خزر را دریابیم

 ارسلان ایلامی- دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه موجود بر روی کره زمین، ورودی آبی به‌جز رودخانه‌های اطراف و همچنین بارش‌ها ندارد. در چند سال گذشته کاهش بارندگی‌ها در حوزه آبریز دریای خزر و همچنین افزایش تبخیر، منجر به کاهش تراز آب آن شده است. دریای خزر، بزرگ ترین دریاچه بسته جهان، در دهه های اخیر با کاهش چشمگیر سطح آب مواجه شده است. این پدیده، ناشی از ترکیبی از عوامل انسانی و طبیعی ازجمله سدسازی گسترده بر روی رودخانه ولگا (تأمین کننده اصلی آب خزر)، برداشت بی رویه از منابع آب و تغییرات اقلیمی است.
کاهش تراز آب دریای خزر به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های جهان، نه‌تنها یک پدیده طبیعی بلکه یک بحران زیست‌محیطی جدی است که تأثیرات عمیقی بر اکوسیستم‌های محلی و اقتصادی کشورهای حاشیه آن دارد. کاهش سطح آب که از دهه ۱۹۳۰ آغاز شده و در سال های اخیر شدت یافته، پیامدهای زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی گسترده ای در سطح منطقه ای و جهانی به همراه دارد. این پیامدها شامل: تغییرات خطوط ساحلی، کاهش تنوع زیستی، خشک شدن تالاب های حیاتی، تهدید زیستگاه های ماهیان خاویاری و فک خزری و افزایش احتمال وقوع طوفان های گردوغبار است. از نظر اقتصادی، این بحران معیشت جوامع محلی را تهدید کرده، به فعالیت های نفت و گاز آسیب می زند و تجارت بین المللی را مختل می کند. همچنین، کاهش مناطق مناسب برای تخم ریزی ماهیان خاویاری جمعیت آنها را تهدید می کند. پیامدهای اجتماعی شامل افزایش تنش ها بین کشورهای حاشیه به دلیل منابع آبی و زمین های جدید آشکار شده و جابه جایی احتمالی جوامع ساحلی است. با توجه به تأثیرات محلی، منطقه ای و جهانی این تغییرات، بررسی آثار زیست محیطی و ارائه راهکارهای بین المللی برای حفاظت از دریای خزر و کاهش آثار سوء آن از اهمیت بالایی برخوردار است.
این دریاچه، که در طول تاریخ خود نوسانات زیادی را تجربه کرده، به تازگی با کاهش بی‌سابقه‌ای در سطح آب مواجه شده است. بر اساس گزارش‌ها، در 2 دهه اخیر، تراز آب دریای خزر حدود ۲ متر کاهش یافته و به کمترین سطح خود در یک قرن اخیر رسیده است. اکوایران در این گزارش به روند تاریخی کاهش تراز آب خزر و پیامدهای ناشی از آن پرداخته است. این موضوع تاسیسات ساحلی همچون بنادر و فعالیت‌های شیلاتی به علاوه مبحث گردشگری شهرهای ساحلی اطراف آن را تحت تاثیر قرار خواهد داد. خشک شدن تالاب‌های مجاور این دریاچه سبب نابودی ذخایر زیست‌محیطی موجود در آنها شده و زمینه تبدیل شدنشان به کانون‌های گرد و خاک را فراهم می‌کند.
فرضیات اقلیم‌شناسی حاکی آن است که تراز آب دریای خزر با تغییراتی که به‌واسطه تغییر اقلیم در بودجه آبی دریا به‌وجود می‌آید، کنترل می‌شود. این فرضیه توسط تعداد زیادی از محققان که بر روی نوسانات تراز آب دریای خزر کار می‌کنند، تایید شده است. ماهیت دریای خزر دریاچه است و تغییرات اقلیمی می‌تواند به‌شدت روی این تراز آب این دریاچه تاثیر بگذارد. سرعت تغییرات تراز آب دریای خزر به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از اقیانوس‌هاست و تقریباً یک‌صد برابر آن‌ها است.
بودجه آبی دریای خزر، عمدتا شامل ورودی آب از رودخانه‌ها به دریای خزر، بارش باران روی سطح دریا و تبخیر از سطح آن است. تقریباً ۸۰ درصد از بودجه آبی دریای خزر از ورودی آب رودخانه‌ها تامین می‌شود؛ در حالی‌که بارش حدود ۲۰ درصد و ورود آب زیرزمینی کمتر از یک‌درصد است.
رودخانه ولگا حدود ۸۲ درصد از کل ورود آب رودخانه‌ها را تامین می‌کند؛ در حالی که رودخانه‌های کورا، اورال، تِرِک و سولک به‌طور تقریبی ۱۵ درصد را تأمین می‌کنند و ۳ درصد باقی‌مانده از رودخانه‌های کوچک‌تر می‌آیند.