مشکلات اقتصادی آقا یا خانم رئیس‌جمهور در ۴سال آینده

  محبوبه انصاری فرد- چالش نظام بانکی، یارانه پنهان و چالش سیاست خارجی کشور از مسائل مزمن اقتصاد کشور است که نیاز به جراحی، دارو و فیزیوتراپی دارد تا بیماری اقتصاد کشور ریشه کن شده و اقتصاد دوباره سر پا بایستد.
پزشکی را تصور کنید که با یک بیمار مواجه می‌شود. بیمار مبتلا به بیماری سختی است. درمان هم سخت است اما غیرممکن نیست. پزشک می‌داند که پزشک دومی وجود دارد که می‌تواند این بیمار را درمان کند. اما او آگاهی دارد که پزشک دوم حاضر به درمان بیمار نیست. رسالت پزشک اول، به‌عنوان کسی که چندین سال در دانشگاه یاد گرفته چطور به درمان بیماری‌ها بپردازد، در چنین شرایطی چیست؟ آیا باید دست روی دست گذاشته و مایوسانه بیمار را جواب کند؟ یا نه، باید فکر کند، راجع به بیماری بیمار صحبت کند و امیدوارانه دنبال راه‌حل باشد؟ طبیعی است که راه‌حل اول منجر به مرگ بیمار می‌شود. پزشک اگر راه‌حل اول را انتخاب کند احتمالا به علم پزشکی بی‌اعتنا بوده است. اما راه‌حل دوم ضمن اینکه با احتمال کم ممکن است منجر به احیای بیمار شود، پزشک را نیز به لحاظ ذهنی آرام نگه می‌دارد. او دیگر در آینده خود را سرزنش نمی‌کند.این سناریو روایت مسعود نیلی از رسالت اقتصاددانان در برهه فعلی است. «اقتصاد ایران بیمار است و نیاز به معالجه دارد» این تعبیر محمد طبیبیان از این روزهای کشور است. محمد طبیبیان، اقتصاددان معتقد است که برای معالجه اقتصاد باید به اقتصاددانان رجوع کرد. پزشک اقتصاد ایران اقتصاددانان هستند و دولت به عنوان مسئول اقتصاد برای درمان آن‌ اقدام کند.
توجه ویژه نامزد دور آینده ریاست جمهوری به حوزه اشتغال و تولید و بویژه به موضوع اصلاح ساختار اقتصادی از مولفه های مهمی است که نباید نادیده شمرد و یا کم اهمیت دانست. در ۱۶ سال گذشته همواره دولت ها در بلاتکلیفی پاردایم اقتصادی قرار داشته اند. به رغم وجود اسناد بالادستی راهگشا، دولت ها نتوانسته اند گامی رو به جلو بردارند. اگر در عرصه اقتصاد بومی رشد داشته ایم اقتصاد جهانی را فراموش کرده ایم. در حوزه نفت سرمایه گذاری کردیم، صنعت کشاورزی فراموش شد. به فولاد پرداختیم مشاغل خرد رها شدند. ساماندهی بخش مالیات در دستور کار قرار گرفت بازار و برخی مشاغل خاص از چرخه دریافت مالیات خارج شدند و در انتها کارمندان و کارگران شدند بزرگترین تامین کنندگان فصل درآمدی مالیات درقانون بودجه. نامزد دور سیزدهم ریاست جمهوری به موضوع اصلاح ساختار اقتصادی باید باور عمیق داشته باشد و در فصول برنامه انتخاباتی خود به این مهم توجه ویژه کند.
  کاندیداها باید برنامه‌های خود را اعلام کنند
دیروز رئیس اتاق بازرگانی تهران اظهار داشت: ما در ۴ سال آینده مشکلات اقتصادی زیادی خواهیم داشت، مشکلاتی که در ده سال گذشته طلب شده در ۴ سال آینده سرریز خواهد شد. کاندیداها باید برنامه‌های خود را برای موضوع اعلام کنند. مسعود خوانساری در نشست هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران اظهار کرد: در مورد واردات واکسن متاسفانه به علت بروکراسی حاکم بر وزارت و همینطور به این علت که تجربه اول واردات واکسن بود واردات دچار تاخیر شد. سه بار پروفرم‌ها رفتن و با تأخیر ایجاد شده نتوانستیم به موقع ۶ میلیون دوز واکسن را وارد کنیم. البته سه شرکتی که وارد کننده محصول بودند گزارش داده‌اند که منابع جدیدی برای تامین آن یافتند. وی با اشاره به مشکلات فعالیت اقتصادی در کشور گفت: وزارت صمت از ۹۵۰ نفر از کارآفرینان در مورد بزرگترین مشکلات و موانع فعالیت اقتصادی نظرسنجی گرفته که طبق آن اولین مانع از نظر کارافرینان عدم ثبات اقتصادی بوده است. انگیزه برای سرمایه‌گذاری کم شده و فرار سرمایه افزایش و همچنین انتقال سرمایه به کارهای غیر مولد زیاد شده است. با وجود تورم ۳۶/۴ درصدی بیشترین ضرر را سپرده‌گذارانی کردند که سود ۱۶ درصدی گرفتن در حالی که در همین مدت دلار ۶۰ درصد و مسکن ۸۰ درصد بازدهی داشته و نشانگر این است که انگیزه برای سرمایه‌گذاری‌های غیر مولد بیشتر است. رئیس اتاق بازرگانی تهران وی با اشاره به تورم مواد غذایی بیان کرد: طبق آمار تورم مواد غذایی ۳۹ درصد بوده است. نرخ تورم برای چهار دهک اول ۴۰.۸ درصد و برای دهک دهم ۳۶/۵ درصد بوده است. این موضوع نشان می‌دهد که ارز ترجیحی نیز به نفع کسانی استفاده می‌شود که پول بیشتری دارند. وی همچنین در مورد انتخابات ریاست جمهوری پیش رو تصریح کرد: امسال جو انتخابات بسیار سرد بود. متاسفانه از آنجا که در کشور حزبی وجود ندارد، افراد به شخص ثبت‌نام کردند و شعار می‌دهند. در چهار سال آینده بزرگترین چالش مربوط به اقتصاد خواهد بود و اگر کاندیداها به این چالش‌ها واقف بودند شاید به این تعداد ثبت‌نام نمی‌کردند. وی افزود: از چند سال پیش با پژوهشکده دانشگاه شریف قراردادی داشتیم که کارهای پژوهشی پیش ببرند در پروژه بنای ایران پنج شاخص مطرح شد که شامل رشد اقتصادی، فقرزدایی، مقابله پایدار با تورم، مقابله با فساد و ارتقای جایگاه ایران در اقتصاد جهان است امیدواریم کاندیداها به این موارد توجه کنند.
خوانساری در ادامه با طرح سوال از کاندیداهای ریاست جمهوری گفت: طی ۱۶ سال گذشته ۱۰ میلیون نفر به سن کار اضافه شده اند اما میزان اشتغال مفید تنها ۳ میلیون نفر افزایش داشته برنامه کاندیداها برای موضوع چیست؟ سرمایه اجتماعی دچار ریزش شده که این موضوع در اقتصاد نیز تأثیرگذار است، میانگین ۱۰ ساله رشد اقتصادی ما تقریبا صفر بوده است، مشکلات منطقه و تحریم‌ها همچنان پابرجاست و ماهانه ۱۰۰ میلیارد دلار یارانه غیر هدفمند داده می‌شود. بنابراین برنامه کاندیداها برای هریک از مشکلات چیست؟ ما در ۴ سال آینده مشکلات اقتصادی زیادی خواهیم داشت، مشکلاتی که در ده سال گذشته طلب شده در ۴ سال آینده سرریز خواهد شد کاندیداها باید برنامه‌های خود را برای موضوع اعلام کنند.
  نقش دولت‌ها در حیات سیاسی و اقتصادی جوامع
پيچيدگي ساختاري و تنوع كار ويژه هاي دولت موجب گرديده كه مواجه با داوري هاي متفاوت و سنخ شناسي هاي گوناگون در خصوص دولت باشيم.
نظريه پردازان ساختاري همواره ساختار سياسي كه در قامت دولت مورد توجه قرارمي گيرد را به عنوان عنصري مسلم و تاثيرگذار در انواع فرآيندهاي اجتماعي چون مشاركت و توسعه تلقي نموده اند. به تعبير هانتينگتون دولت سازمان گسترده در داخل جامعه است كه با انواع متعددي از سازمان هاي اجتماعي رسمي و غير رسمي از خانواده گرفته تا قبيله و سرانجام شركت هاي بزرگ تجاري در حال همزيستي است. تمركز روي كشمكش هاي گروههاي قومي، زباني و غيره اجازه مي دهد تا به فراگردي هاي تغيير اجتماعي و سياسي با ديد تازه اي نگاه شود. توجه به نقش دولت درفرآيندهاي مربوط به توسعه همواره مورد توجه دانشمندان اجتماعي بوده است هر چند كه در اين توجه تنوع و تفاوت چشمگيري نيز وجود دارد.بخشي از اين تنوع را بايد در پيچيدگي و تنوع ساختاري دولت ها و نيز گوناگوني و تغيير در كار ويژه هاي دولت ها در طي دوره هاي مختلف تاريخي جستجو نمود.
به هر حال پيچيدگي ساختاري و تنوع كار ويژه هاي دولت موجب گرديده كه مواجه با داوري هاي متفاوت و سنخ شناسي هاي گوناگون در خصوص دولت باشيم. از حيث نظري با لحاظ نمودن يك چارچوب عام مي توان ديدگاههاي مطرح شده را به دو دسته تقسيم نمود. دسته اول كساني كه براي دولت قائل به نقش حداقلي هستند و در برابر دولت به جامعه و  نقش آن اهميت بيشتري مي دهند.
دسته دوم كساني هستند كه براي دولت نقش حداكثري را قائل هستند و دولت را كارگزار اصلي توسعه مي شناسند. در جامعه شناسي ماركسيستي دولت در فرآيند توسعه داراي نقش اندكي است.به نظر جامعه شناسان غير ماركسيست مهم ترين نيروي ايجاد توسعه در متن جامعه مدني نهفته است و البته به نظر برخي از جامعه شناسان غير ماركسيست دولت نقش مثبت تر و مهمتري دارد. گسترش فعاليت هاي دولت، عنصري ضروري و قطعي در گسترش نظم اجتماعي است. آنارشيست ها كه مخالف ساخت دولت ها  اقتدار طلب هستند نيز معتقدند دولت متمركزگرا مانع توسعه است.
ويژگي هاي دولت توسعه گرا عبارتند ار خودگرداني متكي به جامعه، مذاكرات مداوم در خصوص اهداف و خط مشي ها از طريق نهادها و تشكل هاي مدني، عهده داري سرپرستي تحول صنعتي جامعه، رجحان منافع جمعي بر منافع فردي، ديوانسالاري كارآمد، شايسته سالاري قوي فعال در حوزه فعاليت هاي زيربنايي، نقش قابلگي و پرورشگري را داشتن. دولت توسعه گرا به جامعه اتكا دارد و محصول محيط اجتماعي خويش است به گونه اي كه دولت و گروههاي اجتماعي داراي پروژه مشتركي براي ايجاد تحول هستند.
  انواع دولت از نظر کارکرد
باید دید کاندیداهای موجود کدام دولت ریذ مورد توجهشان است:
1- دولت مستبد و منفعت طلب. این دولت ها که بیشتر در تاریخ گذشته نمونه دارد، گاهی اوقات در عصر به اصطلاح دموکراسی هم می توان نشانه هائی از آنها را یافت. دولت هایی که در آن رانت‌خواری و اختلاس صورت می گیرد طبعا در درجات پائین هم کارکنان دولت و یا دستگاه قضائی از مردم باج می خواهند و برای راه اندازی کارشان که جزو وظائفشان هست رشوه (شتیل) طلب می کنند.
2- دولت انفعالی و حقوق بده. بعضی دولت ها بر اثر بی کفایتی و ندانم کاری و فساد فقط بر حجم حقوق بگیران و نان‌خوران دولت می افزایند. آنها مجبورند دائما از موسسات پولدار داخلی و یا خارجی قرض بگیرند و آن را صرف پرداخت حقوق کنند. نتیجه اینکه به صندوق ها ذخیره و یا سپرده مردم دستبرد می زنند وذخائر را مصرف می کنند تا مردم صدایشان در نیاید. این روش عواقبی دارد که جای بحث آن در اینجا نیست.
3- دولت رفاه طلب: دولت رفاه طلب دولتی است که بدون توجه به آینده به فکر این است که مردم در رفاه باشند. در این دولت بدون توجیه مردم نسبت به شرائط، فقط سعی می کند که مردم کشورش همانند همه کشورهای دنیا از رفاه برخوردار باشد و لذا بودجه سرمایه گذاری را صرف خوشگذرانی و شکم مردم می کنند. واردات را به حداکثر می رساند و مردم به جای کار به خوشگذرانی و سفر مشغولند. سخن اصلی یکی از نامزد های انتخابات این دوره هم اعتراض به همین مورد بود. انواع غذاها و میوه‌جات باید در تمام فصول باشد. آنها می خواهند جوری به کشور های دیگر وانمود کند که مشکلی در کشور نیست؛ غافل از آنکه آنها بهتر از ما از شرائط آگاهند.
4- دولت اجرائی و کار آمد. این دولت همواره به فکر کار است و آمار می دهد و البته همواره هم مشغول کار است بدون اینکه به عواقب و آینده آن درست فکر کند. دولت سازندگی که پس از جنگِ ویرانگر بر سر کار آمد؛ اگر چه حسن نیت داشت ولی شاید یک نمونه ای از آن باشد. ساخت این همه سد های بی رویه، حفر این همه چاه های بی ضابطه و این همه تولید اتومبیل بی کیفیت را می توان مثال زد که سالها بعد دولتمردان به فکر اصلاح افتادند. وضعیت خوزستان و گرفتاری تنفسی آنها و ابتلای دریاچه اورمیه و زاینده رود نمونه هائی دیگر است.
5- دولت مهربان. این دولت همه اش از مهر و محبت سخن می گوید و با تصمیم گیری های خودکامه وشعار های توخالی قاشق خالی به دهان مردم می کند. نتیجه اینکه عده ای به اختلاس مشغول می شوند و عده ای فریبکارانه دم از مهر ورزی و محبت می زنند.
6- دولت جنجالی و چالشی. این دولت چه در محیط داخلی و به ویژه در صحنه بین المللی چالش آفرین و جنجال برانگیز است. دولت ترامپ یکی از نمونه های دولت چالشی و جنجالی است. در داخل هم نمونه هائی داشته و داریم که با یک جمله نادرست و نابجا سالها برای کشور ایجاد تنش کرده و هزینه هایی را بر دوش دولت و ملت گذاشته است و نتیجه آنکه عده ای در داخل با شعار سرگرم اند و خارجی ها بی سر و صدا اموال کشور را تصاحب می کنند و کشور را در تنگنا قرار می دهند. دولت هم به جای انجام کارهای اساسی و افزودن بر توان علمی، و حقوقی دائما در صحنه بین المللی با محرومیت و محکومیت مواجه است و تلاش می کند تا از تبعات این رفتار های نابجا بکاهد.
7- دولت مقلد: این دولت می خواهد مثل کشورهای پیشرفته شود می‌خواهد زودتر کشورش مترقی شود و چون از خود مایه ای ندارد و ظرفیت داخلی را برای کسب تجربه و مهارت آماده نکرده است به آنچه خارجیان توصیه می کنند گوش می دهد، از آنها مشورت می گیرد، درهای اقتصاد را به روی آنان باز می کند و رسم و تربیت را در اختیار آنها قرار می دهد. نتیجه اینکه همه کشور ها منتفع می شوند و نیروی های داخلی بیکار می مانند. البته در اینجا تفاوت است بین اینکه الگویی مشخص را انتخاب کند و یا به صورت موردی و بی برنامه به تقلید روی آورد.
8- دولت برنامه‌ریز، قانونمدار و آینده‌نگر. به نظر می رسد دولتی می تواند برای مردم باشد و برای آنها کار کند که هم قانونمدار، هم برنامه ریز، و هم آینده نگر باشد. البته خود برنامه ریزی آینده نگری را هم در بر دارد. اما بعضی ها ممکن است برنامه ریزی را فقط برای گذران وضع حال و نشان دادن توان کاری خود صرف کنند و از آینده نیروی انسانی و نیز ذخائر زیرزمینی و رو زمینی غافل باشند و به تخریب منابع انسانی و غیر انسانی دست زنند. انجام کارها در چنین دولتی بسیار سخت و توان فرسا است و جز با همکاری و ایثار دولت و ملت انجام نمی شود و این زمانی خواهد شد که اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی در حد اعلی وجود داشته باشد و مسئولان با صداقت حد اکثر بهره را از آن ببرند.