برای زنان روستایی با توجه به نقش مهمی که در انجام فعالیت های کشاورزی دارند، نتایج زیانباری به همراه داشته است. به خوبی آشکار است که زن روستایی با توجه به ابعاد فعالیت آن که شامل وظایف خانوادگی و تولیدی است، پرکارترین و فعال ترین عضو جامعه روستایی است ک…..نظریه نقش ویژه ایشان در تولید کشاورزی، ضرورت آموزش وی در این زمینه را غیر قابل انکار می کند. همچنین می بایست این نکته را مد نظر قرار داد که به دلیل ساختار فرهنگی- اجتماعی روستاهای اکثر مناطق ایران، استفاده از خواهران مروج و کارشناسان جهت برقراری و تسهیل ارتباط با زنان روستایی اجتناب ناپذیر است. در بخش ترویج نیز با وجود اینکه زنان تشکیل دهنده ی بخش اعظمی از نیروی کار در بخش کشاورزی هستند، اما همچنان این گروه عظیم پایین ترین میزان بهره مندی از برنامه های ترویجی و مشارکت گروهی و اجتماعی که البته نقش عمده ای هم در پیشبرد اهداف تولیدی و توسعه ای دارد به کار خود ادامه می دهند. در برنامه ریزی های جهادگران عرصه کشاورزی با توجه به موارد گفته شده، اولویت بندی ها به شرح ذیل می باشد: - تاکید بر حضور خواهران متخصص کشاورزی در راستای برقراری ارتباط مطلوبتر با زنان روستایی و افزایش بهره ورب مباحث آموزشی - تاکید بر نقش زنان روستایی در فرآیند تولید کشاورزی و سعی در افزایش توجه عموم جامعه به موقعیت زن در جوامع روستایی از طریق خدمات اطلاع رسانی و آموزش روستاییان - فراهم کردن شرایط لازم جهت پذیرش روشهای نوین تولیدی و آموزش فناوری مناسب و حمایت از زنان کارآفرین و تولید کننده - تلاش در جهت گسترش آموزشهای غیررسمی در جهت بهبود مهارتها و افزایش تخصصها برای ایجاد کاهش در میزان ضایعات، افزایش بهره وری و… از طریق کلاس های آموزشی و بوسیله مروجان نقش زنان روستایی وعشایری درتامین امنیت غذایی وزیر جهاد کشاورزی تاکید کرد: زنان روستایی و عشایری نقش محوری در تولید محصولات کشاورزی، تامین امنیت غذایی و اشتغال کشور دارند. سید جواد ساداتی نژاد وزیر جهاد کشاورزی در آیین گرامی داشت روز جهانی زنان روستایی و پنجمین همایش ملی نقش آفرینی زنان روستایی و عشایری در توسعه پایدار که با حضور انسیه خزعلی معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده و جمعی از زنان روستایی و عشایری کشور برگزار شد، اظهار کرد: در کشور ما حدود ۱۰ میلیون زنان روستایی و عشایری وجود دارد که ۵۰ درصد در حوزه کشاورزی اشتغال دارند. وی افزود: روستا کانون تولید کشاورزی است و زنان نقش محوری در تولید دارند. وزیر جهاد کشاورزی خاطرنشان کرد: زن روستایی یک مادر نمونه در تربیت فرزندان و یک کارآفرین و مکمل اقتصاد خانواده است و امروز در حوزه اشتغال بانوان از دغدغه کمتری برای اشتغال برخوردار است. ساداتی نژاد تصریح کرد: دست‌بافته زنان روستایی و عشایری ایران در موزه‌های جهان نگهداری می‌شود و در دنیا هم زبانزد خاص و عام است. وی با بیان اینکه از مدیریت بانوان در حوزه کشاورزی به خوبی بهره نبرده ایم، عنوان کرد: زنان روستایی و عشایری در امنیت غذایی و تولید قدرت غذایی کشور موثر هستند اما هنوز هم نقش زنان روستایی را در تولید کشاورزی به رسمیت نشناخته‌ایم. وزیر جهاد کشاورزی عنوان کرد: ما به زنان روستایی و عشایری این سرزمین بدهکاریم و به اندازه سهمشان در تولید و ایجاد ارزش افزوده، در کسب و کارها سرمایه‌گذاری نکرده ایم. وی با بیان اینکه باید صندوق اعتبارات خرد زنان روستایی و عشایری تقویت شود، ابراز امیدواری کرد: با کمک اعضای این صندوق‌ها شاهد رشد و توسعه اعتبارات و همچنین افزایش کمی این صندوق ها در کشور باشیم. ساداتی نژاد افزود: این صندوق ها می توانند در حمایت از کسب و کارهای روستایی و عشایری موثر باشند و امیدواریم در این مورد بتوانیم کارهای موثری انجام دهیم و نقش زنان را پررنگ تر و بیشتر کنیم. وی تصریح کرد: باید از صندوق های اعتبارات خرد زنان روستایی و عشایری حمایت‌های مالی و اعتباری انجام شود و در حوزه مجوزها تسهیل گری کنیم تا با سرعت بیشتری از این کسب و کار حمایت شود. وزیر جهاد کشاورزی در پایان از زحمات تمام زنان روستایی و عشایر تشکر و قدردانی و ابراز امیدواری کرد: این زنان در عرصه تولید و امنیت غذایی بیش از پیش فعال شوند.