جدال کلامی برای تعیین تکلیف گرانی حامل های انرژی

  همایون فدایی – بسیاری معتقدند با به کارگیری هر سناریویی در مورد حامل های انرژی ، ترکیب مصرفی خانوارهای شهری تغییر نمی‌کند و اولویت مصرفی آنها قبل از قیمت به ترجیحات و نیازها وابسته است. بنابراین، اگر دولت اعمال سناریوهای تند قیمتی را برنامه ریزی کند، باید سیاست‌های حمایتی مکمل را برای جبران کاهش رفاه مصرف کنندگان در پیش گیرد.
این روزها برخی نمایندگان مجلس از بنزین ۱۱ هزار تومانی و پرداخت یارانه چند میلیون تومانی سخن گفته اند. آنان طرح رفراندم را هم به میان آورده اند. در منطق اقتصادی این طرح گفته شده که قیمت بنزین در کشور‌های حاشیه خلیج فارس حدود ۴۰ سنت تقریبا برابر با ۱۱ هزار تومان است؛ بنابراین یارانه پنهان هر لیتر بنزین ۳ هزار تومانی, ۸ هزار تومان است. به هر اتومبیل با مصرف ۶۰ لیتر ۱۵۰۰ تومان, ۵۷۰ هزار تومان یارانه پنهان پرداخت میشود. نوبخت معاون رئیس جمهور سابق از ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان خبر داد. در واقع با فرض جمعیت ۸۴ میلیون نفری کشور، یارانه پنهان هر ایرانی معادل یک میلیون و ۴۰۰ هزار تومان و برای یک خانوار چهار نفره ۵ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان است. علاوه بر اتلاف منابع و یارانه کور، حجم قاچاق گسترده توزیع ناعادلانه یارانه‌ها را نیز می‌توان بر آن افزود. تا اینجا به نظر می‌رسد حق با نمایندگان است، اما این، همه ماجرا نیست.
  کلاف سر در گم فکری، سیاسی، اقتصادی
به گفته محمدرضا یوسفی، استاد دانشگاه مفید بحث یارانه پنهان از دیرباز مطرح بوده است و در نهایت در دولت دهم، قانون هدفمندی یارانه‌ها در پاییز ۸۹ تصویب و اجرا شد. استدلال دولت آقای احمدی نژاد همین‌ها بود که نمایندگان مجلس اخیر گفته اند. با گذشت زمان ارزش ۴۵ هزار تومان کاهش بسیار داشته است. از سوی دیگر قیمت بنزین مصوب نیز دو باره از قیمت بنزین منطقه فاصله گرفته و قاچاق رواج یافته است؛ بنابراین به همان نقطه اول برگشتیم، با این تفاوت که بار مالی یارانه‌های آشکار و پنهان بر دوش بودجه دولت سنگینی می‌کند. بنابر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۹۸, ۷۹ درصد یارانه به خانواده‌ها از طریق افزایش قیمت حامل‌های انرژی و مابقی از منابع دیگر تامین شده است.
پرسش این است که چرا پس از اعمال این قانون، مشکلات چندین دهه پابرجا بوده و به واسطه قانون هدفمندی نیز بار مالی نیز بر دولت تحمیل شده است. دلیل عمده آن یک سونگری، حفظ معادلات اقتصاد سیاسی کشور، حل مسئله تنها از طریق متغیر قیمتی است.
سیاست هدفمندی جزیی ازسیاست کلان تعدیل اقتصادی است. این سیاست در فضای ثبات سیاسی و اقتصادی و به همراه سیاست‌های کاهش اندازه دولت، حاکمیت اقتصاد بازار، ایجاد فضای رقابت اقتصادی، کاهش محدویت‌های تجاری در اقتصاد مفهوم دارد؛ بنابراین به هنگام بی ثباتی اقتصادی و سیاسی کشور که نرخ بالای تورم و بیکاری را تجربه می‌کند و هیچ افق روشنی برای سرمایه گذاری وجود ندارد، اعمال این سیاست برای کشور خسارت بار بوده به تشدید کسری بودجه بدون دستیابی به اهداف مورد انتظار خواهد انجامید.
از سوی دیگر، نگاه به حل مشکل از طریق متغیر قیمتی بدون اعمال سایر اصلاحات نیز طرحی شکست خورده است. زیرا اتلاف گسترده منابع انرژی در کشور تنها معلول قیمت‌ها نیست. اصلاح زیرساخت‌های حمل و نقل کشور، اصلاح الگوی مصرف انرژی، رفع موانع تولید، رقابتی کردن عرضه انرژی در کشور از جمله این موارد است. برای تقریب به ذهن دو مثال می‌زنم. اول، بر اساس برخی مطالعات علمی در سال ۸۸, اگر خودروسازان کشور. ملزم میشدند برای اصلاح چگونگی سوخت اتومبیل سرمایه گذاری کرده و در هر صد کیلومتر تنها مصرف یک لیتر کاهش می‌یافت دیگر نیازی به واردات بنزین نبود. اما این طرح دنبال نشد و هیچ الزامی به خودروسازان تاکنون نشده است، اما تقلیل واردات در سال ۸۹ با افزایش قیمت بنزین و تحمیل فشار به مردم و تبعات گسترده آن در جامعه دنبال شد. این امر را می‌توان در قالب اقتصاد سیاسی و جابجایی منافع تفسیر کرد. مثال دوم، عرضه انحصاری انرژی است. بنابر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، حدود ۵۰۰ میلیون بشکه سالانه معادل یک میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه در روز اتلاف انرژی در بخش عرضه وجود دارد. بهره برداری از تکنولوژی روز دنیا و رقابتی کردن عرضه انرژی می‌تواند به کاهش اتلاف منابع بینجامد.
ما در یک کلاف سر در گم فکری، سیاسی، اقتصادی قرار گرفته ایم. از طرفی ارتقای کیفیت صنعت خودرو نیازمند منابع مالی و بهبود تکنولوژی است. این امر با مشارکت خودروسازان بزرگ جهان قابل حل است، اما مشکل روابط خارجی این اجازه را نمی‌دهد. از سوی دیگر ساختار صنعت خودروسازی ایران انحصاری بوده و با حجم بزرگی از رانت و ذینععان همراه است با توجه به فضای رانتی کشور نیز امکان تحول در این زمینه وجود ندارد.
  آیا قیمت بنزین آزاد به ۱۱ هزار تومان خواهد رسید؟
عضو کمیسیون شوراهای مجلس از احتمال حذف یارانه‌های پنهان با برگزاری رفراندوم خبر داد. بر این اساس، فروش بنزین آزاد به قیمت ۱۱ هزار تومان و افزایش یارانه هر ایرانی تا ۲ میلیون تومان بررسی خواهد شد.
ابوالفضل ابوترابی، عضو کمیسیون شوراهای مجلس، هفته گذشته گفته بود طرحی را به جریان انداخته است که بر اساس آن، حذف یارانه‌های نقدی و یارانه‌های پنهان به رفراندوم گذاشته شود. طرحی که احتمالا در تلاش است تا یارانه پنهان انرژی (یارانه سوخت و به‌خصوص بنزین) را حذف و به یارانه‌های نقدی اضافه کند. این طرح هنوز به صحن مجلس نرسیده است و به امضاهای بسیاری نیاز دارد؛ اما اگر اجرا شود، قیمت بنزین و مبلغ یارانه چقدر خواهد شد؟ برخی می‌گویند باید منتظر بنزین ۱۱ هزار تومانی باشیم. این گفته درست است؟
اولین موردی که در طرح جدید عنوان شده، موضوع حذف یارانه‌های پنهان است. اگر قرار بر حذف یارانه پنهان انرژی باشد، باید قیمت بنزین واقعی شود.  قیمت واقعی بنزین در خلیج فارس حدود ۳۸ تا ۴۰ سنت است که با قیمت دلار آزاد به حدود ۱۰ تا ۱۱ هزار تومان می‌رسد. اکنون قیمت هر لیتر بنزین سهمیه‌ای در ایران ۱۵۰۰ تومان و قیمت بنزین آزاد سه هزار تومان است. ظاهرا دولت روی هر لیتر بنزین سهمیه‌ای حدود ۹ هزار تومان و روی قیمت بنزین آزاد حدود ۸ هزار تومان یارانه پنهان می‌دهد.
سهمیه ماهانه بنزین خودروها ۶۰ لیتر است؛ یعنی در این حالت، مالک هر خودرو ماهانه ۵۶۰ هزار تومان یارانه پنهان انرژی از دولت می‌گیرد. اگر خانواده‌ای سه خودرو داشته باشد، ماهانه ۱٫۵ میلیون تومان یارانه پنهان انرژی از دولت می‌گیرد. یارانه‌ای که افراد فاقد خودرو از آن محروم هستند. در سمت دیگر ماجرا، افزایش قیمت بنزین منجر به تشدید تورم و فشار اقتصادی بر اقشار مختلف می‌شود.
  شایعه‌ی افزایش یارانه تا دو میلیون تومان
مجلس ادعا می‌کند در قبال واقعی شدن قیمت بنزین، یارانه‌ها هم افزایش پیدا خواهند کرد؛ اما هنوز مقدار تغییر پرداختی به سرپرستان خانوار مشخص نیست. یک محاسبه جدید برای مبلغ یارانه وجود دارد؛ اینکه دولت کل یارانه پنهانی را که سالانه پرداخت می‌کند، حذف کند و معادل آن را به خانوارها یارانه نقدی بدهد. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، ایران سالانه حدود ۸۶ میلیارد دلار (معادل حدود ۲ هزار تریلیون تومان) یارانه‌ی مصرف سوخت پرداخت می‌کند. این عدد به این معنا است که سهم هر ایرانی از یارانه پنهان انرژی روزانه ۶۵ هزار تومان است و در ماه به عددی نزدیک دو میلیون تومان می‌رسد؛ یعنی بنزین ۱۱ هزار تومانی باید با یارانه ماهانه دو میلیون تومانی همراه شود. حال اگر یک خانواده چهارنفره ماهیانه هشت میلیون تومان یارانه بگیرند، چه تأثیری بر تورم و شرایط اقتصادی کشور خواهد گذاشت؟ محمد باقر نوبخت چندی پیش گفته بود دولت سالانه ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان می‌دهد. اگر مبنا گفته نوبخت باشد، سهم هر ایرانی از این یارانه روزانه ۴۵ هزار تومان است؛ یعنی یک روز یارانه پنهان هر فرد معادل یک ماه یارانه نقدی است. مجموع ماهانه یارانه پنهان ماهانه برای هر فرد یک میلیون و ۳۵۰ هزار تومان است.
  بنزین گران نمی شود
یک عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی گفت که بنایی برای افزایش قیمت حامل‌های انرژی یعنی بنزین و گازوئیل در بودجه سال آینده وجود ندارد.
رحیم زارع با اشاره به جلسات کمیسیون برنامه و بودجه با سازمان برنامه و بودجه درباره بودجه ۱۴۰۰ اظهار کرد: در جلسات برگزار شده پیشنهاداتی به دولت درباره نرخ ارز و یارانه‌های پنهان و آشکار و اصلاح ساختار بودجه داده شده است اما این‌که در نهایت چه تصمیمی گرفته خواهد شد بر عهده دولت است که تا ۱۵ آذرماه موعد ارائه لایحه بودجه سال آینده به مجلس مشخص می‌شود.
وی درباره نرخ بنزین در لایحه بودجه سال آینده تصریح کرد: در مورد افزایش قیمت بنزین در سال آینده صحبتی نشده است بنزین و حامل‌های انرژی وزن بالایی در سبد مصرفی خانوار دارند چون اساسا اقتصاد ما به دلار و بنزین ربط داشته و افزایش قیمت بنزین اثر تورمی بالایی خواهد داشت.
این کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی در مورد تعیین تکلیف یارانه‌های پنهان و آشکار گفت: این موضوع به مولفه‌ها و عوامل زیادی مربوط است که باید زیرساخت‌های آن فراهم شود همچنین موضوع یارانه نقدی هم مطرح بوده که باید از راه‌هایی چون نظرخواهی از مردم وضعیت آن را مشخص کرد.
وی اضافه کرد: اساسا بنایی برای گران شدن حامل‌های انرژی یعنی بنزین و گازوئیل در سال آینده وجود ندارد و احتمال زیاد افزایش قیمت در سال ۱۴۰۱ منتفی است مگر این‌که یارانه‌های پنهان یعنی مبلغی بالغ بر ۱۰۰۰ هزار میلیارد تومان تعیین تکلیف شود، موضوعی که تعیین تکلیف آن هم منوط به بهبود وضعیت معیشت مردم و سپس نظرخواهی و اقناع سازی مردم است مولفه‌ها و فاکتورهای زیادی وجود دارد که بخواهیم آن را اجرا کنیم.
زارع یادآور شد: ما در سال گذشته  در بودجه ارز تک نرخی را پیشنهاد کردیم و یارانه حدود ۲۰۰ هزار تومانی را اعلام کردیم که دولت آن را قبول نکرد حال آنکه دولت جدید چه برنامه‌ای دارد را باید در بودجه سال آینده دید.
  یارانه سوخت تغییر می‌کند؟
سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس اظهار داشت: نباید به سوخت نگاه یارانه‌ای داشته باشیم، برخی عنوان می‌کنند که یارانه را عادلانه تقسیم کنیم اما بنده معتقدم اصلا چرا باید سوخت یارانه‌ای باشد.
 مصطفی نخعی درباره احتمال تغییر در میزان و شیوه پرداخت یارانه حامل‌های انرژی اظهار داشت: در خصوص تغییر رقم و نحوه اعطای یارانه هنوز نه طرحی در مجلس در حال بررسی و نه لایحه‌ای از سوی دولت آمده است، اما دیدگاه بنده این است که نباید به سوخت نگاه یارانه‌ای داشته باشیم، برخی عنوان می‌کنند که یارانه را عادلانه تقسیم کنیم اما بنده معتقدم اصلا چرا باید سوخت یارانه‌ای باشد.  
وی افزود: منابع انرژی متعلق به چند نسل و آیندگان است، بنابراین نگاه یارانه‌ای به سوخت را نمی‌پسندم، باید به این سمت حرکت کنیم که یارانه کمتری در این بخش توزیع و تخصیص دهیم در مقابل ملاحظات اجتماعی و معیشت مردم و زمان مناسب برای تغییر را در نظر بگیریم.  
سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس نگاه سوبسیدی به سوخت را غیرمنطقی و غیراقتصادی دانست و تاکید کرد: اکنون زمان برای هرگونه تغییری در این حوزه مناسب نیست، ضمن اینکه باید پیوست اجتماعی و فرهنگی آماده و مشخص باشد، یک توافقی شکل بگیرد و مردم تغییرات را بپذیرند، بعد اقدام به این کار کنیم.  
وی درباره نرخ مناسب برای سوخت گفت: نرخ فوب خلیج‌فارس مشخص است و ماه به ماه نیز تغییر می‌کند، اما نرخ اهمیتی ندارد، مهم این است که ساز و کار لازم برای تغییر اعطای یارانه به سوخت مهیا شود، ابتدا باید نسبت به اغناءسازی مردم اقدام کنیم و دوم اینکه اثر آن به طور کامل در اقتصاد رصد و تبعات کار سنجیده شود، ضمن اینکه امتیازات آن هم برای مردم تشریح شود.
این نماینده مجلس تاکید کرد: اینکه در صورت آزادسازی قیمت چه اتفاقی برای مردم می‌افتد، آیا بهداشت و درمان و آموزش رایگان می‌شود؟ یعنی برخی آپشن‌های معیشتی و رفاهی را در نظر بگیریم و بعد اقدام به آزاد شدن قیمت شود.
وی گفت: در هر حال واقعی‌سازی نرخ سوخت کار پیچیده‌ای است و نمی‌توان یک بعدی به موضوع نگاه کنیم باید پکیجی از همه انتظارت مردم و مزایای طرح آماده شود و مردم قانع شوند.
  نرخ واقعی باشد مصرف کنترل و درآمد کشور افزایش پیدا می‌کند
فریدون عباسی نیز  در این رابطه گفت: موضوع تغییر نرخ سوخت باید به صورت لایحه از سوی دولت بیاید، وزارتخانه‌های مربوطه کار کارشناسی را کرده باشند و توسط رئیس‌جمهور به مجلس ارائه شود، سپس  مجلس هم در کمیسیون تخصصی بحث می‌کند.وی افزود: قطعا شیوه پرداخت یارانه باید تغییر کند، شیوه اکنون که یارانه در اختیار همه قرار گیرد، مناسب نیست. ضمن اینکه رقم یارانه پایین و پرداخت ۴۵۵۰۰ برای اقشار کم درآمد کافی نیست.  
این عضو کمیسیون انرژی مجلس تاکید کرد: مصرف‌کننده باید متناسب با مصرف و با قیمت واقعی بهای سوخت مصرفی را پرداخت کند.  
وی خاطرنشان کرد: مانند کشورهای دیگر باید بدانیم که سوخت تولیدی چقدر تمام می‌شود بر مبنای آن قیمت را تعیین کنیم. اگر نرخ واقعی باشد مصرف هم کنترل شده و درآمد کشور افزایش پیدا می‌کند و از آن درآمدها به دهک‌های کم‌درآمد کمک قابل توجهی می‌شود تا زیر خط فقر قرار نگیرند.
ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۱۲.۵ میلیارد دلار یارانه به برق و ۱۲.۲میلیارد دلار به گاز و حدود ۹۰ میلیارد دلار به سوخت مصرفی تخصیص داده است.
  ایجاد تنش در بازار
هادی بیگی نژاد عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی تاکید کرد: مجلس هیچ طرح یا برنامه ای را برای افزایش قیمت بنزین یا سایر حامل های انرژی در سال جاری یا بودجه سال آینده دنبال نمی کند.عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی تاکید کرد: مجلس هیچ طرح یا برنامه ای را برای افزایش قیمت بنزین یا سایر حامل های انرژی در سال جاری یا بودجه سال آینده دنبال نمی کند.
هادی بیگی نژاد بیان کرد: بنده به عنوان یک عضو کمیسیون انرژی مجلس تاکید می کنم که مجلس هیچ طرح یا برنامه ای را در خصوص قیمت بنزین و سایر حامل های انرژی چه در سال جاری و چه در سال آینده دنبال نمی کند.وی در ادامه اظهار کرد: در بررسی بودجه سال گذشته نیز چندین نظریه در این زمینه مطرح شد و کمیسیون انرژی مجلس صراحتا مخالفت خود را اعلام کرد. ما در شرایط کنونی چنین تنشی را به مردم تحمیل نخواهیم کرد. قطعا افزایش قیمت بنزین یا سایر حامل های انرژی منجر به ایجاد تنش در بازار خواهد شد و ما نیز قطعا با آن مخالف هستیم.