مسئولیت مشترک همگانی

 افسانه خوزی- آلودگی هوا، به ویژه در کلانشهر تهران و شهر های اطراف آن در فصل زمستان، یک مسئله جدی و پیچیده است که تاثیرات عمیقی بر سلامت انسان ها و محیط زیست دارد. عوامل مختلفی در ایجاد و تشدید آن نقش دارند که به تولید این حجم از آلاینده ها منجر می شوند. یکی از دلایل اصلی این شرایط، کنترل‌نشدن منابع انتشار است. سالانه حدود دو میلیون ناوگان فرسوده به چرخه حمل‌ونقل کشور اضافه می‌شود، در حالی که امسال تنها حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار دستگاه از رده خارج شده‌اند. در شش تا هفت سال گذشته نیز این عدد همواره زیر ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار دستگاه بوده است. زمانی که منابع انتشار، به‌ویژه ناوگان حمل‌ونقل پرمصرف، از رده خارج نمی‌شوند، نمی‌توان انتظار بهبود وضعیت را داشت؛ چراکه چشمه‌های تولید آلودگی در حال افزایش‌اند.
از سوی دیگر، تغییر اقلیم و کاهش بارندگی‌ها، باعث تشدید و فعال شدن منابع طبیعی تولیدکننده آلودگی شده و در تهران نیز به افزایش غلظت آلاینده‌ها دامن زده است. در این شهر، سهم حمل‌ونقل عمومی در ترددهای روزانه کمتر از ۲۵ درصد است؛ رقمی که فاصله زیادی با وضعیت مطلوب دارد. تهران به حدود ۷ هزار دستگاه اتوبوس نیاز دارد، اما در حال حاضر تنها نزدیک به ۲ هزار دستگاه در ناوگان فعال است؛ شکافی جدی که خود به تداوم بحران آلودگی هوا منجر می‌شود.
در همه جای دنیا، یکی از ارکان اصلی مقابله با آلودگی هوا، مسئولیت‌پذیری همگانی است. در گام نخست، خودروها باید به معاینه فنی مراجعه کنند؛ موضوعی ساده اما حیاتی که اجرای آن هنوز با چالش‌های جدی روبه‌روست. پس از آن، نوبت به حمل‌ونقل عمومی می‌رسد؛ بخشی که در تهران به‌شدت ضعیف است. در این میان، وضعیت موتورسیکلت‌ها نگران‌کننده‌تر است؛ کمتر از ۵ درصد موتورسیکلت‌هایی که مشمول معاینه فنی هستند، به مراکز مربوطه مراجعه کرده‌اند.
شهرهایی که کمتر از %4 سطح زمین را اشغال کردهاند، تاکنون بیش از نیمی از جمعیت جهان را در خود جای داده اند؛ جمعیتی که سه چهارم منابع طبیعی را مصرف کرده و در نتیجه، سه چهارم آلودگی و زباله جهان را تولید می کنند (Goli et al., .2011)آلودگی هوا، خطری بزرگ برای بسیاری از شهرهای ایران، به خصوص کلانشهر تهران است. میزان آلاینده SO2 در تهران چهار برابر استاندارد سازمان بهداشت جهانی است. استان تهران به مثابه پایتخت ایران، با بیش از 1/6 جمعیت کل کشور، پر ازدحام ترین استان ایران محسوب می شود.شایان ذکر است که در تهران، سالانه حدود 1.5 میلیون تن ذرات آلوده تولید می شوند. شرایط توپوگرافی تهران و نیز سوختهای نامناسب رایج در آن این بحران را تشدید میکنند. ترکیب این عوامل طبیعی و مصنوعی، باعث میشود که تهران در ردیف آلوده ترین شهرهای جهان، مانند مکزیکو سیتی، پکن، کایرو، سایوپایولو و بانکوک قرار گیرد. در ایران از سال 1334 تاکنون، مصوبات زیادی برای مبارزه با آلودگی هوا تدوین شده است، در حالی که هیچ یک به طور کامل به نتایج مورد نظر دست نیافته اند؛
رفع این معضل نیازمند برنامه‌ریزی جامع، همکاری میان‌بخشی و مدیریت یکپارچه شهری است. مسئولیت کاهش آلودگی هوا بر عهده نهادها و دستگاه‌های متعددی از جمله شهرداری‌ها، وزارتخانه‌های مرتبط با محیط زیست، صنایع و حمل‌ونقل، سازمان حفاظت محیط زیست و قوه قضائیه قرار دارد. هر یک از این نهادها وظایف قانونی مشخصی در حوزه کنترل منابع آلاینده و اجرای سیاست‌های کاهش آلودگی هوا دارند و موفقیت برنامه‌های مقابله با آلودگی هوا تنها زمانی محقق می‌شود که هماهنگی، پاسخگویی و پیگیری مستمر میان آنها وجود داشته باشد.  
نقش نهادهای قانونی و حاکمیتی در این میان دوگانه است، از یک سو ایجاد چارچوب‌های قانونی و سیاست‌گذاری‌های مؤثر برای الزام دستگاه‌ها به اجرای تکالیف و از سوی دیگر، نظارت و مطالبه‌گری مستمر برای اطمینان از اجرای دقیق این قوانین و سیاست‌ها. بدون تحقق این تعامل سازنده، حتی بهترین برنامه‌ها و فناوری‌ها نیز نمی‌توانند به بهبود کیفیت هوا منجر شوند. بنابراین، مقابله با آلودگی هوا نه تنها یک مسئله زیست‌محیطی، بلکه یک مسئولیت اجتماعی، مدیریتی و قانونی است که نیازمند مشارکت فعال تمامی نهادهای مرتبط و شهروندان است.