دیپلماسی به شرط حفظ امنیت

  اکبر زرگریان- قرار است آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، پرونده هسته‌ای ایران را امروز بررسی کند. عباس عراقچی چند روز پیش به صراحت اعلام کرد تا زمانی که چارچوب تعامل جدیدی تعریف نشود، هیچ همکاری تازه‌ای با آژانس آغاز نخواهد شد. این گزاره، بیانگر انتخاب راهبردی جمهوری اسلامی در نقطه‌ای است که حفظ حق حاکمیت ملی و پایبندی به اصول دیپلماسی فعال باید به موازات هم پیش بروند.
: ایران بار دیگر در آستانه مرحله‌ای حساس از تعاملات هسته‌ای خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و اروپا قرار گرفته است؛ مرحله‌ای که نه تنها سرنوشت مناسبات هسته‌ای، بلکه مسیر دیپلماسی و امنیت ملی کشور را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. قرار است امروز، نشست سپتامبر آژانس برگزار شود که طی آن موضوع پرونده هسته ای ایران مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
برخی رسانه‌های غربی ادعا کرده‌اند که به  گزارش محرمانه‌ای از آژانس دست یافته‌اند که مدعی است ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران با غلظت ۶۰ درصد تا ۱۳ ژوئن به بیش از ۴۴۰ کیلوگرم رسیده و نسبت به گزارش ماه مه، افزایشی ۳۲ کیلوگرمی داشته است. همچنین مجموع ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران تا همین تاریخ نزدیک به ۹ هزار و ۸۷۵ کیلوگرم برآورد شده است. آژانس با اشاره به شرایط امنیتی پس از حملات به تأسیسات هسته‌ای ایران اعلام کرده که از تاریخ ۱۳ ژوئن قادر به انجام فعالیت‌های میدانی لازم برای راستی‌آزمایی نبوده است.
نوع تازه‌ای از تعاملات با آژانس
در پرتو چنین مدعیاتی قرار است آژانس، پرونده هسته‌ای ایران را روز دوشنبه مورد توجه قرار دهد. موضع تهران البته روشن است. عباس عراقچی چند روز پیش به صراحت اعلام کرد تا زمانی که چارچوب همکاری جدیدی تعریف نشود، هیچ همکاری تازه‌ای با آژانس آغاز نخواهد شد. این گزاره، بیانگر انتخاب راهبردی جمهوری اسلامی در نقطه‌ای است که حفظ حق حاکمیت ملی و پایبندی به اصول دیپلماسی فعال باید به موازات هم پیش بروند.
نقطه کانونی ماجرا آن است که مفهوم «امنیت» در جهان امروز دچار دگرگونی بنیادین شده است. نهادهای بین‌المللی، از جمله آژانس، در شرایطی قرار گرفته‌اند که تحت فشار قدرت‌های بزرگ، استقلال واقعی آن‌ها بارها به چالش کشیده شده است. تجربه ایران از حملات به تأسیسات تحت نظارت آژانس، نمونه روشنی از همین تناقض است: وقتی امنیت یک کشور قربانی منازعات سیاسی می‌شود، بدیهی است که نمی‌توان صرفاً به وعده‌های حقوقی دل بست. از همین رو، تأکید ایران بر تدوین مدالیته‌ای جدید، نه نشانه‌ای از انفعال، بلکه برآمده از ضرورت‌های واقعی امنیت ملی است.
این رویکرد در کنار تحرکات دیپلماتیک اخیر نیز قابل‌فهم‌تر می‌شود. گفت‌وگوی علی لاریجانی با برخی مقامات امنیتی انگلیس، و دیدار اخیر عراقچی با کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در دوحه، نشان می‌دهد که دستگاه سیاست خارجی ایران، همزمان چند مسیر مذاکراتی را به جریان انداخته است؛ استراتژی‌ای که در آن، مذاکره نه ابزار ضعف، بلکه وسیله‌ای برای تحکیم جایگاه ایران در معادلات منطقه‌ای و جهانی است.
در مقابل، طرف غربی و مدیرکل آژانس، رافائل گروسی، همچنان بر بازگشت سریع به روندهای سابق اصرار می‌ورزند. اما این اصرار، اگر بدون توجه به ضرورت بازتعریف مناسبات و نگرانی‌های امنیتی ایران باشد، راه به جایی نخواهد برد. آژانس باید دریابد که دوران رفتار یک‌جانبه‌گرایانه گذشته است و تنها از مسیر توافقی متوازن و واقع‌بینانه می‌توان به آینده‌ای مطمئن رسید.
چشم‌انداز پیش رو برای مذاکرات
در این میان، انتخاب‌های پیشِ رو روشن‌اند: یا همکاری بر مبنای احترام متقابل و توافقی مسئولانه شکل خواهد گرفت، یا تعلل و فشار بیش از حد، به سمت تشدید تنش‌ها و گسترش بحران خواهد انجامید. جمهوری اسلامی ایران نشان داده است که آمادگی حضور فعال در مسیر نخست را دارد، اما هرگز اجازه نخواهد داد مسیر دوم به بهای تهدید امنیت ملی کشور تحمیل شود.
این نقطه دقیقاً همان جایی است که غرب باید قدر دیپلماسی ایران را بداند. ایران، با وجود فشارها، جنگ‌ها و ترورهای پنهان و آشکار، همچنان در حال گفت‌وگو است؛ و این انتخاب آگاهانه‌ای است که تنها از کشوری با اعتماد به نفس راهبردی و ظرفیت دیپلماتیک بالا برمی‌آید. در شرایطی که بسیاری از بازیگران بین‌المللی به سمت راه‌حل‌های صرفاً امنیتی و نظامی می‌روند، ایستادن بر مسیر مذاکره، خود ارزش و اعتباری است که نباید نادیده گرفته شود.
امروز، در آستانه گفت‌وگوهای تازه با آژانس و اروپا، فرصت آن است که جهان بداند ایران اهل دیپلماسی است، اما دیپلماسی‌ای که از درون اقتدار ملی برمی‌خیزد و با صلابت خطوط قرمز امنیتی همراه است. این پیام اگر به‌درستی درک شود، می‌تواند به نقطه آغازی برای مرحله‌ای پایدارتر در روابط ایران و غرب بدل گردد؛ مرحله‌ای که در آن، احترام متقابل جایگزین فشار یک‌جانبه خواهد شد.
جزئیات دور سوم مذاکرات فنی ایران و آژانس در وین
سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از برگزاری دور سوم مذاکرات فنی بین ایران و آژانس طی روزهای جمعه و شنبه، ۱۴ و ۱۵ شهریور، در وین خبر داد و گفت: در این دور از مذاکرات، به تدوین شیوه‌نامه اجرای تعهدات پادمانی در وضعیت جدید متعاقب حملات غیرقانونی رژیم صهیونیستی و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای کشور و با عنایت به مصوبه مجلس در این‌خصوص پرداخته شد.
دور سوم مذاکرات فنی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای تدوین شیوه‌نامه جدید همکاری بین ایران و این نهاد طی دیروز و امروز (جمعه و شنبه) ۱۴ و ۱۵ شهریورماه در وین برگزار شد.
 رضا نجفی سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی امشب در این باره گفت: دور سوم مذاکرات فنی بین ایران و آژانس برای تدوین شیوه‌نامه اجرای تعهدات پادمانی در وضعیت جدید متعاقب حملات غیرقانونی رژیم صهیونیستی و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای کشور و با عنایت به مصوبه مجلس در این‌خصوص، طی روزهای جمعه و شنبه در وین برگزار شد و طرفین به تبادل نظر در خصوص نکات مندرج در متن شیوه نامه پرداختند.
در دور سوم این مذاکرات هیأت اعزامی از تهران با حضور نمایندگان وزارت امور خارجه و سازمان انرژی اتمی درباره شیوه‌نامه تعامل ایران و آژانس در چارچوب قانون مصوب مجلس شرکت کردند.
دور نخست این گفت‌وگوها ۲۰ مردادماه در تهران با سفر ماسیمو آپارو معاون مدیرکل آژانس و دور دوم آن هم اخیرا در وین برگزار شد. دومین نشست ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (جمعه) ۳۱ مردادماه با حضور هیأت ایران و (ماسیمو آپارو) معاون مدیرکل آژانس در امور پادمان در وین برگزار شد.
سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه امشب با در اظهاراتی بیان اینکه روابط ما با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به صورت طبیعی بعد از حمله دچار تلاطم شد، اظهار داشت: تأسیسات هسته‌ای ما مورد حمله قرار گرفت و طبیعتا همکاری ما با آژانس مثل گذشته نمی‌تواند باشد و ما احتیاج به چارچوب جدید همکاری با آژانس داریم.
وزیر خارجه افزود: خوشبختانه در این خصوص مذاکرات ما با آژانس شروع شده است. امروز همکاران من در وین برای رسیدن به یک چارچوب جدید مذاکرات را ادامه دادند و تا جایی که مطلع شدم مذاکرات خیلی خوبی داشتند و ما خیلی نزدیک هستیم به اینکه درباره چارچوب جدید همکاری با آژانس به توافق برسیم و براساس آن با توجه به قانون مجلس و در چارچوب قانونی مصوب مجلس و همچنین واقعیات میدانی و تغییراتی که صورت گرفته، بتوانیم دور جدیدی از همکاری با آژانس را شروع کنیم که در آن همه نگرانی‌ها و دغدغه‌هایی که مشخصا در قانون مجلس منعکس شده است، در نظر گرفته شده باشد.
اسماعیل بقائی سخنگوی وزارت امور خارجه ۱۱ شهریورماه در نشست هفتگی با خبرنگاران در پاسخ به سؤال خبرنگار فارس گفته بود که در حال حاضر بازرسی از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران حضور ندارد و در رابطه با تدوین شیوه‌نامه تعامل با آژانس کار نهایی نشده و در مرحله تصمیم گیری است.
پس از آنکه سه کشور اروپایی اقدام به ارسال نامه به شورای امنیت برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه کردند، ایران اعلام کرد که این اقدام کشورهای اروپایی بر روند تعامل کنونی ایران و آژانس تأثیر خواهد گذاشت و احتمالا این روند متوقف خواهد شد.
چندی پیش بود که کاظم غریب‌آبادی از سفر یک هیأت از آژانس به ایران خبر داد و پس از آن هم بقائی گفت که این سفر به منظور تهیه شیوه‌نامه جدید همکاری با آژانس پس از حمله رژیم صهیونیستی و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران و همچنین مصوبه اخیر مجلس در تعلیق همکاری با این نهاد صورت می‌گیرد و به صراحت اعلام کرد که هیچ برنامه‌ای برای بازدید از تأسیسات هسته‌ای که در جریان حملات غیرقانونی آمریکا و رژیم صهیونیستی آسیب دیده‌اند در دستورکار قرار ندارد.
پس از تجاوز اخیر به تأسیسات هسته‌ای ایران، قانون الزام دولت به تعلیق همکاری با آژانس مشتمل بر ماده واحده و دو تبصره در چهارم تیرماه در صحن علنی مجلس تصویب و در همان روز به تأیید شورای نگهبان رسید و پس از آن به دولت ابلاغ شد.
عراقچی:‌ به توافق با آژانس در چارچوب جدید همکاری نزدیکیم
وزیر امور خارجه با اعلام اینکه «به توافق با آژانس درباره چارچوب جدید همکاری نزدیک هستیم»، گفت: «براساس قانون مصوب مجلس و واقعیات میدانی و تغییرات صورت گرفته بتوانیم دور جدیدی از همکاری با آژانس را شروع کنیم که در آن همه نگرانی‌ها و دغدغه‌هایی که مشخصا در قانون مجلس منعکس شده، در نظر گرفته شده باشد.»
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه امشب شنبه،  ۱۵ شهریورماه، در همایش ملی «توانمندی‌ها و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد و تجاری ایران» در سالن همایش‌های بین‌المللی صدا و سیما حضور یافت و سخنرانی کرد.
وی گفت: روابط ما با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به صورت طبیعی بعد از حمله دچار تلاطم شد و کاملا روشن است و دلایل آن را نمی‌خواهم عرض کنم. تأسیسات هسته‌ای ما مورد حمله قرار گرفت و طبیعتا همکاری ما با آژانس مثل گذشته نمی‌تواند باشد و ما احتیاج به چارچوب جدید همکاری با آژانس داریم.
وزیر خارجه افزود: خوشبختانه در این خصوص مذاکرات ما با آژانس شروع شده است. امروز همکاران من در وین برای رسیدن به یک چارچوب جدید مذاکرات را ادامه دادند و تا جایی که مطلع شدم مذاکرات خیلی خوبی داشتند و ما خیلی نزدیک هستیم به اینکه درباره چارچوب جدید همکاری با آژانس به توافق برسیم و براساس آن با توجه به قانون مجلس و در چارچوب قانونی مصوب مجلس و همچنین واقعیات میدانی و تغییراتی که صورت گرفته، بتوانیم دور جدیدی از همکاری با آژانس را شروع کنیم که در آن همه نگرانی‌ها و دغدغه‌هایی که مشخصا در قانون مجلس منعکس شده است، در نظر گرفته شده باشد.
رئیس دستگاه دیپلماسی درباره مذاکرات با سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و انگلیس هم گفت: با سه کشور اروپایی مذاکرات ما ادامه دارد. با وزرای خارجه سه کشور چند دور تلفنی گفت‌وگو کردم، دو شب پیش با خانم کالاس مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا مذاکره رو در رو در دوحه قطر بیش از دو ساعت داشتم و درک بهتری از اوضاع در حال پدید آمدن است.
وی یادآور شد: سه کشور اروپایی اشتباه بزرگی را مرتکب شدند با رفتن به سراغ سازوکار حل اختلافی که در قطعنامه ۲۲۳۱ وجود دارد آنچه که به مکانیسم ماشه معروف است که این ماشه، آن ماشه نیست. در کشور در این خصوص فضای سنگینی ایجاد شده و فکر می‌کنند ماشه ارتباط مستقیم با بحث‌های نظامی دارد که این طور نیست.
عراقچی اضافه کرد: کشورهای اروپایی اشتباه بزرگی را مرتکب شدند و کار را سخت‌تر و پیچیده‌تر کردند. گفت‌وگوهای ما با آن‌ها ادامه دارد و امیدوارم بتوانیم به درک مشترکی برسیم.
رئیس دستگاه دیپلماسی همچنین با بیان اینکه با آمریکا از طریق واسطه‌ها پیام‌های ما همچنان رد و بدل می‌شود، تصریح کرد: آن روزی که آمریکایی‌ها به نقطه‌ای برسند که برای یک مذاکره مبتنی بر منافع متقابل و براساس احترام متقابل آمادگی داشته باشند، مذاکره را مجدداً آغاز خواهیم کرد.
عراقچی خاطرنشان کرد: اینها را عرض کردم که بدانید وزارت امور خارجه به این مأموریت خودش آگاه است و به وظیفه‌ای که برعهده ماست واقفیم و دنبال می‌کنیم، ولی اصل برای ما منافع ملت ایران، حقوق ملت ایران و عزت و منزلت مردم ایران است که در هر شرایطی باید رعایت شود.
وی گفت: اینکه ما به این مأموریت خودمان مشغولیم هیچ‌کسی را نباید غافل کند از وظایف دیگری که بر عهده دارند. دولت در تقویت تاب‌آوری کشور، تقویت توانمندی‌های داخلی و ملی کشور و استفاده از ظرفیت‌های داخلی از جمله در مناطق آزاد، نباید هیچ کوتاهی کند و به هیچ وجه منتظر وزارت امور خارجه در مذاکرات نباید باشد. عراقچی بیان کرد: همانطور که نیروهای مسلح منتظر وزارت خارجه و مذاکرات نیستند. آن‌ها کار خود را برای دفاع از کشور و آمادگی برای دفاع از کشور انجام می‌دهند.  رئیس دستگاه دیپلماسی گفت: وزارت امور خارجه مأموریت خودش را انجام می‌دهد، دیگران هم نباید از مأموریت‌های خودشان غفلت کنند، مأموریت‌هایی که توانمندی کشور را بالا و استقلال کشور را تأمین و تاب آوری مردم را بالاتر می‌برد. هر کسی مأموریت خود را باید انجام دهد و هیچ کس نباید منتظر دیگری باشد.
جاسوسی بازرسان آژانس از اماکن هسته‌ای
- آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در گزارش فصلی اخیر خود که روز چهارشنبه منتشر شد، اذعان کرد که ایران به دلیل انتقال اسناد حساس از تأسیسات هسته‌ای فردو به وین توسط دو بازرس این آژانس، صلاحیت این دو بازرس را لغو کرده است.
بر اساس گزارش محرمانه آژانس اتمی این دو بازرس که از افراد با تجربه آژانس بودند «به اشتباه» اسنادی را که باید در محل کار آژانس در فردو باقی می‌ماند، با خود به وین منتقل کردند. آژانس این اقدام ایران را «غیرموجه» خوانده و مدعی شده که این حادثه نقض محرمانگی نبوده است.
با این حال، گزارش آژانس مشخص می‌کند که اسناد منتقل‌شده شامل توضیحاتی درباره تأسیسات هسته‌ای بوده است. آژانس اما ادعا می‌کند که این اسناد فاقد اطلاعاتی بوده که امنیت این تأسیسات را به خطر بیندازد.
نگرانی‌های ایران و سابقه برنامه آنسکام
ایران پیش‌تر تصریح کرده که اطلاعات ارائه‌شده به آژانس ممکن است برای برنامه‌ریزی حملات هدفمند علیه تأسیسات هسته‌ای این کشور استفاده شده باشد. این نگرانی‌ها ریشه در سوابق تاریخی مربوط به بازرسی‌های سازمان ملل به‌ویژه برنامه نظارت تسلیحاتی سازمان ملل متحد در عراق، معروف به «آنسکام» دارد.
برنامه آنسکام (کمیسیون ویژه سازمان ملل) در سال 1991 پس از جنگ خلیج فارس تشکیل شد تا بر خلع سلاح عراق و نظارت بر برنامه‌های تسلیحاتی این کشور، به‌ویژه در زمینه تسلیحات شیمیایی، بیولوژیکی و موشکی، نظارت کند.
این برنامه که تا سال 1999 ادامه داشت، وظیفه بازرسی از تأسیسات عراق و اطمینان از انهدام تسلیحات کشتار جمعی این کشور را بر عهده داشت. با این حال، اسناد فاش‌شده در سال‌های بعد نشان داد که اطلاعات جمع‌آوری‌شده توسط بازرسان آنسکام، از جمله داده‌های حساس درباره تأسیسات نظامی و زیرساختی عراق، به سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا منتقل شده بود.
این اطلاعات در سال 1998 برای برنامه‌ریزی حملات هوایی آمریکا و بریتانیا به عراق، تحت عملیات "روباه صحرا" (Desert Fox)، استفاده شد. این حملات به بهانه عدم همکاری عراق با بازرسان آنسکام انجام گرفت، اما بعدها مشخص شد که داده‌های بازرسی‌ها به‌طور مستقیم برای شناسایی اهداف نظامی مورد استفاده قرار گرفته بود.
مقامات ایرانی بارها هشدار داده‌اند که اطلاعات حساس ارائه‌شده به آژانس ممکن است به دست طرف‌های متخاصم، از جمله آمریکا و اسرائیل، برسد و برای طراحی حملات علیه زیرساخت‌های هسته‌ای ایران استفاده شود.
همکاری آژانس با اسرائیل
پیش از این همچنین اسنادی منتشر شده که از همکاری نزدیک رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، با مقامات اسرائیلی علیه برنامه هسته‌ای ایران پرده برمی‌دارند. این اسناد نشان می‌دهند که گروسی دستورات اسرائیل را در تنظیم گزارش‌های آژانس علیه برنامه هسته‌ای ایران اجرا کرده است.
سکوت آژانس اتمی در قبال ساخت و سازهای هسته‌ای جدید اسرائیل
تصاویر ماهواره‌ای جدید از افزایش فعالیت‌های ساخت‌وساز در یک ساختار بزرگ در مرکز تحقیقات هسته‌ای شیمون پرز در نزدیکی شهر دیمونا در صحرای نگب خبر می‌دهند، مرکزی که به‌عنوان کانون برنامه تسلیحات اتمی اعلام‌نشده اسرائیل شناخته می‌شود.  کارشناسان به خبرگزاری آسوشیتدپرس گفته‌اند که این پروژه ممکن است برای ساخت یک رآکتور جدید آب سنگین یا تأسیساتی برای مونتاژ تسلیحات اتمی باشد، اما محرمانگی شدید این برنامه، تعیین دقیق هدف آن را دشوار کرده است.
این فعالیت‌ها در مرکز تحقیقات هسته‌ای شیمون پرز، واقع در 90 کیلومتری جنوب اورشلیم، پرسش‌هایی را درباره جایگاه اسرائیل به‌عنوان تنها دارنده تسلیحات اتمی در غرب آسیا دوباره مطرح کرده است. آسوشیتدپرس نوشته این پروژه می‌تواند  به‌ویژه پس از حملات اسرائیل و ایالات متحده در ژوئن گذشته به تأسیسات هسته‌ای ایران باعث انتقادهای بین‌المللی شود.
هفت کارشناس که تصاویر ماهواره‌ای را بررسی کرده‌اند، همگی معتقدند این ساخت‌وساز با برنامه تسلیحات اتمی پر رمز و راز اسرائیل مرتبط است، زیرا در نزدیکی رآکتور دیمونا انجام می‌شود که هیچ نیروگاه غیرنظامی در آن وجود ندارد.
با این حال، نظرات آن‌ها درباره ماهیت پروژه متفاوت است. سه نفر از کارشناسان معتقدند که ابعاد و موقعیت محل ساخت‌وساز و چندطبقه بودن آن، احتمال ساخت یک رآکتور جدید آب سنگین را تقویت می‌کند. چنین رآکتورهایی می‌توانند پلوتونیوم و مواد دیگری تولید کنند که برای ساخت تسلیحات اتمی ضروری‌اند.
چهار کارشناس دیگر، ضمن پذیرش احتمال رآکتور، معتقدند این پروژه می‌تواند به تأسیساتی برای مونتاژ تسلیحات اتمی مرتبط باشد، اما به دلیل اولیه بودن مرحله ساخت، نمی‌توان با قطعیت نظر داد.
جفری لوئیس، کارشناس مرکز مطالعات منع گسترش تسلیحات در مؤسسه مطالعات بین‌المللی میدلبری، اظهار داشت: «به احتمال زیاد این یک رآکتور است، هرچند این قضاوت مبتنی بر شواهد غیرمستقیم است، اما ماهیت این پروژه‌ها چنین است. تصور چیز دیگری دشوار است.» او این ارزیابی را بر اساس تصاویر و تاریخچه دیمونا ارائه کرده است.
اسرائیل داشتن تسلیحات اتمی را نه تأیید می‌کند و نه تکذیب و آسوشیتدپرس می‌گوید رژیم صهیونیستی به درخواست‌های اظهارنظر پاسخ نداده است. کاخ سفید، نزدیک‌ترین متحد اسرائیل، نیز واکنشی نشان نداده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که خودش را نهاد ناظر هسته‌ای سازمان ملل معرفی می‌کند در پاسخ به پرس‌وجو درباره ساخت‌وساز در دیمونا به آسوشیتدپرس اعلام کرد که اسرائیل «ملزم به ارائه اطلاعات درباره سایر تأسیسات هسته‌ای کشور، به جز رآکتور تحقیقاتی سورک، نیست.»
این موضع نشان‌دهنده رویکرد همیشگی آژانس در قبال برنامه هسته‌ای اسرائیل است که از بازرسی‌های بین‌المللی معاف بوده و تحت نظارت آژانس قرار ندارد. برخلاف تأسیسات هسته‌ای ایران که به‌طور مداوم تحت بازرسی‌های سختگیرانه آژانس قرار دارند، دیمونا به دلیل عدم عضویت اسرائیل در معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) از هرگونه نظارت بین‌المللی مصون مانده است.
این استاندارد دوگانه، که از دهه‌ها پیش ادامه دارد، انتقادهای گسترده‌ای را از سوی کشورهای منطقه، به‌ویژه ایران، به دنبال داشته است. ایران بارها ادعا کرده که سکوت آژانس در قبال برنامه تسلیحاتی اسرائیل، به‌ویژه پس از افشاگری‌های دهه 1980 توسط موردخای وانونو که وجود کلاهک‌های هسته‌ای در دیمونا را تأیید کرد، نشان‌دهنده تبعیض در نظارت هسته‌ای است.
این سکوت آژانس در مورد ساخت‌وساز اخیر در دیمونا نیز ادامه دارد. با وجود گزارش‌های پیشین درباره فعالیت‌های مشکوک در این مرکز، آژانس هیچ‌گونه درخواست رسمی برای بازرسی یا توضیح از اسرائیل مطرح نکرده است.
این در حالی است که آژانس در موارد مشابه، مانند برنامه هسته‌ای ایران، واکنش‌های سریع و قاطعی نشان داده و گزارش‌های متعددی منتشر کرده است. این تفاوت رویکرد، به گمانه‌زنی‌ها درباره نفوذ سیاسی در تصمیم‌گیری‌های آژانس دامن زده و اعتماد کشورهای منطقه به این نهاد را کاهش داده است.
 ادامه ساخت‌وساز از سال‌ها پیش
آسوشیتدپرس ابتدا در سال 2021 گزارش داد که حفاری‌هایی در این مرکز آغاز شده و تصاویر ماهواره‌ای آن زمان تنها حفر گودالی به طول 150 متر و عرض 60 متر در نزدیکی رآکتور آب سنگین اصلی را نشان می‌داد. تصاویر جدید گرفته‌شده در 5 ژوئیه 2025 توسط شرکت Planet Labs PBC نشان می‌دهد که ساخت‌وساز شدت گرفته و دیوارهای بتنی ضخیم و چندین طبقه زیرزمینی در محل ایجاد شده‌اند. جرثقیل‌هایی نیز در محل دیده می‌شوند.
در حال حاضر هیچ گنبد محافظ یا ویژگی‌های معمول مرتبط با رآکتورهای آب سنگین در محل قابل مشاهده نیست، اما ممکن است بعداً اضافه شوند یا رآکتور بدون گنبد طراحی شده باشد. رآکتور آب سنگین کنونی دیمونا، که از دهه 1960 فعال است، بسیار بیشتر از رآکتورهای مشابه آن دوره کار کرده و به زودی نیاز به جایگزینی یا بازسازی خواهد داشت.
لوئیس افزود: «ساختمان بلند است، که با توجه به ارتفاع هسته رآکتور قابل انتظار است. با توجه به موقعیت، اندازه و نبود ساخت‌وسازهای دیگر در آن منطقه، به احتمال زیاد یک رآکتور است.»
ادوین لیمان، کارشناس هسته‌ای از اتحادیه دانشمندان نگران در کمبریج، ماساچوست، نیز اظهار داشت که این پروژه می‌تواند یک رآکتور جعبه‌ای‌شکل بدون گنبد محافظ باشد، اما به دلیل فقدان شفافیت، اطمینان کامل دشوار است. او تأکید کرد: «اسرائیل اجازه هیچ‌گونه بازرسی یا راستی‌آزمایی بین‌المللی را نمی‌دهد، که ما را مجبور به گمانه‌زنی می‌کند.»
 برنامه اتمی اسرائیل و رازهای دیمونا
جزئیات مرکز دیمونا همچنان از اسرار محافظت‌شده اسرائیل است. در دهه 1980، افشاگر اسرائیلی، موردخای وانونو، جزئیات و تصاویری از این مرکز منتشر کرد که کارشناسان را به این نتیجه رساند که اسرائیل ده‌ها کلاهک هسته‌ای تولید کرده است.
داریل کیمبال، مدیر اجرایی انجمن کنترل تسلیحات در واشنگتن، گفت: «اگر این یک رآکتور آب سنگین باشد، آن‌ها به دنبال حفظ توانایی تولید سوخت مصرف‌شده‌ای هستند که می‌توانند برای جداسازی پلوتونیوم و ساخت تسلیحات اتمی بیشتر استفاده کنند، یا ممکن است تأسیساتی برای نگهداری یا ساخت کلاهک‌های جدید باشد.»
اسرائیل، مانند هند و پاکستان، برای تولید تسلیحات اتمی خود به رآکتورهای آب سنگین وابسته است. به دلیل محرمانگی برنامه اسرائیل، تخمین تعداد تسلیحات اتمی آن دشوار است، اما بولتن دانشمندان اتمی در سال 2022 تعداد کلاهک‌ها را حدود 90 عدد تخمین زده است. لیمان اشاره کرد که نیاز به تولید تریتیوم جدید، که سالانه 5 درصد تجزیه می‌شود، ممکن است دلیل این ساخت‌وساز باشد. او افزود: «اگر آن‌ها در حال ساخت یک رآکتور تولیدی جدید هستند، لزوماً به این معنا نیست که می‌خواهند ذخیره پلوتونیوم خود را گسترش دهند، بلکه ممکن است برای تولید تریتیوم باشد.»
 سیاست ابهام هسته‌ای اسرائیل
اسرائیل ساخت این مرکز هسته‌ای را در اواخر دهه 1950 در صحرای نگب، پس از جنگ‌های متعدد با همسایگان عرب خود آغاز کرد. اسرائیل در کنار 8 کشور جزو طرف‌هایی در جهان هستند که تأیید شده یا گمان می‌رود تسلیحات اتمی داشته باشد.
همچنین رژیم صهیونیستی به همراه 3 کشور جزو 4 طرفی هستند که هرگز به معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای نپیوسته‌اند. این امر باعث شده که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هیچ‌گونه حقی برای بازرسی از دیمونا نداشته باشد، در حالی که تأسیسات تحقیقاتی سورک تحت نظارت محدود آژانس قرار دارد.
این معافیت از نظارت، همراه با سکوت آژانس در برابر شواهد فزاینده فعالیت‌های تسلیحاتی در دیمونا، انتقادهایی را درباره استانداردهای دوگانه در نظارت هسته‌ای بین‌المللی برانگیخته است.
این گزارش مبتنی بر تحلیل تصاویر ماهواره‌ای و اظهارات کارشناسان است و گمانه‌زنی‌ها درباره برنامه هسته‌ای اسرائیل را در منطقه‌ای پرتنش تقویت می‌کند، در حالی که سکوت ادامه‌دار آژانس، سؤالات بیشتری درباره بی‌طرفی این نهاد ایجاد کرده است.

ابهام کوانتومی تهران یعنی دشواری پیش‌بینی لحظه بحرانی
 توافق ۲۰۱۵ میان ایران و قدرت‌های جهانی سال‌هاست که عملاً به «نامه‌ای بی‌جان» تبدیل شده است. آمریکا در سال ۲۰۱۸ از آن خارج شد و ایران نیز کمی بعد اجرای تعهداتش را متوقف کرد. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، آن را یک «پوسته‌ی خالی» می‌نامد. با این حال، همان‌طور که در دیپلماسی و فیزیک کوانتوم مرگ و زندگی می‌توانند مبهم باشند، این توافق نیز هنوز به‌طور کامل تمام نشده است.
اکونومیست نوشت: چشم‌انداز توافق جدید کم‌رنگ به نظر می‌رسد، اما سایر گزینه‌ها چندان بهتر نیستند.در ادامه این مطلب آمده است: توافق ۲۰۱۵ میان ایران و قدرت‌های جهانی سال‌هاست که عملاً به «نامه‌ای بی‌جان» تبدیل شده است. آمریکا در سال ۲۰۱۸ از آن خارج شد و ایران نیز کمی بعد اجرای تعهداتش را متوقف کرد. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، آن را یک «پوسته‌ی خالی» می‌نامد. با این حال، همان‌طور که در دیپلماسی و فیزیک کوانتوم مرگ و زندگی می‌توانند مبهم باشند، این توافق نیز هنوز به‌طور کامل تمام نشده است.
در ۲۸ اوت، بریتانیا، فرانسه و آلمان به شورای امنیت سازمان ملل اطلاع دادند که ایران در حال نقض تعهدات خود ذیل توافق، موسوم به «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام)، است. این اقدام آغازگر شمارش معکوس ۳۰ روزه برای بازگرداندن ایران به مسیر پایبندی شد. اگر مذاکرات شکست بخورد، مجموعه‌ای از تحریم‌های سازمان ملل که برجام لغو کرده بود ــ از جمله تحریم تسلیحاتی ــ دوباره اعمال خواهد شد.
این روند که «مکانیسم ماشه» نامیده می‌شود، ابزاری ابتکاری بود. به محض فعال شدن، تحریم‌ها به طور خودکار بازمی‌گردند، مگر آنکه شورای امنیت رأیی برخلاف آن بدهد؛ و این مانع از آن می‌شود که روسیه و چین بتوانند با وتو جلوی آن را بگیرند.
ایران سال‌هاست که در حال نقض تعهدات است. برجام اجازه می‌داد ایران بیش از ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا سطح ۳٫۶۷ درصد، یعنی سطح مورد استفاده برای تولید برق هسته‌ای، ذخیره نکند. اما در ماه مه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد ایران ۸۴۱۳ کیلوگرم اورانیوم ذخیره کرده که نزدیک به ۴۰۹ کیلوگرم آن تا غنای ۶۰ درصد تصفیه شده است؛ فاصله‌ای کوتاه تا درجه تسلیحاتی. با این حال اروپایی‌ها در استفاده از مکانیسم ماشه تردید داشتند، زیرا بیم آن داشتند ایران را به سمت مواضع تهاجمی‌تر سوق دهد.
اما تقویم آن‌ها را تحت فشار قرار داد. بند مربوط به مکانیسم ماشه در ۱۸ اکتبر منقضی می‌شود. ماه آینده روسیه ریاست شورای امنیت را بر عهده خواهد گرفت و ممکن است با استفاده از حقه‌های رویه‌ای این روند را مختل کند. فعال‌سازی آن در این زمان، آخرین تلاش برای نجات توافقی در حال مرگ بود.
اکنون ایران باید تصمیم بگیرد که چگونه واکنش نشان دهد. برخی نمایندگان مجلس بر موضع سرسختی پافشاری می‌کنند. آن‌ها پیش‌نویس قانونی را تهیه کرده‌اند که از رژیم می‌خواهد از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج شود، مذاکرات با غرب را متوقف کند و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تعلیق نماید. معضل ایران اینجاست که چنین اقداماتی می‌تواند واکنش شدیدی را برانگیزد. خروج از ان‌پی‌تی، به‌طور مثال، به‌عنوان نشانه‌ای از نیت خصمانه تلقی خواهد شد و خطر دعوت به دور تازه‌ای از حملات هوایی اسرائیل یا آمریکا را در پی دارد؛ کشورهایی که هر دو در ماه ژوئن تأسیسات هسته‌ای ایران را بمباران کردند.
دولت می‌تواند این طرح را نادیده بگیرد و برای مذاکرات زمان بخرد. کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در دیداری با آقای گروسی در اول سپتامبر گفت: «پنجره دیپلماسی هنوز باز است.» شاید چنین باشد ــ اما فقط اندکی. پایبندی دوباره به توافق قدیمی، رضایت دونالد ترامپ را جلب نخواهد کرد، زیرا او خواستار آن است که ایران برنامه غنی‌سازی اورانیوم خود را به‌طور کامل کنار بگذارد.
اما ایران همچنان استدلال می‌کند که غنی‌سازی یک حق حاکمیتی است. شاید در اندازه ذخایر اورانیوم خود مصالحه کند، همان‌طور که در برجام کرد، اما از کنار گذاشتن کامل برنامه سر باز می‌زند. به بیان دیگر، برای جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه، مذاکره‌کنندگان باید تا پایان ماه زمینه یک توافق جدید را فراهم کنند ــ کاری بسیار دشوار.
گزینه سوم باقی می‌ماند: خریدن زمان. روسیه پیشنهاد داده مهلت مکانیسم ماشه شش ماه تمدید شود. اروپایی‌ها حاضر به گفت‌وگو درباره این ایده بوده‌اند، اما نگران‌اند که این یک تاکتیک وقت‌کشی باشد. اگر تحریم‌ها دوباره اعمال شوند، ایران ممکن است روی تاب‌آوری خود حساب باز کند. برخی شرکای تجاری بزرگ ایران احتمالاً آن‌ها را نادیده می‌گیرند و دولت آشفته ترامپ هم شاید برای بسیج سازمان ملل جهت اجرای آن‌ها با مشکل روبه‌رو شود. ایران می‌تواند پیشنهاد گفت‌وگو با آمریکا درباره یک توافق جدید و با آژانس درباره بازرسی‌های تازه را مطرح کند.
نگرانی اصلی این است که ایران ممکن است از این زمان برای از سرگیری برنامه هسته‌ای خود استفاده کند. هیچ‌کس نمی‌تواند با اطمینان بگوید که حملات تابستان امسال تا چه اندازه به این برنامه آسیب زده است. آژانس از زمان جنگ اجازه بازدید از حساس‌ترین سایت‌ها را نداشته است. ترامپ همچنان ادعا می‌کند که این تأسیسات کاملاً نابود شده‌اند. برخی دیپلمات‌ها و مأموران اطلاعاتی آمریکا این ارزیابی را بیش از حد خوش‌بینانه می‌دانند، اما جرات مخالفت علنی با او را ندارند.
قطعاً آسیب، زیاد بوده است. اما بدون بازرسی‌های درست، برنامه هسته‌ای ایران به وضعیتی از ابهام کوانتومی وارد شده است؛ وضعیتی که پیش‌بینی لحظه وقوع بحران بعدی را دشوار می‌سازد.