توافق قبل از روی کار آمدن دولت جدید!

  مهدی شیرازیان - با آغاز دور ششم مذاکرات احیای برجام که برخی آن را دور آخر گفت‌‌وگوها پیش‌بینی می‌کنند، جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در سخنانی با اشاره به پیشرفت در گفت‌‌وگوها تاکید کرد اما مذاکرات در زمینه برخی مسائل از جمله توالی دقیق اقداماتی که باید انجام شوند، تنگاتنگ هستند. همزمان نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین گفت هیچ کس نمی‌داند که این دور از مذاکرات دور آخر باشد یا خیر اما تمامی مذاکره‌کنندگان امیدوارند که این‌طور باشد. اما آیا رئیس جمهور جدید ایران هم همچون روحانی پیگیر برجام خواهد بود؟
چالش‌های جدید مذاکرات وین
«خبرگزاری رویترز» در گزارشی به تحولاتِ مرتبط با مذاکرات هسته‌ای وین و فرآیند «احیای برجام» پرداخته و به طور خاص به این مساله اشاره کرده که روندِ تحولات جاری حاکی از این است که احیای برجام، احتمالا به زمان بیشتری نیاز دارد و سرنوشت نهایی آن، در دوره پس از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در ایران، تعیین خواهد شد.
رویترز در این رابطه می‌نویسد: «در روز‌های اخیر، چهار دیپلمات، دو مقام ایرانی و دو تحلیلگر مرتبط با مذاکرات هسته‌ای ایران گفتند: «هنوز موانع جدی و متعددی بر سر راه فرآیند احیای توافق برجام در چهارچوب مذاکرات‌وین وجود دارد». برخی دیپلمات‌ها و تحلیلگران مدعی هستند که درخواست‌های ایران جهت لغو تحریم‌های برجامی علیه این کشور و در نقطه مقابل، نگرانی‌های گسترده کشور‌های غربی از پیشروی‌های هسته‌ای قابل توجه ایران، همه و همه چشم انداز احیای برجام در کوتاه مدت را تا حد زیادی تضعیف کرده اند.
دولت بایدن در دوره تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰ آمریکا، بار‌ها و بار‌ها از بازگشت به توافق برجام سخن گفت. با این حال، پس از به قدرت رسیدن، بر این مساله تاکید داشته که احیای برجام باید دربرگیرنده موضوعات جدیدِ مرتبط با ایران نظیر نفوذ منطقه‌ای این کشور و همچنین توان موشکی قابل توجه تهران نیز باشد. در نقطه مقابل، تهران ضمن غیرقانونی خواندن خروج آمریکا از توافق برجام و تحمیل خسارات گسترده (ناشی از وضع تحریم‌ها علیه ایران) به ایران، خواستار لغو کلیه تحریم‌ها علیه خود است و تاکید دارد که مذاکرات برجامی صرفا باید به مساله هسته‌ای ایران محدود باشد.
نماینده اتحادیه اروپا در امر هماهنگ کردن مذاکرات برجام، «انریکه مورا» هفته گذشته گفت که انتظار دارد در ششمین دور از مذاکرات هسته‌ای میان ایران و طرف‌های بین المللی برجام در وین، توافقی حاصل شود. امری که به زعم بسیاری از ناظران، چشم انداز چندان روشنی ندارد.
با این حال، عده‌ای نیز بر این باورند که به دلیل انتخابات ریاست جمهوری ایران که قرار است در تاریخ ۱۸ ماه ژوئن (۲۸ خرداد ماه) برگزار شود، انگیزه‌های فراوانی مخصوصا در طرف‌های غربی وجود دارد تا هر چه سریع‌تر به یک توافق با تهران برسند. احتمالا دولت آتی ایران به دلیل رویه‌های دولت‌های غربی در مساله برجام، با بدبینی به مراتب بیشتری به برجام و نوع رویکرد طرف‌های غربی در این رابطه می‌نگرد. امری که خود می‌تواند سطح تنش‌ها میان ایران و غرب در مساله هسته‌ای تهران را افزایش دهد. نباید فراموش کرد که در برهه کنونی، سطح بی اعتمادی به غرب در میان سیاستمداران ایرانی به شدت افزایش یافته است. با این حال، هر دو طرف سعی دارند تا جای ممکن از تنش زایی خودداری کرده و تا جای ممکن از طریق دیپلماسی، این چالش را مخاطب قرار دهند.
دیپلمات‌های غربی به طور خاص نسبت به حصول توافق در آینده نزدیک ابراز امیدواری کرده اند. البته که آن‌ها در این زمینه محتاطانه نیز برخورد کرده اند. مقام‌های ایرانی به طور خاص تاکید می‌کنند که همه چیز به واشنگتن وابسته است و اگر آمریکا تحریم‌ها علیه ایران را لغو کند، ایران نیز آماده است تا هر چه سریع‌تر رویه‌های جبرانی خود در چهارچوب برجام را معکوس سازی کند و بار دیگر در ذیلِ محدودیت‌های برجامی قرار گیرد.
ایران جدای از لغو تحریم‌های هسته‌ای علیه خود (و به طور خاص تحریم‌های گسترده دوره ترامپ علیه این کشور)، از آمریکا می‌خواهد تا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را نیز از لیست نهاد‌های تروریستی خود خارج کند. ایران از اروپا می‌خواهد تا تضمین کند که سرمایه گذاری‌های خارجی به ایران بازخواهند گشت و در عین حال واشنگتن نیز باید به تهران تضمین دهد که بار دیگر، به توافق برجام خیانت نخواهد کرد.
با این همه، یکی از چالش‌های اصلی این است که اساسا روند تحولات نشان داده که آمریکا و قدرت‌های اروپایی مایل نیستند تا به توافق اصلی و اولیه برجام که در سال ۲۰۱۵ منعقد شد بازگردند و در عمل سعی دارند تا راه را برای کسب امتیازات گسترده‌تر از سوی ایران هموار سازند. مساله‌ای که قویا از سوی تهران رد شده است.
«باب اینهورن» یک مقام سابق وزارت خارجه آمریکا که در مذاکرات هسته‌ای با ایران نیز شرکت داشته می‌گوید: «بسیار بعید است تا قبل از روی کار آمدن دولت جدید در ایران، توافقی در چهارچوب احیای برجام منعقد شود. با این حال، احتمال انعقاد یک «توافق موقت» وجود دارد. امری که می‌تواند تا حدی مزایای اقتصادی برای ایران به دنبال داشته باشد و در عین حال، تا حدی، رویکرد دولت جدید ایران در مساله مذاکرات هسته‌ای با غرب را نیز تلطیف کند»».
نامزدهای انتخابات درباره برجام و سیاست خارجی چه نظراتی دارند؟
 مرور دیدگاههای نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری درباره سیاست خارجی و برجام حاکی از این است که علیرغم دیدگاه‌های منفی که پیش از این ۵ نامزد اصولگرا به آن داشته‌اند همچنان در صدر توجه آنهاست، دو نامزد دیگر هم سیاست دولت خود را تداوم اجرای آن اعلام کرده‌اند.
سیاست خارجی و موضوعات مرتبط با آن مانند برجام و تحریم بخشی از اظهار نظرهای تبلیغاتی هفت نامزد انتخابات ریاست جمهوری را به خود اختصاص داده است که مرور آن‌ها می‌تواند طرحی کلی از دیدگاههای آن‌ها را به جامعه در این زمینه ارائه دهد.
کشور معطل موهومات نباشد
«سعید جلیلی» یکی از هفت نامزد انتخابات ریاست جمهوری است که به سبب حضور در سطح نخست مذاکرات هسته‌ای و عضویت در شورای راهبردی روابط خارجی، خود را در حوزه دیپلماسی و روابط بین الملل صاحب سبک می داند. وی از مخالفان جدی و صریح برجام طی ۶ سال گذشته بود و این مخالفت را در ایام تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری بارها اعلام کرد. جلیلی معتقد است اگر اساتید دانشگاه ۲۰ صفحه متن برجام را می‌خواندند و نسبت به آن اعلام موضع می‌کردند، این نظرات کارشناسی به بهبود روند مذاکرات کمک شایانی می‌کرد. وی در انتقاد از برجام و مذاکرات هسته ای دولت تدبیر و امید از تعابیر عجیبی استفاده و خاطرنشان کرده است: «اشتباه است امتیاز بدهیم و فقط وعده بگیریم. بر توانمندی کشور بتن بریزیم و پوزخند تحویل بگیریم.»
مهم‌ترین رکن دیدگاه جلیلی به معاهدات بین المللی، مذاکره و توافق در این جمله خلاصه می‌شود: «برای ثبات اقتصادی نباید معطل مسائل موهوم دیگری بود.» وی در این زمینه تصریح کرده است: در مجمع تشخیص مصلحت گفتم کشور را معطل FATF نکنیم؛ کشورمان نباید نه معطل FATF و نه معطل تحریم‌ها باشد باید رشد اقتصادی و تعاملات خارجی اقتصادی ما باید با یک رشد چشمگیر شتاب پیدا کند و دولت در اینجا نقش دارد و باید ابتکارات جدیدی داشته باشد.
اقتصاد کشور به قراردادها گره نخورد
حجت الاسلام «ابراهیم رییسی» دیگر نامزد انتخابات ریاست جمهوری هم مواضع مشابهی با جلیلی در حوزه سیاست خارجی، برجام و مذاکره دارد. وی برجام و تحریم‌هایی که آمریکا با خروج از این توافق بین المللی به ایران تحمیل کرد، شرطی کردن اقتصاد توصیف کرده و گفته است: یک روز اقتصاد را به یک قرارداد گره زدیم و گفتیم باید برجام بسته شود، یک روز به اجرای آن و روز دیگر به احیای آن گره خورد. اقتصاد کشور به هیچ عنوان نباید گره به نوعی از این قراردادها بخورد.
رییسی رفع تحریم ها را در دستور کار دولت احتمالی خود اعلام کرده اما در کنایه به دولت هم گفته است:«کسانی در مناظرات پیشین آمدند و گفتند که ما بلدیم با دنیا صحبت کنیم، ولی دانشجوی سال اول هم می‌دانست که وقتی در حال مذاکره‌ایم نباید بگوییم که آب خوردن ما هم به ‌مذاکره وابسته است یا آنکه خزانه خالی است! این تضعیف تیم مذاکره کننده است.»
با مفت‌فروشی مخالفم
«علیرضا زاکانی» یکی دیگر از نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری با سابقه چهار دوره نمایندگی مجلس شورای اسلامی، از منتقدان جدی و همیشگی برجام بوده است. زاکانی گرچه در مناظره‌ها چندان درباره این مخالفت اعلام صریحی نداشته اما می‌توان منظور او را از این گزاره که «با مذاکره مخالف نیستیم، با تصمیمات ۲۰ دقیقه ای مخالفیم» دریافت که در مخالفت با تصویب ۲۰ دقیقه ای برجام در مجلس نهم است به ویژه زمانی که تاکید می کند کنگره ابزار مواجهه آمریکا با لغو تحریم‌های ایران بود، اما اینجا مجلس ما ۲۰ دقیقه ای به پای غربی‌ها ذبح شد.
برنامه زاکانی در سیاست خارجی به گونه ای خواهد بود که آمریکایی ها برای برداشتن تمام تحریم ها به ایران التماس کنند. وی در ماموریت‌های وزارت خارجه بازبینی جدی را در دستور کار دارد و معتقد است شورای ایرانیان خارج از کشور باید فعال شوند. این نامزد انتخابات ریاست جمهوری با مذاکره مخالفتی نداشته بلکه با مفت فروشی مخالف است و تاکید می کند: باید انسجام ملی ما با مشارکت همگانی و اقتدار ملی همراه شود تا زمینه ای برای تحول در سیاست خارجی را فراهم کند.
دنبال فتح بازارهای جدید هستم
«محسن رضایی» دیگر نامزد انتخابات ریاست جمهوری برخلاف دیگر نامزدهای اصولگرا مخالف صددرصد برجام نیست. وی برجام را سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران می داند و تاکید می کند: اگر دولت ما روی کار بیاید با توجه به شناختی که آن‌ها از ما دارند کوتاه می‌آیند و به برجام بازخواهند گشت.»
با توجه به نقش مستقیم رضایی در پروسه تصویب FATF دیدگاه وی در این زمینه هم قابل بررسی است، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام معتقد است حتی اگر مجمع تشخیص مصلحت نظام FATF را هم تصویب می‌کرد باز هم بانک‌های خارجی به دلیل سنتی بودن بانک‌های ایران با بانک‌های ما کار نمی‌کردند. این اظهارات و معطلی چندساله این لوایح در حالی است که «درویشعلی کریمی» رییس ستاد انتخابات محسن رضایی در خوزستان گفته است: «صحبت‌های آقای رضایی در مورد تلاش برای به تصویب رساندن FATF به معنی این است که می‌خواهد با دنیا تعامل کند. یکی از ایرادات و بهانه‌هایی که به ما گرفته می‌شود عدم تصویب FATF است؛ آقای رضایی گفته با همه دنیا تعامل خواهیم داشت اما منافع در مقابل منافع.»
 وزیر خارجه باید یک تاجر بین المللی باشد
«امیرحسین قاضی زاده هاشمی» نامزد اصولگرای سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری با برجام اعلام موافقت اما تصریح کرده است: ما حتماً مذاکره خواهیم کرد اما مذاکره نتیجه‌محور و با چارچوب مشخص براساس زمان‌بندی تعیین شده و نتایج ملموس.
قاضی زاده اجرای پروژه‌ها در برنامه خود را سبب خنثی‌سازی تحریم‌ها دانسته اما گفته است: اینکه گفتم تحریم‌ها را بی‌اثر خواهیم کرد به معنی دور زدن تحریم‌ها نیست؛ دورزدن تحریم مشکلات خاص خود را دارد و البته فسادزا هم است.
 برنامه دولتم تداوم برجام است
«عبدالناصر همتی» از میان هفت نامزد انتخابات، موافق‌ترین فرد با برجام است. وی برجام را مقدمه رفع تحریم‌ها دانسته است که به وسیله آن می توان مبادلات بین المللی را با هزینه کمتری انجام داد.
این نامزد انتخابات سیاست دولتش را در راستای برجام اعلام و بارها بر فواید این توافق برای کشور تاکید کرده است. همتی درباره تعامل با جهان گفته است: با شرق با تمرکز بر ۳ کشور چین، روسیه و هند می‌توانیم روابط راهبردی داشته باشیم. با عربستان ۳ دوره مذاکره داشته ایم و این مذاکرات در حال پیشرفت است و امیدواریم روابط حسنه با عربستان داشته باشیم.
وی خروج از انسداد داخلی و انزوای خارجی را مهمترین راهبرد برای برون رفت از مشکلات اقتصادی کشور می‌داند و معتقد است: ارتباط ما با کشورهای خارجی بهینه نیست و ما دولت آینده را بر پایه‌های تعامل استوار خواهیم کرد تا در توسعه صادرات و جذب سرمایه گذاری خارجی موفق شویم.
برجام باید به نتیجه برسد
«محسن مهرعلیزاده» دومین نامزد مدافع توافق هسته‌ای و برجام در میان تایید صلاحیت شدگان است. وی از برجام به عنوان قوی‌ترین معاهده بین المللی در تاریخ کشورمان نام برد که در سایه آن ایران توانست به حق غنی سازی که تا دیروز نادیده گرفته می‌شد، دست یافته و به آن در جهان رسمیت ببخشد.
این نامزد انتخابات برجام را موجب ایجاد گشایش در سرمایه گذاری خارجی، تبادلات، صادرات، واردات و توسعه و نیز شکل گیری اجماعی جهانی برای ایران توصیف کرده و درباره منش تعامل با جهان هم گفته است: «ملت ایران بزرگ است و باید با بزرگواری با دنیا برخورد و به گونه‌ای حرکت کنیم که بزرگی‌ و تاریخ چند هزار ساله‌مان را به مردم جهان نشان بدهد و دنیا نیز همین را از ما توقع دارد.»
مهرعلیزاده با اشاره به اینکه باید برجام به نتیجه برسد؛ تاکید کرده است: «موضع ایران در برجام درست است باید با قدرت در برجام حضور پیدا کنیم تا برجام زنده شود. با حفظ برجام خواهیم توانست شرایطی فراهم کنیم که دارایی‌های بلوکه شده ایران به کشور برگردند.»