کائنات اثرات خشکسالی و احتمال جیره‌بندی آب در پایتخت را بررسی می کند
دولت در «روز صفر» چه خواهد کرد؟
شیران افخمی زاد- در حالی که ششمین سال متوالی خشکسالی در کشور را پشت سر می‌گذارد، تأمین آب پایتخت به نقطه‌ای حساس رسیده و سطح ذخایر سدها به کمتر از ۱۱ درصد ظرفیت کاهش یافته است، پایین‌ترین رقم در بیش از ۶۰ سال گذشته.
مقامات شرکت آب و فاضلاب استان تهران و شرکت تأمین و تصفیه آب تهران هشدار داده‌اند که بدون همکاری فوری شهروندان در صرفه‌جویی، شبکه آبرسانی ممکن است با اختلال‌های جدی روبرو شود، این وضعیت، که با عدم بارندگی در دو ماه اول سال آبی (از مهر ۱۴۰۴) تشدید شده، نه تنها زندگی روزمره بیش از ۱۰ میلیون ساکن تهران را تهدید می‌کند، بلکه زنگ خطری برای چالش‌های گسترده‌تر تغییرات اقلیمی در کشور است.
چند روز پیش پزشکیان با اشاره به وضعیت نگرانکننده اقتصادی و عملکرد نامناسب برخی ارگان‌ها، گفت: گرانی و تورم تقصیر مجلس و دولت است. برخی از مسئولین انتظاراتی دارند اما وقتی منابع مالی محدود است، پروژه‌ها نیمه‌تمام می‌مانند.
وی همچنین در انتقاد از بی‌مورد بودن برخی از هزینه‌ها افزود: در نهاد ریاست‌جمهوری ۴ هزار نیرو داریم که با ۴۰۰ نفر هم می‌توان آن را اداره کرد، اما این نیروها حقوق می‌خواهند و هزینه دارند. آیا واقعاً این منابع وجود دارد؟
رئیس‌جمهور در ادامه بیان کرد: هم‌اکنون ایران با بحران‌های طبیعی همچون کمبود بارش و منابع آبی روبه‌رو است و این بحران‌ها می‌تواند پیامدهای جدی برای تأمین منابع آب و گاز داشته باشد.
وی با تاکید براینکه کشور نیاز به مدیریت بهتر در این حوزه‌ها دارد و تصریح کرد: اگر باران نبارد، احتمالاً از آذرماه باید در تهران آب جیره‌بندی شود.
وی افزود: اگر باز هم نبارد، دیگر آب نداریم و باید تهران را خالی کنیم.
این سخنان در حالی ایراد می‌شود که تهران در یکی از خشک‌ترین دوره‌های پنجاه سال اخیر قرار دارد و وضعیت منابع آبی کشور در حالت بحرانی و کم‌سابقه‌ای است.
پایتخت ایران ششمین دوره خشکسالی متوالی را پشت سر می‌گذارد و از همین رو با کاهش ذخایر سدهای استان به زیر ۵ درصد، وضعیت آبی تهران قرمز و بسیار نگرانکننده گزارش شده است.
به گفته مدیر کل سازمان آبفای استان تهران «در سال آبی گذشته و جاری، تنها ۱۵۹ میلی‌متر بارندگی در تهران ثبت شده که در یک قرن اخیر بی‌سابقه بوده است، همچنین در مهر و آبان امسال حتی یک میلی‌متر باران نیز در تهران نباریده، در حالی که میانگین بلندمدت بارش در این دوره حدود ۳۰ میلی‌متر بوده است.»
محسن اردکانی در این خصوص گفته است: «بر اساس دستور استاندار محترم، دستگاههای اجرایی موظف شده‌اند مصرف آب خود را ۲۵ درصد کاهش دهند. تاکنون ۸۵ درصد دستگاه‌ها این مصوبه را رعایت کرده‌اند و با بقیه نیز در صورت عدم همکاری، برخورد و قطع انشعاب صورت خواهد گرفت.»
وی می‌افزاید: «تمام استثناهایی که ممکن است در یک اقلیم برای تأمین آب رخ دهد، امسال در تهران اتفاق افتاده است. با این حال، تلاش کرده‌ایم با بهره‌گیری از منابع زیرزمینی و چاه‌های اقماری، پایداری شبکه را حفظ کنیم.»
مدیر کل سازمان آبفای استان تهران سپس مقابله با خشکسالی در شرایط کنونی را غیرممکن خوانده و گفته است که باید با این شرایط سازگار شد. وی از «کاهش مصرف، استفاده از تجهیزات کاهنده و مدیریت منابع زیرزمینی» به عنوان تنها راه عبور از این شرایط یاد کرده است. بحران خشکسالی ناشی از کمبود بارش سبب شده است تا بسیاری از استان‌ها در فلات مرکزی و مناطق همجوار زاگرس، خشک‌ترین دوره ۴۰ سال گذشته خود را سپری کنند.
شرایط بحرانی در حوضه‌های آبریز نیز گزارش شده است؛ به نحوی که هر ۹ حوضه آبریز اصلی ایران با افت شدید بارش روبرو بوده‌اند. در حوضه دریای خزر که شامل رودخانه‌های سفیدرود، گرگان‌رود و مرداب انزلی است، میانگین بارش بین ۴۷ تا ۵۰ درصد کمتر از دوره بلندمدت ثبت شده است.
در حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان، جایی که رودخانه‌های جراحی، زهره، مند، کاریان و خنج جریان دارند، میزان بارش نسبت به دوره‌های پیشین ۴۸ تا ۶۰ درصد کاهش یافته و استان‌های بوشهر، فارس و هرمزگان امسال کم‌بارش‌ترین نقاط کشور بوده‌اند.
خشک شدن تالاب‌ها از دیگر تبعات بحران خشکسالی در ایران است؛ در تابستان گذشته، ۹ دریاچه و تالاب بزرگ ایران از جمله ارومیه، بختگان، پریشان، جازموریان، گاوخونی و هامون به طور کامل یا به صورت جزئی خشک شده‌اند.
۱۰ درصد ظرفیت سد لتیان پر است
محمد پازشگر، مدیر سد لتیان، یکی از منابع اصلی تأمین آب تهران، در گفتگو با خبرنگار مهر از وضعیت این سد توصیف نگران‌کننده‌ای ارائه داد و افزود: ورودی آب به سد صفر است، در حالی که سطح آب ۴۰ متر پایین‌تر از حد معمول قرار دارد.
وی گفت: عمق آب اکنون به ۳۰ متر رسیده و حجم ذخیره‌شده حدود ۸ میلیون متر مکعب است، یعنی تنها ۱۰ درصد ظرفیت، و نیمی از آن هم قابل برداشت نیست.
او وضعیت فعلی را با سال ۱۳۹۸ مقایسه کرد که سال پربارشی بود و آب تا لبه سد رسیده بود و اضافه کرد: اینجا نشان‌دهنده ششمین سال خشکسالی است و معضل آب در تهران جدی است، اما برخی هنوز آن را باور ندارند. ما منابع حیاتی را بی‌رویه مصرف می‌کنیم، مانند شستشوی خیابان‌ها یا خودروها در حالی که آب کمیاب است.
آب تهران رسماً تمام شد
محسن اردکانی با بیان اینکه همه اقدامات وزارت نیرو در سال‌های اخیر برای جلوگیری از بروز بحران مطلق آب بوده است، گفت: اکنون تمام تلاش ما این است که کشور به چنین شرایطی نرسد.
وی افزود: خط دوم انتقال آب طالقان به تهران با ظرفیت 5 مترمکعب در ثانیه به بهره‌برداری رسیده و به ذخایر آبی پایتخت افزوده شده است. نیاز آبی تهران حدود 40 مترمکعب بر ثانیه است و این خط جدید حدود یک‌هشتم از این میزان را تأمین می‌کند.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران بیان کرد: پیش از این، از خط نخست انتقال آب طالقان حدود 2.5 مترمکعب بر ثانیه آب به تهران منتقل می‌شد و همچنین 16 مترمکعب بر ثانیه از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.
اردکانی با اشاره به وجود ناترازی 4 تا 5 مترمکعبی در تأمین آب تهران تصریح کرد: این میزان ناترازی در حال مدیریت است.
وی افزود: وارد ششمین سال آبی همراه با خشکسالی شده‌ایم و از ابتدای سال آبی 1404-1405 تاکنون حتی یک قطره باران در کشور نباریده است؛ در حالی که در مدت مشابه سال گذشته 20 میلی‌متر و در دوره بلندمدت 30 میلی‌متر بارش ثبت شده بود.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران با اشاره به ناترازی چهارهزار تا پنج‌هزار لیتری در شبکه آبرسانی پایتخت گفت: با مدیریت مصرف و همکاری مردم، این وضع قابل کنترل است. وی افزود: شهروندان تهرانی در هفت ماه گذشته با کاهش حدود 10 تا 12 درصدی مصرف آب همراهی خوبی داشته‌اند، اما با توجه به شرایط اقلیمی و ادامه خشکسالی، لازم است این میزان صرفه‌جویی به حدود 20 درصد افزایش یابد تا بتوانیم تا دو ماه آینده، پایداری شبکه آبرسانی را حفظ کنیم.
به گفته اردکانی، بر اساس پیش‌بینی سازمان هواشناسی، از نیمه دوم آذرماه بارش‌ها در استان تهران آغاز می‌شود و در صورت ادامه همکاری مردم و بهره‌برداری از ظرفیت‌های جدید سد طالقان، حتی اگر میزان بارش‌ها به اندازه سال گذشته باشد، که 44 درصد کمتر از میانگین نرمال بود، مشکلی در تأمین آب نخواهیم داشت.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران تأکید کرد: اکنون در مقطعی حساس و پرریسک قرار داریم و ادامه صرفه‌جویی عمومی ضروری است تا از رسیدن به «نقطه قرمز نبود آب» جلوگیری شود. وی افزود: پنج سال خشکسالی بی‌سابقه، کمترین میزان بارندگی در یک قرن اخیر و سپری شدن مهر و آبان بدون حتی یک قطره باران، شرایط اقلیمی را بسیار دشوار کرده است.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران بیان کرد: اقلیم با ما ناسازگار شده و باید با کاهش مصرف، با اقلیم سازگار شویم. در صورت ادامه صرفه‌جویی و اجرای تدابیر وزارت نیرو، نگرانی از بابت تأمین آب وجود نخواهد داشت، اما در صورت ادامه الگوی مصرف گذشته، ذخایر سدها پاسخگوی نیاز نخواهند بود.
از طرف دیگر در حالیکه مسئولان از نبودِ برنامه رسمی جیره‌بندی سخن می‌گویند، گزارش‌های میدانی حاکی از آغاز جیره‌بندی چراغ خاموش آب در تهران است و شهروندان محله‌هایی مثل منیریه و پیروزی از افت محسوس فشار و قطعی‌های مکرر در روزهای اخیر خبر می‌دهند.
در پاییز امسال حتی یک قطره باران نداشته‌ایم
حسام خسروی، مدیرعامل شرکت تأمین و تصفیه آب و فاضلاب تهران، نیز بر کاهش چشمگیر ذخایر سدها تأکید کرد و به خبرنگار مهر گفت: در پاییز امسال حتی یک قطره باران نداشته‌ایم، در حالی که باید ۴۰ میلی‌متر بارش می‌داشتیم.
اردکانی به منابع فعلی اشاره کرد: تهران روزانه به ۴۰ هزار لیتر در ثانیه نیاز دارد و پروژه‌های جدید مانند خط دوم طالقان ۵ هزار لیتر را جبران کرده است. نیمی از آب از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود و بقیه از سدها. اصلاح شبکه با بازسازی بیش از ۲۰۰ کیلومتر لوله در سال گذشته، هدررفت را به ۹ درصد کاهش داده، اما محدودیت‌های مهندسی اجازه پیشرفت بیشتر را نمی‌دهد.
نیاز به افزایش صرفه جویی آب به ۲۰ درصد است
معضل آب تهران بخشی از مشکل سراسری آب در کشور است، ذخایر سدهای کشور به طور متوسط ۴۳ درصد پر هستند و بارش‌ها ۴۱ درصد کاهش یافته. پنج سد اصلی تهران - امیرکبیر، لار، لتیان، ماملو و طالقان - تنها ۱۹۴ میلیون متر مکعب آب دارند، در مقایسه با ۲۵۱ میلیون سال گذشته و میانگین بلندمدت ۵۱۰ میلیون. سد لار ۹۹ درصد خشک است، امیرکبیر کمتر از ۸ درصد و بقیه نیز همین وضعیت را دارند و این خشک‌ترین آغاز قرن است و مدل‌های اقلیمی ادامه خشکسالی را پیش‌بینی می‌کنند.
این وضعیت به تغییرات اقلیمی و مصرف بالا نسبت داده می‌شود، گزارش‌ها نشان می‌دهد که ورودی آب به سدها ۴۳ درصد کمتر از سال گذشته است و عدم بارندگی در مهر و آبان بی‌سابقه است، شهروندان تهرانی در هفت ماه گذشته ۱۰ تا ۱۲ درصد صرفه‌جویی کرده‌اند، اما نیاز به افزایش آن به ۲۰ درصد وجود دارد.
در شبکه‌های اجتماعی، بحث‌ها در مورد سهمیه‌بندی بالا گرفته و مردم از قطعی‌های گسترده در مناطق مختلف گلایه دارند.
برای مقابله، مقامات به پروژه‌هایی مانند خط دوم طالقان اشاره می‌کنند که ظرفیت را افزایش داده، اما تأکید اصلی بر صرفه‌جویی است.
۱۵ استان کشور در وضعیت قرمز آبی هستند
خسروی نیز هشدار داد که بدون همکاری، ذخایر پاسخگو نخواهد بود. دولت از قطع انشعاب بدمصرف‌ها شروع کرده و ادارات پرمصرف را هدف قرار داده است.
در سطح ملی، ۱۵ استان در وضعیت قرمز هستند و به نظر می‌رسد، علاوه بر صرفه‌جویی، سرمایه‌گذاری در بازچرخانی آب و فناوری‌های نوین ضروری است.
با نزدیک شدن به فصل زمستان، امید به بارش‌ها وجود دارد، اما بدون تغییر الگوهای مصرف، تهران ممکن است با چالش‌های بیشتری روبرو شود.
این معضل یادآوری است که مدیریت منابع آب نیاز به همکاری جمعی دارد تا آینده پایداری برای پایتخت تضمین شود.
استراتژی تخلیه تدریجی تهران
حسین آخانی، استاد دانشگاه تهران و فعال محیط‌زیست، در گفت‌و‌گو با رویداد۲۴ با اشاره به آنچه «استراتژی تخلیه تدریجی تهران» خوانده، اظهار داشت که پایان این داستان از مدت‌ها پیش طرح‌ریزی شده و سال‌هاست این روند به شکل نامحسوس در حال اجراست. او می‌گوید: زمانی که به دلیل قطعی برق، آلودگی هوا یا کمبود آب تعطیلی اعلام می‌شود، در واقع نوعی مانور برای تخلیه تهران است، اما با وجود این اقدامات، هیچ تغییر محسوسی در سیاست‌های حاکمیتی برای اصلاح وضعیت دیده نمی‌شود.
وضعیت رو به وخامت
به گفته آخانی، اگر هشدار اخیر رئیس‌جمهور درباره احتمال تعطیلی تهران به‌دلیل نبود آب به واقعیت تبدیل شود، باید توجه داشت که جامعه در وضعیت خاصی قرار خواهد گرفت. او با اشاره به مشارکت پایین مردم در انتخابات و انتقادات نسبت به عملکرد دولت افزود که بیش از نیمی از جامعه در انتخابات اخیر شرکت نکردند و بسیاری از کسانی که به آقای پزشکیان رأی دادند نیز با نگاه انتقادی به میدان آمدند؛ همه اینها انتظار داشتند وعده‌های دولت تحقق یابد، اما این اتفاق نیفتاده است.
این فعال محیط‌زیست تصریح کرده: امروز با جامعه‌ای مواجهیم که حدود ۸۰ درصد آن ناراضی و منتقد است. چنین جامعه‌ای در شرایط بحرانی ممکن است دیگر به هشدار‌های حاکمیت گوش نکند. به گفته او، اگر جای رئیس‌جمهور بود، بسیار نگران می‌شد و امیدوار است آن روز فرا نرسد.
آخانی با بیان اینکه عبور از چنین بحرانی، نیازمند اعتماد عمومی است، خاطرنشان کرد: در شرایط بحرانی همه باید با مدیریت حاکم همراه شوند؛ برای مثال اگر فردی هر روز دوش می‌گرفته، در وضعیت کم‌آبی می‌تواند هر سه روز یک‌بار دوش بگیرد، یا اگر تا دیروز روزی ۱۰۰ لیتر آب مصرف می‌کرده، حالا می‌تواند آن را به ۲۰ لیتر کاهش دهد. اما چنین همراهی زمانی شکل می‌گیرد که مردم حاکمیت را باور داشته باشند، و در حال حاضر چنین باوری وجود ندارد.
او شرایط فعلی را به بیماری سرطانی تشبیه کرد که در مرحله متاستاز قرار دارد و گفت: «در چنین مرحله‌ای دیگر هیچ پزشکی نمی‌تواند مسئولیت درمان را بپذیرد.» آخانی تأکید کرد که راه‌حل فوری برای بحران آب وجود ندارد و تا زمانی که دولت نتواند مردم را با خود همراه کند و با آنان صادقانه سخن بگوید، اوضاع بهبود نخواهد یافت.
این کنشگر محیط‌زیست افزود: اگر دولت واقعاً از مردم بخواهد که در شرایط سخت کشور یاری‌اش کنند، باید ابتدا خود به وعده‌هایش عمل کند. مردم انتظار زیادی نداشتند؛ قرار بود دو پلتفرم فیلترشده، رفع فیلتر شوند، اما حتی همین وعده هم عملی نشد. به همین دلیل مردم اعتمادشان را از دست داده‌اند و همکاری نمی‌کنند.
آخانی می‌گوید نگران پیامدهای این بی‌اعتمادی است و معتقد است اکنون همه منتظر رسیدن به «روز صفر» هستند تا ببینند دولت در آن لحظه بحرانی چه می‌کند.
تخلیه تهران پاک کردن صورت مسئله و شوخی است
او در ادامه درباره طرح تخلیه تهران به عنوان راه حل عبور از بحران کم آبی گفت: چنین اقدامی پاک‌کردن صورت‌مسئله است. نمی‌توان ده میلیون نفر را از تهران خارج کرد، زیرا بحران کم‌آبی فقط محدود به پایتخت نیست و در سراسر فلات ایران گسترده است. به گفته او، تنها در بخش‌هایی از شمال کشور وضعیت اندکی بهتر است و سایر شهرهای بزرگ مانند اصفهان، یزد، اراک و کرمان نیز درگیر کم‌آبی هستند.
آخانی تأکید کرد که انتقال جمعیت به شهرهای دیگر نه ممکن است و نه منطقی، زیرا مردم در آن مناطق نیز امکانات و ظرفیت لازم برای زندگی ندارند. او افزود: «من به عنوان استاد دانشگاه وظیفه دارم به دانشجویانم آموزش بدهم؛ آیا باید همه این مسئولیت‌ها را رها کنم و به شهر دیگری بروم؟ این راه‌حل نیست. این پیشنهاد از اساس غیر عملی است و بیشتر شبیه «جوک» است.»
به گفته این فعال محیط‌زیست، راه‌حل اصلی از سال‌ها پیش روشن بوده است: ظرفیت اکولوژیکی تهران به پایان رسیده و بارگذاری جمعیت و فعالیت‌های جدید در این کلان‌شهر نباید ادامه یابد. آخانی در پایان هشدار داد که بی‌توجهی به این واقعیت، کشور را به نقطه‌ای می‌رساند که عبور از آن ممکن نخواهد بود.
آیا جیره‌بندی آب در تهران آغاز شده است؟
قطعی و جیره‌بندی آب آن هم بدون اطلاع عمومی می‌تواند موجب اختلال در انجام امور روزمره خانوارها، از جمله شست‌وشو، بهداشت فردی و فعالیت‌های خانگی که نیاز به آب دارند.
در روزهای اخیر، شهروندان تهرانی از قطع ناگهانی آب شرب در برخی مناطق پایتخت به مدت «۵ تا ۶ ساعت» خبر داده‌اند.
به گزارش دیروز روزنامه هفت صبح، بر اساس مشاهدات و گزارش‌ها، توقف تامین آب در ساعات شب انجام شده و بدون اطلاع قبلی یا اعلام رسمی از سوی مسئولان مربوطه به وقوع پیوسته است.
برخی منابع حاکی‌اند که با افت فشار عمومی و کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی، شرایط پایداری شبکه تأمین آب در شهر تهران به‌صورت قابل توجهی با اختلال مواجه شده است. این اتفاق با توجه به طولانی بودن زمان آن می‌تواند خانوارهایی که مجهز به منبع آب هستند نیز به چالش بکشد.
از سوی دیگر، شرکت شرکت آب و فاضلاب استان تهران نیز در پاسخ به این مشکل معمولا عنوان می‌کند که پیگیری رفع مشکل در حال انجام است و مشکل تا ساعتی دیگر برطرف می‌شود. این ارگان همچنین از شهروندان خواسته تا مصرف غیرضروری آب را کاهش دهند تا شبکه بتواند پایداری بهتری پیدا کند.
لازم به ذکر است که شهروندانی که در این مناطق ساکن هستند، ازعدم اطلاع‌رسانی مناسب پیش از قطع آب ابراز نارضایتی کرده‌اند و عنوان می‌شود که پمپ و تانکر هم بی‌اثر بوده است؛ چرا که وقتی شب آب قطع می‌شود، نمی‌دانیم کی دوباره آب وصل می‌شود نمی‌توانیم برنامه ریزی برای مصرف آب داشته باشیم و تانکر آب هم به سرعت خالی می‌شود.
عواقب و پیامدهای جیره بندی آب
قطعی و جیره‌بندی آب آن هم بدون اطلاع عمومی می‌تواند موجب اختلال در انجام امور روزمره خانوارها، از جمله شست‌وشو، بهداشت فردی و فعالیت‌های خانگی که نیاز به آب دارند. همچنین این اتفاق باعث نگرانی بابت سلامت عمومی و رعایت بهداشت در واحدهای مسکونی و مجتمع‌ها و فشار بیشتر بر خدمات جایگزین آب (مانند تانکر یا مخزن) که در این شرایط ممکن است ناکافی باشند یا با هزینه بیشتر همراه باشند؛ می‌شود.
همچنین در زمینه پیامدهای روانی و اجتماعی این شیوه از قطعی نیز؛ شهروندان احساس می‌کنند از قبل مطلع نشده‌اند و اعتماد به اطلاع‌رسانی مسئولان کاهش یافته است.
دلایل قطعی آب چیست؟
تاکنون در چند مورد رئیس جمهور و وزیر نیرو در خصوص بحران آبی اظهار نظر کرده اما به طور کلی مسئولان تأمین آب علت این رخداد را ترکیبی از عواملی از جمله کاهش قابل توجه بارندگی و کاهش ورودی منابع آب سطحی به سدها، افت فشار در شبکه، به منظور مدیریت توزیع و جلوگیری از قطع سراسری، انجام تعمیرات و نگهداری شبکه آب بدون اطلاع‌رسانی کامل برای همه مشترکان و امکان وجود نقاط ضعف زیرساختی که در شرایط کم‌آبی شدیدتر ظهور می‌یابند عنوان می‌کنند.
به هر جهت در شرایط کنونی در خواست عموم مردم از مسئولان این است که برنامه زمان‌بندی مشخصی برای اطلاع‌رسانی پیش از قطع آب اعلام کنند و تمهیدات ویژه برای مناطق پرجمعیت در ساعات اوج مصرف اندیشیده شود. همچنین ضرورت دارد که اطلاعات شفاف درباره وضعیت ذخایر آبی و فشار شبکه در اختیار عموم قرار گیرد.
قطع ناگهانی آب شرب برای مدت چند ساعت در برخی مناطق تهران، با وجود شرایط بحرانی منابع آبی، زنگ خطری برای مدیریت شهری و تأمین پایدار آب محسوب می‌شود. مهم‌ترین چالش پیش رو، افزایش شفافیت اطلاع‌رسانی به شهروندان و به‌کارگیری سازوکارهای پیشگیرانه است تا از تکرار این نوع اختلال جلوگیری شود و اعتماد عمومی به خدمات آبرسانی حفظ گردد.
حفر ۱۰۰ چاه در دشت تهران و انتقال آب از دریای عمان هزینه‌های بیهوده است
مشکل آب تهران بزرگ است که شورای تامین آب تهران و وزارت نیرو برای حل آن مجوز زدن ۱۰۰ حلقه چاه جدید را در دشت تهران داده‌اند. زدن چاه‌های جدید ممکن است به صورت موقت مختصری تنش را کاهش دهد امّا قطعاً مشکل و بحران چندین برابری را در آینده نزدیک برای تهران در پی خواهد داشت.
مهدی قمشی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز دیروز در روزنامه جمهوری اسلامی نوشت: پزشکیان تنگناها را خوب تشخیص داده امّا توانایی و یا امکان تغییر برایش اصلاً مهیا نشده است. برای مثال بخوبی تشخیص داده که در شرایط مشکلات بودجه‌ای کشور، دادن اعتبار مالی به برخی دستگاه‌ها هیچ سودی برای مردم و کشور ندارد و یا حداقل اولویت ندارند، امّا به این مراکز و دستگاه‌ها زورش نمی‌رسد و لذا علی‌رغم اینکه تشخیص درست است امّا عملاً درمان دشوار بلکه غیرممکن می‌نماید.
نا شکری نمی‌کنم کارهای خوبی هم انجام داده مثلاً در حوزه مسائل اجتماعی و باز شدن فضای عمومی کشور کارهای خوبی صورت گرفته، امٍّا کارهای انجام شده در حد قد و قواره قدرت و مسئولیت رئیس‌جمهور یک کشور نیست. خیلی از قول‌هایش روی زمین مانده و نتوانسته آنها را به سرانجام برساند.
متأسفانه در سال اول کارش، آسمان هم با کشورمان قهر کرده و دولت را علاوه بر ناترازی برق وارد مشکلات ناترازی‌های آب نیز نموده است تا اینجای کار دولت، ربطی به من به عنوان یک متخصص آب ندارد تنها به عنوان یک شهروند عادی می‌توانم ایشان را درک کنم و حیف و دریغا بگویم و البته از صمیم قلب دوستش دارم و برایش آرزوی موفقیت می‌نمایم.
با این مقدمه می‌خواهم وارد بحث خودم بشوم که نام هزینه‌های بحران‌زا بر آن نهاده ام. بله هزینه کردن برای هیچ و پوچ قطعاً بی‌معناست امّا از آن مهمتر این است که وقتی پول نیست هزینه کردن برای ایجاد بحران چه معنایی دارد؟ جناب آقای دکتر پزشکیان با همه حساسیتی که در مورد هزینه کرد بودجه‌های کشور دارند باید به این مقوله نیز ورود نمایند زیرا در این مقوله هزینه‌هایی صورت می‌گیرد که ظاهری آراسته و شبه علم دارند ولی نه تنها فایده‌ای به کشور نمی‌رسانند بلکه سبب مشکل و بحران نیز می‌شوند.
جناب آقای رئیس جمهور! لطفاً برای دولت خودتان و کشور با پیش بردن چنین پروژه‌های ظاهرالصلاح بدنبال ایجاد بحران جدید نباشید و از همین ابتدا جلوی آنها را بگیرید.
مثال‌ها در این مورد زیاد هستند امّا چند مورد را ذکر می‌کنم تا به عنوان نمونه در پیش روی شما باشند.
مورد اول این است: درحالی که رودخانه کارون از بی‌آبی رنج می‌برد و درحال حاضر در منطقه آبادان و خرمشهر ایجاد بحران نموده و در تابستان گذشته نیز به جهت کم آبی و شوری آب بسیاری از نخیلات آن منطقه از بین رفته اند، تحت فشارها و لابی‌های ناصواب، علاوه بر طرحهای انتقال آب گذشته که بیش از یک میلیارد مترمکعب آب را از سرشاخه‌های کارون و دز به سایر حوضه‌ها انتقال داده اند، طرح جدیدی به نام ماندگان برای انتقال بین حوضه‌ای آب از سرشاخه کارون به بهانه تامین آب شرب تصویب و به اجرا رفته که هیچ توجیه علمی و کارشناسی ندارد و فقط فشار و لابی است که انجام طرح را به پیش می‌برد وگر نه بدنه کارشناسی دستگاههای متولی امر واقف هستند که این طرح سبب ایجاد مشکلات زیست محیطی و ایجاد بحران بیشتر منابع آب در پایین دست کارون خواهد شد.
مطمئن باشید پیشبرد این طرح و هزینه‌ای که در آن صرف می‌شود فقط سبب ایجاد تنش بین هموطنان خواهد شد و هیچ مشکلی را حل نخواهد کرد.
مثال دیگر مشکل آب تهران بزرگ است که شورای تامین آب تهران و وزارت نیرو برای حل آن مجوز زدن ۱۰۰ حلقه چاه جدید را در دشت تهران داده‌اند. این درحالی است که درحال حاضر دشت‌های تهران بزرگ به جهت برداشت بی‌رویه آبهای زیر زمینی سالیانه بطور متوسط با وضعیت حاد ۱۹ سانتی متر فرو نشست زمین روبروست. زدن چاه‌های جدید ممکن است به صورت موقت مختصری تنش را کاهش دهد امّا قطعاً مشکل و بحران چندین برابری را در آینده نزدیک برای تهران در پی خواهد داشت.
مثال دیگر انتقال آب دریای عمان برای برخی استان هاست. گرچه این کار به عنوان یک کار پدافندی غیرعامل می‌تواند قابل توجیه باشد امّا در شرایط فعلی و با توجه به‌عدم مدیریت صحیح منابع و مصارف آب در مناطق مقصد، انتقال این آب‌ها، هم هزینه بسیاری بر کشور تحمیل خواهد کرد و هم مشکل مناطق مقصد را حل نخواهد کرد بلکه به تشدید بحران دامن خواهد زد.
مثال‌های دیگری می‌توان ذکر کرد، از جمله در حوضه کرخه، درحالی که نزدیک به دو برابر آورد رودخانه کرخه، در این مسیر مخزن سد ایجاد کرده‌ایم (یعنی دو برابر متوسط آبی که سالیانه از این مسیر عبور می‌کند) و از نظر علمی این رودخانه ظرفیت ایجاد سد مخزنی برای توسعه استفاده بیشتر از آب را مدت هاست از دست داده و به همین جهت سال هاست هورالعظیم حقآبه‌اش را نتوانسته دریافت کند و در چهار ماهه اخیر نیز دود بخش عراقی هورالعظیم شهرهای بسیاری در استان خوزستان را به تعطیلی کشانده،
با این وجود وزارت نیرو تحت تأثیر فشارهای این و آن برای ساخت سد جدید در مسیر این رودخانه باز هم اعتبارات جدید گرفته و درحال هزینه است تا خواسته یا ناخواسته مشکلات پایین دست رودخانه، از این که هست نیز بدتر شود.
معنی این هزینه کردها در بخش آب و محیط‌زیست کشور از نظر من هزینه‌های بحران زاست. مطمئناً از این گونه هزینه‌های بحران‌زا در حوزه‌های دیگر که از بودجه‌های عمومی کشور ارتزاق می‌کنند، بسیار یافت می‌شود.
آقای دکتر پزشکیان! حال که اراده کرده‌اید جلوی هزینه‌های بیهوده را بگیرید، تیمی تشکیل دهید تا این هزینه کردهای بیهوده و بحران‌زا را که ظاهری شبه علم دارند تشخیص داده و جلوی آنها را بگیرید. اهمیت این مسئله از مسئله هزینه دستگاههای بیهوده و بی‌ثمر کمتر نیست. می‌دانم کار دشواری است زیرا پشت اغلب این هزینه کردهای بحران‌زا نیز لابی‌ها و گروه‌های فشار و مافیایی خوابیده است که منافع ملی برایشان مهم نیست و بدنه وزارت نیرو و سازمان محیط‌زیست نیز توانایی مقابله با آنها را ندارند.
درگیر شدن با آنها کار آسانی نیست ولی شدنی است و البته منافع ملی بسیاری نیز از این رهگذر آزاد خواهند شد. فریاد شما در خالی بودن خزانه دولت و تقاضای همراهی مردم برای فائق آمدن بر این شرایط درست است امّا دیدن مصوبات و پیگیری هزینه‌های بحران‌زا وعدم توانایی مقابله با زیاده خواهی‌ها و لابی‌ها نیز قابل قبول نیست و مردم را از همراهی با شما دلسرد خواهد کرد.
تودلی
چه مسیرهایی برای عبور از بحران آب تهران وجود دارد؟
ایران بویژه پایتخت، با یکی از سخت‌ترین بحران‌های آبی خود دست وپنجه نرم می‌کند، استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف آب در منازل، ادارات و عدم آبیاری فضاهای سبز با آب شرب به‌عنوان راهکارهای ساده اما تاثیرگذار، می‌تواند نقش مهمی در کنترل این بحران ایفا کند.
لزوم مدیریت مصرف به‌ویژه در بخش‌های پرمصرفی همچون خانگی، فضای سبز و ادارات امسال بیش از پیش احساس می‌شود، استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف آب به‌عنوان یکی از راهکارهای موثر، توانسته در بسیاری از کشورها نقش مهمی در کنترل بحران آب ایفا کند کاری که در کشورمان نیز اجرای آن ضروری است.
با توجه به روند افزایشی مصرف و کاهش بارش‌ها، بهره‌گیری از تجهیزات جدید همچون نصب کاهنده بر روی شیرآلات بهداشتی می‌تواند به‌عنوان یک ضرورت، نه صرفا یک انتخاب تلقی و اجرایی شود.
با توجه به اینکه در منازل مسکونی، بیش از ۶۰ درصد مصرف آب به سرویس‌های بهداشتی، حمام و آبیاری حیاط مربوط می‌شود. نصب سردوش‌های کم‌مصرف، فلاش‌تانک‌های دو مرحله‌ای، شیرآلات هوشمند و وسایلی که جریان هوا را با آب ترکیب می‌کنند، می‌تواند تا ۳۰ درصد از مصرف آب را کاهش دهد بدون اینکه کیفیت زندگی تحت تاثیر قرار گیرد، این تجهیزات به‌راحتی قابل نصب است و با وجود تحمیل هزینه به خانوارها، اما بازدهی بالایی دارند.
همچنین در ادارات و مراکز تجاری که مصرف آب بیشتر به سرویس‌های عمومی و نظافت محیط اختصاص دارد، استفاده از شیرآلات حساس به حرکت (چشمی)، فلاش‌وال‌های زمان‌دار و دستگاههای تصفیه آب مرکزی می‌تواند تاثیر قابل توجهی در کاهش مصرف داشته باشد به‌ویژه در ساختمان‌های پرتردد ابن اقدامات صرفه‌جویی چشمگیری در حجم کل مصرف دارد.
نصب تجهیزات کاهنده آب در اماکن اداری دنبال شود
فرماندار تهران چندی پیش در جلسه‌ای با بیان اینکه مردم به مسوولان نگاه می‌کنند پس اگر خودمان مصرف را مدیریت کرده و الگو را رعایت نکنیم، آنها نیز رعایت نخواهند کرد، گفته بود: نصب تجهیزات کاهنده مصرف آب در اماکن اداری باید با جدیت تمام دنبال شود.
حسین خوش‌اقبال همچنین بر اهمیت مساله فرهنگ‌سازی و طریق صحیح مصرف آب و منابع آبی تاکید و مردم را به رعایت اصول و الگوی صرفه‌جویی دعوت کرده بود.
برخی ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که تنها با نصب شیرآلات هوشمند تا ۵۰ درصد از اتلاف آب در محیط‌های اداری قابل جلوگیری است.
در بوستان‌ها و فضاهای سبز شهری نیز سیستم‌های آبیاری قطره‌ای، هوشمند و زمان‌بندی‌شده به‌عنوان جایگزین سیستم‌های سنتی، توانسته میزان مصرف آب را به کمتر از نصف برسانند.
یکی از معضلات جدی در مدیریت منابع آب شهری، استفاده از آب شرب برای آبیاری فضاهای سبز است که هم از لحاظ اقتصادی و هم زیست‌محیطی ناپایدار تلقی می‌شود لذا با جایگزینی تجهیزات مدرن، امکان استفاده بهینه از منابع آب خاکستری، پساب تصفیه شده یا حتی آب باران برای این منظور فراهم می‌شود.
کشورهایی مانند استرالیا که با بحران‌های جدی کم‌آبی مواجه بوده‌اند، تجربه‌های موفقی در ترویج و استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف آب دارند.
در این کشور، نصب چنین تجهیزاتی در ساختمان‌های جدید الزامی است و شهروندان برای نوسازی شیرآلات یا نصب سیستم‌های آبیاری هوشمند، مشمول دریافت یارانه می‌شوند همین رویکرد در کاهش مصرف خانگی تا ۴۰ درصد نقش داشته است.
البته در ایران با وجود بحران آبی شدید، نرخ نفوذ تجهیزات کاهنده مصرف آب در مقایسه با کشورهای پیشرو بسیار پایین است.
برخی موانع موجود در این بخش شامل عدم آگاهی عمومی، نبود حمایت مالی و قیمت بالای برخی تجهیزات نسبت به نمونه‌های معمولی است.
تجربه شهرهایی مانند مشهد و یزد که اجرای آزمایشی برخی از این طرح‌ها را آغاز کرده‌اند، نشان داده که تاثیرات مثبتی در کاهش مصرف داشته‌اند.
یکی دیگر از چالش‌های موجود، فرهنگ مصرف در خانواده‌هاست، بسیاری از مردم گمان می‌کنند که تجهیزات کاهنده باعث افت فشار یا کاهش راحتی در استفاده از آب می‌شوند در حالیکه پیشرفت فناوری باعث شده با این محصولات بدون کاهش کارایی، آب کمتری مصرف شود.
استفاده از این تجهیزات از منظر اقتصادی در بلندمدت موجب کاهش هزینه آب مصرفی می‌شود و در بسیاری از موارد، هزینه خرید و نصب این ابزارها در کمتر از یکسال از محل صرفه‌جویی در مصرف آب جبران می‌شود این موضوع به‌ویژه برای نهادهای عمومی و مجتمع‌های بزرگ، جذابیت اقتصادی بالایی دارد.
اجرای برخی اقدامات برای صرفه‌جویی میلیون‌ها مترمکعب آب
با توجه به اینکه در تهران بخش قابل‌توجهی از منابع آب صرف مصارف خانگی می‌شود، سرمایه‌گذاری در بهینه‌سازی مصرف در این بخش می‌تواند اثر بخش‌تر از ساخت پروژه‌های پرهزینه انتقال آب باشد.
اقداماتی مانند نصب سردوش کم‌مصرف یا تعویض شیرآلات در مقیاس ملی، در مجموع می‌تواند میلیون‌ها مترمکعب صرفه‌جویی آب در روز، ماه و سال در پی داشته باشد.
نهادهای مربوط نیز می‌تواند با ارائه مشوق‌هایی همچون تخفیف مالیاتی، یارانه برای خرید تجهیزات، یا کاهش تعرفه واردات محصولات با راندمان بالا، نقش مهمی در ترویج این الگو ایفا کنند.
همچنین شهرداری‌ها با الزام به نصب تجهیزات کاهنده در ساختمان‌های جدید، می‌توانند استانداردسازی مصرف را در ساخت و سازهای جدید الزامی کرده و در کاهش مصرف آب پیش رو باشند.
آینده مدیریت مصرف آب در گرو اصلاح الگوی مصرف و بکارگیری فناوری‌های جدید است بدون این رویکرد، هرگونه توسعه زیرساختی نمی‌تواند پاسخگوی افزایش تقاضا باشد.
الگوهای جهانی نشان می‌دهد که حتی در پرجمعیت‌ترین و خشک‌ترین مناطق جهان نیز با مدیریت دقیق، مصرف پایدار قابل دستیابی است. استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف آب نه‌تنها یک انتخاب زیست‌محیطی هوشمندانه، بلکه یک ضرورت اقتصادی و اجتماعی در شرایط بحرانی فعلی کشور محسوب می‌شود.
برای عبور از بحران کم‌آبی، باید از راهکارهایی استفاده کرد که همزمان کم‌هزینه، فراگیر و اثربخش باشند و تجهیزات کاهنده آب، یکی از قابل اتکاترین این راهکارها است.