بعد از 25 سال شاخ غول را شکستیم!

  معیت جهرمی - پیش از هر چیز، تعریف بیکاری هنوز از وضوح چندانی برخوردار نیست. دولت‌ها و مراکز آمارگیری متفاوت با استفاده از تعریف‌های مختلف به نتایجی ناهم‌ خوان می‌رسند و گاه این پدیده اعتراض‌های مختلفی را موجب شده است. راه‌های حل‌ این معضل نیز به همان اندازه متنوع و حتی در تضاد با یکدیگر قرار دارند. برخی از دخالت فعالانه‌ دولت و بزرگ‌ شدن آن برای مبارزه با بیکاری دفاع می‌کنند و بعضی دیگر دخالت‌های دولت را به بالا رفتن نرخ بیکاری و تعمیق این مشکل مربوط می‌دانند.
بیکار در اقتصاد به فردی گفته می‌شود که در سن کار (۱۵ تا ۶۵ سال) جویای کار باشد اما شغل یا منبع درآمدی پیدا نکند. کودکان و افراد مسن از آن جهت که قادر به انجام کار نیستند، جزو جمعیت فعال به حساب نمی‌آیند. زنان خانه‌دار و دانشجویان اگر جویای کار نباشند، و حتی کسانیکه با وجود منبع درآمد کافی مشغول به انجام کاری نیستند نیز، جزو جمعیت فعال شمرده نمی‌شوند.
جمعیت بیکار به تعداد افراد بیکار گفته می‌شود. بیکار از منظر مرکز آمار ایران، فردی بالای ١٦ سال است که در هفته قبل از آمارگیری فاقد کار باشد، و در آن هفته یا بعد از آن آماده کار باشد و در آن هفته و سه هفته قبل از آن در جستجوی کار باشد. همچنین افرادی که به دلیل آغاز به کار در هفته آینده یا انتظار بازگشت به شغل قبلی جویای کار نیستند، بیکار محسوب می‌شوند.
در ابتدا باید تصمیم گرفت که چه کسی نیروی کار است و چه کسی نیست. در میان کسانی که شغل ندارند، خردسالان، زندانیان و افراد درون خانه سالمندان قرار نیست کار کنند و نباید آنها را جزو بیکاران شمرد. آنها از نیروی کار کنار گذاشته می‌شوند. اما بعد از این مساله پیچیده می‌شود. آیا افراد مسنی که به دلایلی غیر از گرفتن پول کار می‌کنند، باید جزو نیروی کار محسوب شوند؟ کارگران سرخورده چطور؟ کارگر سرخورده کسی است که طی 12 ماه گذشته به دنبال کار بوده است، اما طی چهار هفته گذشته، در عین بیکاری، از این کار دست کشیده است. آیا آمارگیرها واقعا می‌دانند چه کسی به دنبال کار گشته و چه کسی نگشته است؟ آیا از دلایل سرخوردگی مطلعند یا نه؟
  تغییرات امیدوارکننده جمعیت شاغل در پاییز
کاهش نرخ بیکاری در پاییز امسال، همزمان با کاهش نرخ مشارکت و خروج جمعیت فعال از بازار کار بوده است. با این حال سه تغییر جمعیت شاغلان می‌تواند امیدواری‌هایی را حداقل برای شاغلان کشور به همراه داشته باشد.
مرکز آمار ایران نتایج طرح آمارگیری نیرویی ‌کار در پاییز ١٣٩٩ را منتشر کرد که بر این اساس، نرخ بیکاری جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر در این فصل ۹.۴ درصد اعلام شده است.  نرخ بیکاری با کاهش ۰.۱ درصدی از ۹.۵ درصد در تابستان به ۹.۴ درصد در پاییز رسیده و بر این اساس جمعیت کل افراد بیکار در پاییز به ۲ میلیون و ۴۳۶ هزار نفر رسیده است. مقایسه شاخص‌های کلیدی بازار کار در تابستان و پاییز امسال نشان‌دهنده کاهش اندک عرضه نیروی کار در این فصل است. این موضوع را می‌توان در مقایسه نرخ مشارکت اقتصادی در این دو فصل مشاهده کرد. نرخ مشارکت اقتصادی، نسبت جمعیت بالای ۱۵ سال فعال از نظر اقتصادی به کل جمعیت افراد دارای بیش از ۱۵ سال را نشان می‌دهد.
جمعیت فعال به گروهی گفته می‌شود که یا شاغل هستند یا بیکارند اما در جست‌وجوی شغل‌اند. نرخ مشارکت اقتصادی در تابستان امسال ۴۱.۸ درصد بوده، یعنی از هر ۱۰۰ نفر جمعیت بالای ۱۵ سال در کشور تقریباً  ۴۲ نفر یا دارای شغل یا در جست‌وجوی شغل بوده‌اند.
این نرخ در پاییز با کاهشی کمتر از یک درصد، به ۴۱.۴ درصد رسیده؛ بنابراین با وجود کاهش اندک نرخ بیکاری باید گفت آثار کرونا بر بازار کار کشور از بین نرفته زیرا کاهش نرخ بیکاری، ناشی از کاهش نرخ مشارکت و افزایش جمعیت غیرفعال بوده است.
جمعیت غیرفعال به گروهی از افراد بدون شغل یا بیکار گفته می‌شود که در جست‌وجوی شغل نیستند. در واقع با کاهش اندک نرخ مشارکت اقتصادی، جمعیت غیرفعال نیز افزایش یافته است.
در تابستان امسال ۵۸.۲ درصد از جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر را جمعیت غیرفعال تشکیل می‌داد که این نسبت در پاییز به ۵۸.۶ درصد رسیده است. در پاییز امسال ۳۴۳ هزار نفر به گروه جمعیت غیرفعال اضافه شدند.
  ترکیب جمعیت شاغلان تغییر کرد
با وجود افزایش جمعیت غیرفعال، تغییرات ترکیب جمعیت فعال می‌تواند امیدوارکننده باشد. یکی از این تغییرات، مربوط به کاهش غایبان موقت است. ترک موقت شغل زمانی رخ می‌دهد که رابطه رسمی شغلی برای افراد مزد و حقوق بگیر با کارفرما وجود داشته‌ باشد، اما فرد برای مدتی به‌صورت موقت در محل کار خود حضور نداشته باشد.
در رابطه با افراد خویش‌فرما نیز غیبت موقت از کار شرایطی است که کسب‌وکار تدوام داشته‌ باشد، اما فرد به طور موقت در محل کار خود حضور نداشته باشد. غایبان موقت در تابستان با کاهش ۱.۹ درصدی نسبت به بهار، به ۵.۳ درصد کل شاغلان رسید و در پاییز نیز نرخ ۴.۶ درصدی را ثبت کرده است. یعنی از هر ۱۰۰ نفر شاغل در پاییز تقریباً پنج نفر در محل کار خود حضور نداشتند. این آمار در بهار تقریباً هفت نفر به‌ازای هر ۱۰۰ نفر شاغل بود.
تغییر دوم مربوط به کاهش اشتغال ناقص در پاییز است. به‌طور همزمان و با کاهش آمار شاغلان غایب، جمعیت افراد دارای اشتغال ناقص نیز در پاییز نسبت به تابستان کاهش یافته است. ساعات کاری در کشور ما روزانه هشت ساعت تعریف شده؛ بنابراین یک فرد شاغل در هفته حدود ۴۴ ساعت را به انجام وظایف شغلی خود تخصیص می‌دهد. افراد دارای اشتغال ناقص گروهی از شاغلان هستند که در هفته کمتر از ۴۴ ساعت کار می‌کنند اما توان و تمایل انجام کار اضافی را دارند. نرخ اشتغال ناقص در تابستان ۲۷.۳ درصد بوده که در پاییز به ۲۳.۸ درصد رسیده است.
افزایش سهم فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، سومین نشانه امیدوارکننده در ترکیب جمعیت شاغلان در پاییز امسال است. نرخ بیکاری جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر فارغ‌التحصیل آموزش عالی در تابستان امسال ۱۴.۹ درصد بوده و در تابستان به ۱۴.۳ درصد رسیده است. با کاهش نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، سهم این گروه از کل شاغلان افزایش یافته و از ۲۴.۴ درصد در تابستان به ۲۵ درصد در پاییز رسیده است.
  رکوردهای بازار کار استان‌ها در پاییز
بیشترین نرخ مشارکت اقتصادی در پاییز امسال، مربوط به استان هرمزگان و برابر با ۵۰.۵ درصد بوده، یعنی از هر ۱۰۰ نفر جمعیت بالای ۱۵ سال در این استان تقریباً ۵۰ نفر شاغل یا در جست‌وجوی شغل بوده‌اند. در مقابل کمترین نرخ مشارکت مربوط به استان سیستان‌وبلوچستان و برابر با ۳۲.۹ درصد بوده؛ استان خراسان رضوی رتبه اول استان‌ها در نسبت اشتغال را در پاییز امسال کسب کرده؛ نسبت ۴۴.۸ درصدی اشتغال در این استان به معنای اشتغال تقریباً ۴۵ نفر به‌ازای هر ۱۰۰ نفر جمعیت بالای ۱۵ سال است.
بازار کار استان سیستان و بلوچستان با نسبت ۲۹.۹ درصدی نسبت اشتغال، پایین‌ترین عملکرد را در بین دیگر استان‌ها داشته است. کم‌ترین نرخ بیکاری در پاییز امسال مربوط به استان‌های ایلام و خراسان رضوی با ۵.۱ درصد و بیشترین نرخ بیکاری مربوط به استان آذربایجان غربی با ۱۵.۵ درصد بوده است.
  چگونه نرخ بیکاری بعد از ۲۵ سال به پایین‌تر سطح خود رسید؟
بازار کار یکی از بخش‌هایی بود که پس از شیوع ویروس کرونا به شدت تحت تأثیر قرار گرفت، چراکه بسیاری از کسب و کار‌ها متأثر از شیوع این ویروس یا رو به تعطیلی رفتند و یا مجبور به تعدیل نیرو شدند، به شکلی که طبق اعلام معاون اول رئیس جمهوری، در فصل بهار ۱.۴ میلیون نفر بیکار شدند که این عدد در فصل تابستان با کاهش ۲۰۰ هزار نفری به ۱.۲ ملیون نفر رسید. در فصل پاییز نیز یک میلیون و ۳۳ هزار نفر همچنان بیکار مانده‌اند.
 در این بین، اگرچه به تعداد بیکاران کشور افزوده شده است، اما نرخ بیکاری اعلام شده از سوی مرکز آمار ایران برای پاییز امسال عدد ۹.۴ درصد را نشان می‌دهد یعنی اگرچه یک میلیون و ۳۳ هزار نفر به جمعیت بیکاران کشور در پاییز امسال افزوده شده است، اما نرخ بیکاری نسبت به پاییز پارسال ۱.۲ درصد کاهش یافته است.
 نکته مهم اینکه نرخ بیکاری ۹.۴ درصدی پاییز امسال، کمترین رقم بیکاری در کشور از سال ۱۳۷۵ تاکنون است.
برای پاسخ به این سوال لازم است به جمعیت فعال کشور (شاغل و بیکار) نگاهی کرد چراکه جمعیت فعال مهم‌ترین فاکتور در تعیین نرخ بیکاری و نرخ اشتغال هر کشوری است. در پاییز امسال نرخ جمعیت فعال کشور نسبت به فصل مشابه در سال قبل (پاییز ١٣٩٨) ٢.٩ درصد کاهش یافته است؛ بنابراین رسیدن نرخ بیکاری به ۹.۴ درصد متأثر از کاهش نرخ جمعیت فعال کشور بوده است و ارتباطی به کاهش واقعی جمعیت بیکار کشور و بهبود وضعیت بازار کار ندارد.
 این گزاره به این معناست که با توجه به اینکه ۲.۹ درصد از افرادی که قبلاً تمایل به پیدا کردن کار داشتند و یا اینکه شاغل بودند، دیگر هیچ تمایلی به حضور در بازار کار ندارند و جزو هیچکدام از دو دسته بیکار و شاغل‌ نمی‌شوند، بنابراین نرخ بیکاری محاسبه شده نیز کاهش یافته است.  به بیان دیگر، کاهش نرخ بیکاری کشور به ۹.۴ درصد ناشی از افزایش فرصت‌های جدید اشتغال و شاغل شدن بیکاران نیست؛ بلکه جمعیت بیکاران از جستجوی کار دست کشیده‌اند و بدنبال کار نیستند؛ یعنی از شمار جمعیت فعال کشور خارج شده‌اند.
در این ارتباط، محمدرضا عبداللهی، کارشناس حوزه کار می‌گوید: اگر برای جمعیت فعال دو ریشه در نظر بگیریم، این دو ریشه شامل بیکاران و شاغلین می‌شود؛ اینکه تمایل به کار در افراد کم می‌شود را باید بخش بندی کرد. به عنوان نمونه یک گروه از شاغلین که گروه عمده‌ای هم هستند، خانم‌هایی را شامل می‌شود که از مشاغلی که عایدی مالی چندانی برایشان نداشته است و چندان با کیفیت نبوده است، استعفا داده‌اند و دیگر تقاضای کار نکرده‌اند.
 وی افزود: گروه دیگر افرادی هستند که به دلیل ملاحظات بهداشتی فعلاً از بازار کار خارج شده‌اند چراکه شغل آن‌ها تأمین کننده اصلی معیشت خانوار نبوده است و مثلاً درآمد خانوار را از محل‌هایی همچون سود سپرده‌های بانکی، بازار سرمایه و … تأمین می‌کرده‌اند. از این رو این مدل خروج از بازار کار، به صورت اختیاری اتفاق افتاده است.  این کارشناس حوزه کار گفت: بیکارانی که از جمعیت فعال خارج و به جمعیت غیرفعال پیوسته‌اند، کسانی هستند که طی یکی دو سال اخیر به دنبال کار بوده‌اند و طی سال جاری به دلیل دلسردی از یافتن شغل، از بازار کار خارج شده و جزو جمعیت غیرفعال شده‌اند و اصلاً دیگر به دنبال کار هم نیستند.
  سهم عمده اشتغال ناقص در میان شاغلین
از سویی دیگر ۹.۹ درصد از جمعیت شاغل کشور فاقد شغل ثابت بوده و جزو شاغلین ناقص محسوب می‌شوند یعنی این افراد اگرچه آمادگی ورود به اشتغال کامل را دارند، اما به دلیل کمبود شغل مناسب، در هفته کمتر از ۴۴ ساعت کار می‌کنند؛ بنابراین اگرچه جمعیت شاغلین کشور در پاییز امسال ٢٣ میلیون و ۴١٣ هزار نفر بوده، اما ۹.۹ درصد از این افراد اشتغال ناقص داشته‌اند.
عبدالهی در این رابطه نیز می‌گوید: تقریباً نرخ اشتغال ناقص ما ۱۰ درصد است یعنی اینکه افرادی که در هفته زیر ۴۴ ساعت کار می‌کنند و برای بهبود وضعیت معیشت خانوار علاقمند به کار کردن بیشتر هستند، اما امکانش وجود دارد، بنابراین اگر از منظر سیاست گذاری نگاه کنیم افراد دارای اشتغال ناقص هم باید بیکار لحاظ شوند، زیرا معیشت خانوارشان تأمین نمی‌شود.
 وی افزود: وقتی در مورد شغل صحبت می‌کنیم در مورد شغلی صحبت می‌کنیم که فرد در بنگاهی مشغول به کار است و حداقل دستمزد وزارت کار را دریافت می‌کند و بیمه هم دارد و مابقی افراد جامعه را بیکار تلقی کنیم، در این صورت نرخ بیکاری سرسام‌آور می‌شود.  نرخ بیکاری ۹.۴ درصدی به لحاظ شاخص‌های بین‌المللی درست است، اما به لحاظ کارکردی برای برنامه‌ریزی در حوزه کار نمی‌تواند شاخص درستی باشد، از این رو اگر سیاست گذار به دنبال بهبود بازار کار کشور است نباید فقط به عدد نرخ بیکاری توجه داشته باشد بلکه باید نرخ جمعیت فعال و نرخ اشتغال ناقص را در نظر بگیرد؛ از سویی دیگر نیز طبق اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس ۶۰ درصد از جمعیت شاغل کشور فاقد بیمه هستند، بنابراین سیاست گذار حتماً باید این موضوع را نیز در نظر بگیرد.
 گفتنی است؛ جمعیت غیرفعال به کسانی گفته می‌شود که در سن اشتغال قرار دارند؛ شغلی ندارند و در جستجوی کار هم نیستند؛ بنابراین آن دسته از بیکارانی که از جستجوی کار دست می‌کشند، یا شاغلانی که بیکار شده و قصدی برای شاغل شدن ندارند جزو جمعیت غیرفعال دسته بندی می‌شوند.  جمعیت فعال نیز به کسانی گفته می‌شود که در سن اشتغال قرار دارند و در زمان بررسی، یا شاغل هستند، یا در جستجوی کار؛ بنابراین جمعیت فعال شامل جمعیت بیکار و جمعیت شاغل می‌شود.