برای صنعت نفت کشور چه خوابی دیده اند؟

  امیر عباس شجاعی - با شروع رسمی رقابت نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ در ایران، سیل وعده‌ها و برنامه‌های اقتصادی و اظهارات اقتصادی کاندیداهای تایید شده آغاز شده است. برخی از این نامزدها نیز تاکنون طرح‌هایی برای صنعت نفت و بخش سوخت و انرژی کشور ارائه کرده‌اند. هر چند که طرح‌های هیچ‌کدام از آنها مانند بنزین ۲۰ هزار تومانی که رامین مهمانپرست- نامزد رد صلاحیت شده انتخابات ۱۴۰۰- هنگام ثبت‌نام در انتخابات وعده داد، عجیب نیست؛ اما نسبتا قابل توجه هستند.
سید امیرحسین  قاضی زاده هاشمی نامزد سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در برنامه تلویزیونی گفت: گرانی بنزین نمونه شاخصی از رفتار دولت های ریاستی است که دهان منتقدان را با سرب و گِل پر می کنند.
سید ابراهیم رئیسی در مسجد دانشگاه تهران گفته است: حوادث آبان ۹۸ و معرفی و برخورد با عاملان آن از پرشمارترین سوالاتی بود که دانشجویان از رئیس قوه قضائیه سوال کردند و رئیسی پاسخ داد: اصلاح قیمت انرژی و افزایش قیمت بنزین از قوانین مصوب مجلس بود که باید در یک شیب ملایم اجرایی می‌شد اما دولت ۵ سال به این قانون عمل نکرد.وی افزود: موقعی که این طرح به جلسه شورای هماهنگی سران قوا آمد سه بار اعتراض و سوال کردم چرا در این جلسه مطرح شده که آنها گفتند: این موضوع در دولت تصویب شده و اینجا فقط برای اطلاع و هماهنگی مطرح می‌شود.نامزد انتخابات ریاست جمهوری ادامه داد: آنجا این بحث پیش آمد که قانون می‌گوید درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین باید صرف تولید شود اما دولت می‌خواهد آن را به صورت مستقیم به مردم بدهد که فقط همین مسئله در جلسه سران قوا تصویب شد که مورد تأیید مقام معظم رهبری هم قرار گرفت.رئیسی با بیان این که دولت با عملکرد نامناسب در اجرای این طرح به جامعه شوک وارد کرد، اظهار داشت: من سه چهار روز قبل از اجرای طرح توسط دولت، از موضوع مطلع شدم و در نامه‌ای رسمی هشدار دادم که کشور زمینه اجرای این طرح بدون اقناع مردم را ندارد و زمان اجرای آن را مناسب نمی دانم.
آن زمان حسن روحانی گفته بود: برخی معتقد بودند که قیمت انرژی در ایران با قیمت آن در کشورهای منطقه فاصله زیادی دارد که البته این موضوع موجب ایجاد مفاسدی از جمله قاچاق خواهد بود و اگر بخواهیم این معضل را از بین ببریم باید به گونه‌ای قیمت را افزایش دهیم که تقریباً با قیمت انرژی در کشورهای همسایه برابری داشته باشد و ما با آن مخالفت کردیم. چون معتقد بودیم این افزایش قیمت به نرخ‌هایی مثل ۵ هزار تومان برای هر لیتر بر زندگی مردم تأثیر مستقیم داشته و موجب افزایش تورم خواهد بود.
اگرچه روحانی در سخنان آن روز خود درباره اینکه چنین قیمتی از سوی چه کسانی پیشنهاد شده است، سخنی به میان نیاورد اما علیرضا زاکانی، نامزد انتخابات ریاست جمهوری در مناظره آخر خود، افشا کرد که افزایش قیمت بنزین به ۵ هزار تومان، پیشنهاد عبدالناصر همتی، رئیس کل وقت بانک مرکزی بوده است.
اما واقعیت چیست؟
اصلاح قیمت بنزین تصمیم کلان ملی و حاکمیتی بود
شورای اطلاع رسانی دولت درباره اتهام‌زنی غیرمنصفانه به دولت توسط برخی نامزدها در خصوص طرح اصلاح قیمت حامل‌های انرژی در آبان ماه سال ۹۸ در مناظرات انتخاباتی اعلام کرد که اصلاح قیمت بنزین تصمیم کلان ملی و حاکمیتی بوده است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دولت، در اطلاعیه شورای اطلاع رسانی دولت درخصوص اتهام‌زنی غیرمنصفانه به دولت توسط  برخی نامزدها در خصوص طرح اصلاح قیمت حامل‌های انرژی در آبان ماه سال ۱۳۹۸ در مناظرات انتخاباتی، با عنوان مخالفین دو طرح ضد توطئه ترامپ «طرح کمک معیشتی به ۶۰ میلیون نفر» و «طرح صادرات بنزین» اعلام کرد: در پی طرح چندباره موضوع تصمیم حاکمیتی اصلاح قیمت حامل‌های انرژی در آبان ماه سال ۱۳۹۸ در مناظرات انتخاباتی و اتهام‌زنی غیرمنصفانه به دولت در این زمینه، موارد ذیل را به استحضار ملت شریف ایران می‌رساند؛ چنانکه پیش از این نیز بارها اعلام گردیده، ‌مباحث مربوط به اصلاح قیمت بنزین، از آنجا که یک تصمیم کلان ملی و حاکمیتی به شمار می‌رفت در جلسات متعدد سران قوا مورد بحث و بررسی قرار گرفت و پس از اینکه در خصوص همه ابعاد و جوانب آن، ‌ اتفاق نظر حاصل شد، مصوبه به امضا سران سه قوه رسیده و خدمت مقام معظم رهبری ارسال گردید.
شورای اطلاع‌رسانی دولت همچنین افزود: پس از تایید مصوبه از سوی رهبر انقلاب نیز، اجرای مصوبه از سوی شورای امنیت کشور در دستور کار قرار گرفت.  در پی اجرای این مصوبه تمام درآمد حاصل از اصلاح قیمت بنزین به ۶۰ میلیون ایرانی پرداخت شد و دولت مطلقا درآمدی از این راه برای مصارف بودجه‌ای دریافت نکرد. پرداخت این مبلغ هم اکنون نیز تحت عنوان یارانه معیشتی ادامه دارد.
این اطلاعیه تاکید کرد: ضمن اینکه اجرای این مصوبه صرفه‌جویی قابل توجهی در مصرف بنزین در کشور به همراه داشت و از محل همین صرفه‌جویی، کشور  در مدت زمان بسیاری کوتاهی از واردکننده بنزین به صادرکننده تبدیل شد. در این میان آنچه حائز اهمیت است؛ ‌ اجرای مصوبه در ابتدا به خوبی و با کمترین حاشیه پیش رفت اما پس از حدود ۲۴ ساعت، برخی مخالفت‌ها از سوی برخی گروهها و اشخاص سیاسی و برخی مسئولان عملا اجماع حاکمیتی حول این مصوبه را پیش چشم مردم شکست و منجر به تحریک افکار عمومی شد.
شورای اطلاع‌رسانی دولت خاطرنشان کرد: به این ترتیب تحرکاتی که صرفا با هدف تخریب دولت انجام شد، کشور را با اعتراضات آبان ماه ۹۸ مواجه ساخت که با بیانات صبح یکشنبه ۹۸/۸/۲۶ مقام معظم رهبری این توطئه خنثی شد. البته و در بررسی‌های پسینی نیز هیچ‌گاه نقش عوامل و افرادی که اینچنین منافع و مصالح ملی به مسلخ رقابت‌های جناحی ناموجه بردند، مورد توجه قرار نگرفت.
این اطلاعیه افزود: دولت ضمن یادآوری برخی الزامات قانونی و اخلاقی به نامزدهای محترم انتخابات ریاست‌جمهوری از جمله پرهیز از دروغگویی آشکار  - اتهام زنی - شانه خالی کردن از مسئولیت، از مراجع ذیصلاح درخواست می‌نماید به نقش عواملی که با شکست اجماع حاکمیتی و تحریک افکار عمومی، اعتراضات مردمی را در سال ۹۸ کلید زده و بعدها به آن دامن زدند، ‌ رسیدگی کرده و حاصل رسیدگی‌ها را با شفافیت با مردم درمیان بگذارند.
 شورای اطلاع‌رسانی دولت تصریح کرد: نحوه و شیوه برخورد با اغتشاش جزء مسئولیت‌های دولت نیست.
روایت چهار مرحله اصلاح قیمت بنزین
اگرچه برخی معتقدند افزایش قیمت بنزین منجر به تشدید تورم می شود اما نگاهی به چهار تجربه قبلی تغییر نرخ بنزین نشان می‌دهد این اقدام تاثیر چندانی بر تورم ندارد.بامداد جمعه ۲۴ آبان ماه سال ۹۸، شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی طی اطلاعیه ای نرخ بنزین سهمیه ای را معادل هزار و ۵۰۰ تومان و قیمت بنزین آزاد را ۳ هزار تومان اعلام کرد.
مرحله نخست طرح هدفمندی یارانه‌ها؛ کاهش ۱۰ میلیون لیتری مصرف
اواخر دهه ۱۳۸۰ طرح هدفمندی یارانه ها با هدف اصلاح روند تخصیص یارانه، آغاز شد. قانون هدفمندی یارانه ها در زمستان سال ۱۳۸۷ از سوی دولت نهم تقدیم مجلس شورای اسلامی شد. البته طی همان سال های اختلاف نظرهایی بین دولت و مجلس بر سر اینکه چگونه درآمد حاصل از هدفمندی یارانه ها را استفاده کنند، ایجاد شد که شورای نگهبان به این موضوع ورود کرد و در نتیجه قرار شد سهم این درآمد در اختیار دولت قرار گیرد. وزارت نفت در سال ۸۶ طی گزارشی به رئیس جمهور وقت با اعلام اینکه سهمیه بندی صرفا با کارت هوشمند امکان پذیر نیست، سه گزینه برای میزان سهمیه خودروهای شخصی و سه قیمت آزاد ۳۸۱، ۴۱۸ و ۴۶۷ تومانی را پیشنهاد کرده بود. در همان سال با به چرخه آمدن کارت سوخت مصرف به طور میانگین ۱۰ میلیون لیتر در سال کاهش یافت.
۲۷ آذرماه سال ۸۹، رییس وقت دولت، آغاز اجرایی شدن طرح هدفمندی یارانه ها را اعلام کرد و از ۲۸ آذر ماه همان سال حامل های انرژی با نرخ جدید عرضه شد.  قیمت بنزین آزاد لیتری ۷۰۰ تومان، سی‌ان‌جی متر مکعبی ۳۰۰ تومان و گازوئیل آزاد لیتری ۳۵۰ تومان تعیین شد.
یارانه تولید به تولید نرسید
مطابق قانون هدفمندی یارانه ها  قرار بود ۱۶ قلم کالا و خدمات، مشمول حذف یارانه و عرضه به قیمت بین‌المللی می شد و در مدت پنج سال یارانه کالاهایی چون بنزین، گازوئیل، گاز، نفت، برق، آب، گندم، شکر، برنج، روغن و شیر حذف شده و با قیمت بازارهای منطقه خلیج فارس عرضه شوند. به عبارتی دیگر در سال ۹۵ نرخ تمام اقلام یاد شده باید مطابق نرخ آن بر اساس فوب خلیج فارس ( نرخ معامله در خلیج فارس ) می شد. در حالیکه هنوز هم حامل های انرژی و البته اقلام یاد شده با نرخ فوب خلیج فارس اختلاف فاحشی دارند.
بر اساس قانون هدفمندی یارانه ها قرار بود از درآمد حاصل از این سیاست ۳۰ درصد به تولید کنندگان و ۲۰ درصد به دولت به منظور جبران خسارات ناشی از افزایش حامل‌های سوخت داده شود که متاسفانه اینچنین نشد و به عقیده کارشناسان همین امر به گرانی برخی کالاها دامن زد.
طبق اعلام آژانس بین المللی انرژی ایران در سال ۲۰۱۲ میلادی حدود ۸۲ میلیارد دلار یارانه داده است. در آن دوران ایران نخستین یارانه دهنده جهان بود و ۴۰درصد از ۸۲ میلیارد دلار یارانه پرداختی در سال ۲۰۱۲ به مصرف فراورده‌های نفتی، ۳۶درصد به مصرف گاز طبیعی و ۲۱درصد به مصرف برق اختصاص داشت.
مرحله دوم؛ بنزین سهمیه ای ۷۰۰ تومان
۲۰ فروردین سال ۹۳ مرحله دوم هدفمندی یارانه ها کلید خورد؛ در همین راستا مجلسی ها آستین بالا زده ودر چارچوب تبصره ۲۱ قانون بودجه سال ۱۳۹۲ به دولت اجازه دادند تا با روش های مناسب و کارشناسی شده خود مرحله دوم را اجرایی کنند. از جمله اهداف تعیین‌شده در فاز دوم هدفمندی یارانه‌ها اصلاح قیمت حامل‌های انرژی مانند بنزین، گازوئیل و نفت کوره و نزدیکتر کردن آن‌ها به قیمت فوب خلیج فارس بود.
در مرحله دوم هدفمندی یارانه‌ها قیمت هر لیتر بنزین سهمیه‌ای از ۴۰۰ به ۷۰۰ تومان، بنزین آزاد از ۷۰۰ به هزار تومان، گازوئیل سهمیه‌ای از ۱۵۰ به ۲۵۰ تومان، گازوئیل آزاد از ۳۵۰ به ۵۰۰ تومان، نفت سفید از ۱۰۰ به ۱۵۰ تومان، نفت کوره از ۷۰۰ به هزار تومان، گازوئیل سهمیه‌ای از ۱۵۰ به ۳۰۰ تومان، گازوئیل آزاد از ۳۵۰ به ۵۰۰ تومان رسید.
کاهش مصرف بنزین با استفاده کارت سوخت
به گفته کارشناسان در سال ۸۵ یعنی قبل از اینکه سامانه کارت سوخت اجرا شود فروش روزانه بنزین طبق آمار و مستنداتی که خود دولت ارائه می دهد چیزی حدود ۷۳ میلیون لیتر بود اما ۹ تیر ماه سال ۸۵ و با گذشت ۱۰۰ روز از سال، سامانه کارت سوخت در کشور فعال شد و  موجب شد میانگین فروش روزانه بنزین در سال ۸۶ به ۶۴ میلیون لیتر برسد. حتی در ایامی به ۵۲ میلیون لیتر هم رسید. این آمار در حالی رقم خورد که در ایام پر سفر هم بود.
همه کارشناسان معتقدند سامانه کارت سوخت، فروش روزانه را ۱۰ میلیون لیتر کاهش داد و جالب است که این ۶۴ میلیون لیتر فروش روزانه بنزین در سال ۸۶ بعد از ۸ سال که کارت سوخت وجود داشت و فعال بود، یعنی در سال ۹۴  تازه به ۷۴ میلیون لیتر رسید؛ یعنی بعد از گذشت ۸ سال فقط ۸ میلیون لیتر به مصرف افزوده شد.
بر اساس گفته های میثم پیله فروش، کارشناس اقتصادی قاچاق بنزین در کشور همیشه بوده و دلیل آن نیز این است که قیمت بنزین در کشور ما از قیمت در کشور های همسایه کمتر بوده است. برخی مواقع وقتی احتمال می دهیم که سیاست افزایش نرخ بنزین تورم زاست سیاست های غیر قیمتی اعمال می کنیم. به طور مثال در سال ۸۵ روزانه ۷۴ میلیون لیتر بنزین مصرف داشتم؛ کارت سوخت که احیاء شد مصرف بنزین در یک سال ۹ میلیون لیتر کاهش پیدا کرد و این میزان کاهش در سال ۹۰ به ۱۴ میلیون لیتر در روز رسید. این در حالی بود که میزان خودروهای ما افزایش پیدا کرده بود. همچنین سال ۹۳ روزانه ۱۰۰ میلیون لیتر مصرف گازوئیل داشتیم که در سال ۹۴ با کاهشی ۲۰ میلیون لیتری به ۸۰ میلیون لیتر رسید.
پیله فروش تصریح کرد: از حذف کارت سوخت دو قشر قاچاقچیان و وارد کنندگان بنزین منتفع شدند، سال ۹۰ دو درصد مصرف بنزین کشور را وارد می کردیم این در حالی است که در سال ۹۵ میزان واردات بنزین ما ۱۶ درصد شد. مکانیزم کارت سوخت فواید زیادی داشت ، از جمله اینکه  خودروهایی که معاینه فنی نداشتند و آلودگی ایجاد می کنند یا خودروهایی که مصرف بیشتری داشتند را شناسایی کرد.
ابزارهای کنترل مصرف غیرفعال شد
علیرغم دستاوردهای مثبت کارت سوخت، با تک نرخی شدن بنزین در سال ۹۳ ، کارت سوخت از روند سوخت گیری حذف شد. از سویی دیگر برآیند اقدامات دولت منجر به حاشیه نشینی سیاست های مدیریت مصرف شد و این روند تا آنجا ادامه پیدا کرد که دولت علاوه بر دست و پنجه نرم کردن با مدیریت قاچاق سوخت، همچنان به واردات ادامه می داد. یعنی دولت علاوه بر اینکه بابت هر لیتر بنزین به مردم یارانه می داد، باید هزینه ای را صرف واردات می کرد و این در حالی بود که سوخت یارانه ای به خارج از کشور قاچاق می شد.
جریان قاچاق در سال ۹۷ با افزایش قیمت دلار روند فزاینده پیدا کرد. البته در این بین با به مدار آمدن پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس، ایران در مسیر خودکفایی بنزین قرار داشت و وابستگی چندانی به واردات نداشت. علیرغم قاچاق گسترده، اقدامات دولت نشان می داد که هنوز در به کارگیری سیاست های مدیریت مصرف بی میل است. اما بالاخره در سال ۹۸ دولت تصمیم گرفت مقدمات فعال شدن دوباره کارت سوخت را فراهم کند. و نهایتا نیز بامداد روز جمعه ۲۴ آبان ۹۸ ، با اعلام شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی، نظام سهمیه بندی از طریق کارت سوخت مجددا فعال شد و قیمت بنزین از ۱۰۰۰ تومان به ۱۵۰۰ تومان نرخ سهمیه ای و ۳۰۰۰ تومان نرخ آزاد افزایش یافت.