برد مشارکتی انتخابات در گرو تعامل با فضای مجازی

  مسعود شفاهی - شبکه‌های اجتماعی مجازی را می‌توان یکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر تمایل شهروندان به شرکت در انتخابات و همچنین گرایش به هر یک از گروه‌های سیاسی مشروع در کشور دانست.
در آستانه انتخابات ۱۴۰۰، کلاب هاوس و سیگنال+ (تلگرام، واتس اپ، اینستاگرام، سرویس‌های گوگل و برخی اپلیکیشن‌های خاص بر روی ابزارهای هوشمند که حتی نیازی به اینترنت ندارند، اینترنت ماهواره‌ای و شبکه بلاک چین...) به کمک مردم آمده اند تا آنها را از دست رسانه های عقیم رها سازند.
در دو دهه اخیر، شرایط جدیدی برای رسانه‌ها پیش آمده است. در دهه‌های پیشین، رسانه‌های جریان اصلی مانند صداوسیما و مطبوعات نقش اصلی را در آگاه‌سازی مردم برای انتخابات برعهده داشتند. در این سال‌ها رسانه‌های جایگزین نقش بسیار پررنگی دارند.
  ۱۳۶ میلیون تلفن همراه در دست مردم
طبق آخرین آمار، ۱۳۶ میلیون تلفن همراه در دست مردم است. این آمار برای کشوری با ۸۰ میلیون جمعیت، نشان‌ می‌دهد گاهی افراد دو یا سه موبایل دارند. تلفن‌های هوشمند، کارایی بالایی برای کسب اطلاعات و اخبار دارد. با استفاده از گوشی هوشمند، علاوه بر رسانه‌های جریان اصلی داخلی، به رسانه‌های جریان اصلی و آلترناتیوهای کشورهای خارجی هم دسترسی داریم؛ این مساله را پیچیده‌تر می‌کند.
در هر صورت انتخاب کننده به این رسانه‌ها دسترسی دارد و با توجه به امکانات خوبی که شبکه‌های اجتماعی روی گوشی‌های هوشمند دارند و همه جا همراه ما هستند، نمی‌توان از تاثیر آنها غافل بود.
یکی از مزیت‌های اینترنت و رسانه‌های جدید این است که نمی‌توان آنها را کنترل کرد، البته می‌توان روی آنها نظارت داشت. کنترل دو نوع است یک نوع جلوگیری از ارتباط است که به نفع هیچ دولت، حکومت و جامعه‌ای نیست.
براساس آخرین تحقیقات، ۶۰ تا ۷۰ درصد از اقدامات مردم در دوران همه‌گیری ویروس کرونا وابسته به شبکه‌های اجتماعی است. این شبکه‌ها اختلاف جدی در آموزش، بهداشت، کسب‌وکار و زندگی مردم ایجاد می‌کنند. در نتیجه تصور اینکه با سانسور کردن و قطع ارتباطات می‌توانیم تاثیری در انتخابات داشته‌ باشیم، دقیق نیست.
رسانه های اجتماعی واجد ویژگی های فراهم آوردن فضای چندصدایی، رسمیت پایین تر نسبت به رسانه های رسمی، تریبون یافتن افراد مختلف، امکان شنیده شدن و دیده شدن نگاه های فراوان و متکثر و نیز ماهیت تعاملی هستند و در نقش سیاسی رسانه و در انتخابات بتدریج جایگزین رسانه های سنتی خواهند شد. مشکلاتی از قبیل مخدوش بودن اعتبار منبع و یا نقش توزیع کنندگی صرف، با ظهور گروه ها و افراد ذی صلاح که نقش مرجعیت فکری ایفا خواهند کرد، بتدریج حل خواهد شد.
افراد و گروه‌هایی که در این شبکه‌ها فعال هستند، می‌توانند با جریان سازی مثبت بر افکار عمومی تأثیر بگذارند. در خصوص انتخابات شبکه‌های مجازی می‌توانند هم نقش مثبت و هم نقش منفی ایجاد کنند زیرا اخبار جعلی در این فضاها به سرعت منتشر می‌شود و قابل مدیریت نیست و مردم نیز دقت چندانی در خصوص صحت اخبار ندارند در نتیجه شرایط برای اخاذی، ایجاد شایعه و منحرف کردن اذهان فراهم می‌شود.
 اگرچه نقش این شبکه‌ها در انتشار اخبار نادرست قابل انکار نیست اما تمام کاندیداها باید وارد این فضا شوند زیرا رد شبکه‌های اجتماعی موجب عقب ماندن افراد از قافله رقابت می‌شود. بسیاری از مردم در شبکه‌های اجتماعی عضویت دارند و تصمیمات خود را بر اساس جریان سازی‌ها و محتواهای منتشر شده در این فضاها می‌گیرند، بنابراین در صورتی که یک کاندیدا از این فناوری استفاده نکند عملاً خود را از گردونه رقابت خارج کرده است.
  نقش اطلاع رسانی و تبلیغاتی رسانه‌های مجازی
امروزه شبکه های اجتماعی همچون توئیتر و اینستاگرام و در صدر آنها تلگرام  و کلاب هاوس، در حکم یکی از مهمترین منابع تولید و انتشار اخبار مطرح می شوند. آنچنان که دیگر کمتر اخباری است که در سطح این شبکه ها مطرح شود و نتوان آن را باور نکرد، ولی شبکه های اجتماعی در ایران، جدای از نقش اطلاع رسانی، نقش تبلیغاتی را هم به خوبی ایفا می کنند.
انتخابات هفتم اسفند 94، نخستین عرصه برای خودنمایی جدی این شبکه ها بود. زمانی که انتخابات دهمین دوره مجلس شورای اسلامی و پنجمین دوره خبرگان رهبری در پیش بود و بر خلاف گذشته کمتر پوستر و پلاکاردی بر دیواره های شهر نقش بسته بود، تنها نگرانی حامیان کاندیداها این بود که چرا در سطح شهر بر خلاف ادوار گذشته خبری از تبلیغات نیست. البته این نگرانی بیشتر از سوی حامیان جریان های سیاسی اصلاح طلب و اعتدالگرایان مطرح می شد، چون رقیب در عرصه تبلیغات سنتی و مصور اقدامات مبسوطی انجام داده بود تا جایی که در آن برهه شاهد بیلبوردهای بزرگی از کاندیداها در بزرگراه های تهران و پشت شیشه بسیاری از اتومبیل های در حال تردد بودیم که در نقطه مقابل تبلیغات جریان رقیب قرار داشت.
  تبلیغات سنتی تحت تأثیر تبلیغات نوین
در آن روزها، شبکه های مجازی به خوبی به دست حامیان برخی کاندیداها افتاد تا در عمل نشان دهند، قدرت تکنولوژی بسی بالاتر از تبلیغات سنتی است. تلگرام هر روز پر رونق تر از قبل می شد و با معرفی لیست سی نفره از کاندیداهای اصلاح طلب مجلس و 16 نفره از نامزدهای خبرگان رهبری، جای خالی تبلیغات خیابانی هم پر می شد. در این میان بود که زمزمه اختلال در سیستم تلگرام در دو روز مانده به انتخابات مطرح شد. این خبر خیلی هم عجیب به نظر نمی رسید، چون جایی که نتوان در برابر قدرت تکنولوژی ایستاد، مطرح کردن چنین مباحثی است که می تواند کمی استرس شکست حقیقی در برابر فضای مجازی را کاهش دهد. اما این تنها یک شایعه بود.
هرچند زمان تبلیغات در 24 ساعت مانده به انتخابات ممنوع می شود، شبکه های اجتماعی در همان روز انتخابات هم به راحتی در دسترس بودند و همچنان به فعالیت خود ادامه می دادند؛ یعنی در حقیقت هرچند تبلیغات در آن فرصت زمانی ممنوع می شود، نمی توان این ممنوعیت را به شبکه های اجتماعی تعمیم داد، زیرا فضای اطلاع رسانی در این عرصه بی پایان باز است و معمولا نمی توان فیلتری برای آن قائل شد؛ بنابراین، از حیث تبلیغات طبیعتا این شبکه ها می تواند تأثیرگذاری بسزایی در رقابت های انتخاباتی داشته باشد.
  برتری شبکه های مجازی؛ چرا و چگونه؟
جایگاه و اولویت ‏بندی انواع رسانه ها در هر دوره‏ زمانی متفاوت است. اگر تا چند سال گذشته، قدرت رادیو و تلویزیون بر همه ابزارهای اطلاع رسانی برتری داشت، اکنون رسانه هایی تشکیل شده اند که بالاتر از صدا و سیما در این زمینه عمل می کنند و تأثیرگذاری بیشتری هم دارند. شبکه های اجتماعی به مخاطبان خود این فرصت را داده اند که بتوانند در آن کنشگر باشند و نظریات خود را بدون هیچ دستکاری عرضه کنند و حتی به تبادل نظرات خود با سایر مخاطبان بپردازند.
اما از بحث کنشگر بودن مخاطبان که بگذریم، می توان نکته مهم دیگری را در زمینه انتخابات طرح کرد و آن هزینه بردار بودن تبلیغات با کمک گرفتن از رسانه های سنتی است؛ هزینه ای که بارها در خصوص آن هشدار داده و بارها از پول کثیف در عرصه رقابت ها یاد شد؛ اما باز هم این پیشرفت تکنولوژی بود که تا حدودی خیال همه را آسوده کرد.
مهمتر از هزینه بردار بودن تبلیغات با استفاده از رسانه‌های رسمی و سنتی مانند رادیو، تلویزیون و جراید، تأثیرگذاری آن است که در برابر شبکه های اجتماعی بسیار کمتر خواهد بود. حال با توجه به اینکه شبکه‌های اجتماعی آنلاین اخبار و رویدادها را منتشر و در بین مخاطبان پخش می کند، منطقی تر این است که کاندیداهای انتخابات را به ابزارهای پیشرفته سوق دهد.
  چرا نقل مکان به شبکه‌های اطلاع رسانی نوین؟
کما اینکه نباید از این اصل هم بگذریم که با رشد اینترنت پرسرعت و مهمتر از آن تلفن همراه‌ هوشمند که در دست درصد زیادی از مردم است، تمایل به استفاده از رسانه‌های سنتی کم شده است. از همین روی، نقل مکان به شبکه های مجازی، بهترین فرصت برای کاندیداهای انتخابات است.
این روزها کاربران شبکه های اجتماعی، بیش از همیشه همراه موج انتخابات شده اند و خبرهای آن را دنبال خواهند کرد. کاندیداها می‌توانند از فضای به وجود آمده در این شبکه‌ها به نحو شایسته و با هزینه بسیار اندک بهره ببرند. البته این به آن معنا نیست که اجتماعات و سخنرانی های انتخاباتی همچون گذشته نقش تبلیغاتی نخواهند داشت، ولی بازنشر آن در فضای مجازی قطعا موثرتر واقع خواهد شد.
  کلاب‌هاوس و تأثیرش در انتخابات ریاست‌جمهوری
در آستانه سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، باز هم شبکه های اجتماعی، پررنگ تر از قبل ظاهر می شوند. در شبکه اجتماعی جدید «کلاب‌هاوس» بحث‌های زیادی انجام می‌شود. گروه‌ها و اتاق‌های متنوعی مسائل روز را بررسی می‌کنند. برخلاف کاربران اروپایی کلاب‌هاوس، که بیشتر مسائل شخصی و موضوع‌های مرتبط با زندگی را به بحث می‌گذارند، کاربران ایرانی در کلاب‌هاوس مسائل سیاسی را بررسی می‌کنند.
می‌توان گفت ۹۹ درصد اتاق‌هایی که در کلاب‌هاوس ایران تشکیل می‌شود سیاسی است و از این تعداد ۹۰ درصد به مسائل انتخاباتی اختصاص دارد. در باقی اتاق‌ها، مسائل اجتماعی روز بررسی می‌شود.
اهمیت شبکه‌های اجتماعی به این دلیل بالاست که همه مردم به آنها دسترسی دارند، اما این شبکه‌های اجتماعی هستند که می‌توانند به ما کمک کنند تا بیشتر درباره مطالبات افراد شناخت پیدا کنیم، تا متوجه شویم به چه صورت به صندوق‌های رای مراجعه خواهند کرد.
نمی‌توان شبکه‌های اجتماعی را محدود کرد، زیرا همه گوشی‌های هوشمند فیلترشکن دارند. فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی فقط کار را یک مرحله به عقب می‌اندازد، برای همین موافق این رویکرد نیستم. با فیلترینگ نمی‌توانیم مانع دسترسی اطلاعات به مردم یا محدودیت آن شویم.
در این پلتفرم مردم می‌توانند با یکدیگر گفت‌وگوی آزاد انجام دهند و امکانات گفت‌وگو نسبت به پلتفرم‌های گذشته بیشتر شده است. این پلتفرم، مردم‌محور است و به نوعی نمی‌توان نامش را گونه‌ای تریبون گذاشت، بلکه کارکرد آن، محمل گسترده گفت‌وگو است. کلاب هاوس توانسته در این مدت اندک، اقبال مردم را برانگیزد و درصد قابل توجهی از مردم به آن اقبال نشان داده‌اند. در سایه و باوجود بی‌برنامگی و بی‌تحرکی سیاستمداران، مردم در این پلتفرم توانستند مقداری یخ فضای سیاسی را بشکنند.
  ویژگی‌های انتخاباتی کلاب هاوس
نصراللهی رئیس دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه به تعدادی از ویژگی‌های کلاب هاوس اشاره کرد و گفت: اول از همه راه اندازی چنین اپلیکیشینی باید الگوی کسانی باشد که در ایران در حوزه ساخت اپلیکیشن و امثال آن کار نمی‌کنند و همه تقصیرها را به گردن حاکمیت و نبودن حمایت می‌اندازند؛ چون کلاب هاوس کارش را ۲ یا ۳ نفر کارمند شروع کرد و در حال حاضر هم ۹ نفر کارمند دارد و به این نقطه و جایگاه رسیده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کلاب هاوس گفتگو محور بودن آن است ضمن اینکه مثل رادیو مبتنی بر صداست و مغایرت با انجام فعالیت دیگری ندارد و افراد می‌توانند هم به کارهایشان برسند و هم به یک گفتگو گوش بدهند. علاوه بر این، انحصار گفتگو و ارتباط با مسئولان شکسته شد و هرکسی می‌تواند بدون واسطه با یک مقام مسئول گفتگو و تبادل نظر کند تا قبل از این، فقط خبرنگاران می‌توانستند چنین کاری کنند. همانطور که اینستاگرام انحصار تصویری تلویزیون را شکست و مسئولان می‌توانند در هر موقعیتی از طریق پخش زنده اینستاگرام برای مردم صحبت کنند. این را هم فراموش نکنیم که ما در آستانه انتخابات ۱۴۰۰ قرار داریم و اینکه سلایق و علایق مختلف می‌توانند در یک گفتگو حضور داشته باشند و تبادل نظر کنند خودش نکته مهمی است که باید به آن توجه کرد. بی بی سی فارسی زمانی راه اندازی شد که طیف وسیعی از مسئولان دولتی و خبرنگاران به آن رسانه رفتند و اطلاعات میدانی بسیاری درباره ایران داشتند ولی الان آنها چنین اطلاعاتی ندارند و نیاز دارند که در برای جواب سوالات خود در اتاق گفتگوهای کلاب هاوس حاضر شوند و سوالات خود را بپرسند. نکته دیگر اینکه، مردم شیفته گفتگو هستند و کلاب هاوس این امکان را فراهم کرده است و می‌تواند به تقویت گفتگو و کم شدن فاصله میان مسئولان و مردم کمک کند. این امکان در سالهای اخیر وجود نداشت؛ امیدوارم حاکمیت از تجربه شکست‌های قبلی خود در رابطه با اپ ها و ظرفیت کلاب هاوس حداکثر استفاده را بکند چون این رسانه و ابزار می‌تواند بر سرنوشت انتخابات ۱۴۰۰ هم تاثیرگذار باشد اگر راهبرد حاکمیت درست باشد و اتفاقاتی نظیر آمدن نسخه اندروید آن هم رخ دهد؛ در غیر این صورت، این عرصه، عرصه جولان و یکه تازی رسانه‌های رقیب و معاند می‌شود و ممکن است در شرایط حساس کشور امنیت ملی به خطر بیفتد.