معیشت مردم یک‌سال بعد از گرانی بنزین

  امیر علی حسنی - در 24 آبان سال 1398 دولت در تصمیمی ناگهانی از افزایش قیمت و سهمیه‌بندی بنزین خبر داد که سبب اعتراض‌های چندروزه در سراسر کشور شد و اغتشاشگران و پادوهای داخلی دشمن هم از اعتراض‌های مردم سوءاستفاده کردند و فجایعی به بار آوردند که نهایتا با حضور مردم، این توطئه هم نقش بر آب شد.مسئولان دولت در سال گذشته بارها تاکید کردند که این تصمیم برای رفع کسری بودجه دولت نبوده و صرفا با هدف توزیع درآمد حاصل از آن در بین اقشار متوسط و کم‌درآمد و ارتقای سطح معیشتی آنها بوده است.
   بنزین ۳ هزار تومانی با قیمت مواد خوراکی چه کرد؟
دولتمردان وعده داده بودند که افزایش ۲۰۰ درصدی قیمت بنزین و تعیین نرخ ۳ هزار تومانی برای این حامل سوخت ، تغییر شدیدی در قیمت اقلام معیشتی و خوراکی ایجاد نکند اما آمار نشان می دهد این وعده ، محقق نشده است.
وقتی تورم خود را در گرانی اقلام معیشتی و مواد خوراکی نشان دهد دیگر نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت چرا که چنین تورمی اقشار کم درآمد و ضعیف جامعه را مورد هجوم قرار می دهد و زندگی را برای آنها به صورت غیرقابل تحملی سخت می کند.
امروز دقیقا یکسال از افزایش قیمت بنزین گذشته است و رسانه های مختلف گزارشی از تغییرات قیمت اقلام مهم معیشتی منتشر کرده اند. نود اقتصادی نیز با انتشار نموداری این تغییرات را به تصویر کشیده است.
افزایش قیمت بنزین در ۲۴ آبان سال ۱۳۹۸ برخلاف وعده‌های دولتمردان، مستقیما بر معیشت مردم تاثیر گذاشته است. در یک سال اخیر و پس از افزایش قیمت بنزین، شاخص قیمت مواد خوراکی به شدت افزایش یافته است.
  از افزایش ۲۰۹ درصدی قیمت سکه تا ۱۳۶ درصدی برنج خارجی
یک سال پس از تصمیم بحث برانگیز برای گران کردن بنزین، نه تنها هیچ گشایشی در زندگی مردم رخ نداده بلکه به وضوح اوضاع بعرنج‌تر و غیرقابل تحمل‌تر شده است.
ماجرا از ۲۴ آبان ۱۳۹۸ آغاز شد که در تصمیمی غیرمنتظره ناگهان قیمت بنزین آزاد سه برابر شد؛ از هزار تومان به ۳ هزار تومان. قیمت بنزین سهمیه‌ای هم ۱۵۰۰ تومان تعیین شد. تجربه ۴ دهه گذشته نشان می‌دهد که گرانی بنزین مانند یک دومینو به همه کالا‌های اساسی سرایت می‌کند. ابتدا کرایه‌ها بالا می‌رود، به تبع آن با افزایش قیمت حمل و نقل کالا‌های اساسی، تک تک آن‌ها نیز طعم گرانی را می‌چشند. اثر روانی گرانی بنزین از این هم بدتر است؛ به جز مقطعی کوتاه در دولت اصلاحات که اثر آن تا یک سال اول دولت احمدی نژاد نیز تداوم داشت، تقریبا هیچ گاه در ۴ دهه اخیر، دولت‌ها نتوانسته اند این اثر روانی را خنثی کنند.
  چرا بنزین گران شد؟
با این همه، مسئولان نظام در نهایت تصمیم گرفتند که بنزین را به صورت دفعی و بدون اعلام قبلی گران کنند. در آن شرایط، اوضاع اقتصادی کشور به بحران نزدیک شده بود. صادرات نفت به عنوان مهمترین منبع درآمد دولت با تایید مسئولان به خداقل ممکن کاهش یافته و درآمد‌های ارزی نیز تا حد زیادی از دست رفته بود. در چنین شرایطی هدف مسئولان از گران کردن بنزین احتمالا کاهش کسری بودجه و دستیابی به درآمدی بود که بتوانند با آن، وضعیت کشور را از آن اوضاع نجات دهند. خرچند که مسئولان این موضوع را هم تکذیب می‌کنند و می‌گویند تمام درامد بنزینی حاصل از این تصمیم به صورت یارانه معیشتی میان بخشی از جامعه تقسیم شده، اما اندک اطلاعات اقتصادی هم کافی است که این موضوع را جدی نگیریم. نتیجه این تصمیم هم اتفاقات تلخی داشت که با تایید وزیر کشور، دست کم ۲۰۰ کشته بر جای گذاشت.
فارغ از دعوا‌ها و تبعات سیاسی پیرامون این تصمیم بحث برانگیز، اکنون باید دید یک سال پس از این تصمیم، اوضاع اقتصادی چه تغییری کرده.
  آن ۳.۵ درصد
زمانی که مسئولان مربوطه مجبور بودند در مورد اثرات تورمی گرانی بنزین سخن بگویند همه آن‌ها تاکید داشتند که این تصمیم تاثیر زیادی روی تورم ندارد. اوج این اظهارات مربوط به محمدعلی دهقان، معاون وزیر اقتصاد بود که گفته بود که مجموع آثار مستقیم و غیرمستقیم افزایش قیمت بنزین بر نرخ تورم بیش از ۳.۵ درصد نخواهد بود.
  اما آیا واقعا چنین است؟
نرخ تورم نقطه‌ای در مهر ۹۹ به ۴۱.۴ درصد رسیده. این رقم به این معناست که خانوار‌ها به طور میانگین ٤١.٤ درصد بیشتر از مهر سال گذشته برای خرید یک «مجموعه کالا‌ها و خدمات یکسان» هزینه کردند.
این در حالی است که تورم نقطه‌‎ای در مهرماه سال گذشته یعنی درست ماه قبل از گرانی بنزین، ۲۸.۳درصد بود.
اوضاع وقتی بدتر می‌شود که بدانیم گروه خوراکی‌ها بیشترین افزایش قیمت را در میان همه گروه‌های دیگر داشته اند. در ماه‌های اخیر این موضوع بار‌ها و بار‌ها مایه نگرانی دلسوزان شده.
بنابر آمار‌های رسمی، سفره مردم قطعا کوچک‌تر شده. بر اساس نظرسنجی ها، نیز اقلامی مانند گوشت قرمز و شیر به دلیل گرانی از سفره درصدی از مردم کاملا حذف شده. گرانی برنج میز نگران کننده شده. گرانی حتی به تخم مرغ رسیده و ظاهرا قرار نیست این روند متوقف شود.
برای درک بهتر میزان گرانی‌ها در یک سال اخیر یعنی پس از تصمیم گرانی بنزین تا کنون، چند کالای خاص را مرور می‌کنیم.
قیمت دلار در روز ۲۳ آبان ۹۸ یعنی یک روز قبل از اعلام گرانی بنزین ۱۱ هزار و ۵۰۰ تومان بود. یک سال بعد در ۲۲ آبان ۹۹ - با این توضیح که روز ۲۳ آبان ۹۹ جمعه بود و قیمت‌های رسمی اعلام نشد - قیمت دلار به ۲۶ هزار و ۹۵۰ تومان رسید یعنی ۱۳۴.۳ درصد افزایش قیمت؛ آن هم در حالی که قیمت مرز ۳۰ هزار تومان را هم رد کرده بود که پس از انتشار خبر پیروزی بایدن در انتخابات آمریکا بار دیگر کاهش یافت. روز ۲۳ آبان ۹۸ در بازار آزاد قیمت سکه تمام‌بهار آزادی طرح جدید ۴ میلیون و ۴۳ هزار تومان بود. یک سال بعد در ۲۲ آبان ۹۹، قیمت سکه ۱۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان شده بود که به معنای افزایش ۲۰۹.۲ درصدی است.
قیمت خودرو پراید (سایپا ۱۳۱) در روز ۲۳ آبان ۹۸ در بازار آزاد ۴۶ میلیون و ۹۰۰ هزار تومان بود، اما قیمت همین خودرو یک سال بعد در ۲۲ آبان ۹۹ به ۱۱۵ میلیون تومان رسید یعنی ۱۴۵.۲ درصد افزایش قیمت.
از سوی دیگر مرکز آمار میزان افزایش قیمت متوسط مواد غذایی در مهرماه ۹۹ نسبت به مهرماه سال ۹۸ یعنی آخرین قیمت‌ها قبل از گرانی بنزین را اعلام کرده است. بر این اساس، قیمت برنج ایرانی نسبت به سال گذشته ۲۶.۱ درصد، قیمت شیر پاستوریزه ۳۹ درصد، کنسرو ماهی تن ۴۶ درصد، شکر ۵۴.۱ درصد، کره حیوانی ۶۲.۸ درصد، بادمجان ۹۳.۸ درصد، تخم مرغ ۱۰۸.۹ درصد و برنج خارجی درجه یک ۱۳۶.۱ درصد افزایش یافته است.
نکته قابل تامل آن است که اقلام اساسی مردم حتی بیش از تورم نقطه‌ای افزایش یافته اند.
اوضاع اقتصادی فاجعه بار است؛ البته نقش تحریم‌ها و عوامل بیرونی در بحران اقتصادی اخیر، قابل کتمان نیست. اما سوال آن است که چرا در این شرایط، باز هم تصمیم گرفته شده که هیچ تاثیر مثبتی که نداشته، تاثیرات منفی آن نیز قابل شمارش نیست. با گذشت یک سال از گرانی بنزین، اکنون باید پرسید این تصمیم بحث برانگیز که به گفته محمود واغظی، رییس دفتر رییس جمهور، «تصمیم تمام ارکان» کشور بود، چه تغییری اساسی و بزرگی در حوزه اقتصادی ایجاد کرده که مسئولان حاضر شدند به قیمت خسارت‌های جبران ناپذیرش، آن را به هر ترتیب ممکن که شده، پیاده سازی و اجرا کنند؟
  وضعیت قاچاق سوخت یک سال پس از گرانی بنزین!
در آبان ماه سال گذشته، دولت به یک باره تصمیم به گرانی بنزین یا آنگونه که دولت می گفت «واقعی سازی قیمت بنزین» گرفت. افزایش یک شبه و سه برابری بنزین اعتراضات گسترده آبان ماه را در پی داشت. اعتراضاتی که باعث شد تا دولت برای توجیه افزایش یکباره قیمت بنزین وارد عمل شود. در طی آبان ماه سال گذشته اکثر فعالان رسانه نزدیک به دولت و اقتصاد دانان و شبه اقتصاد دانان حامی دولت سعی کردند با طبیعی جلوه دادن افزایش ناگهانی بنزین دلایلی را برای آن ذکر کنند. دلایلی که حالا پس از گذشت یک سال از اجرایی شدن این طرح باید دید تا چه حد محقق شده اند.
  ادعای جلوگیری از قاچاق سوخت در طرح دولت
پس از انتقادهای زیادی که به طرح افزایش قیمت بنزین شد،‌مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری سعی کرد در گزارشی مهم ترین دلایل دولت برای این طرح را شرح دهد. در این گزارش با تشریح پیامدهای منفی قیمت‌ غیرواقعی بنزین و تخصیص یارانه به این منبع سوختی، ضرورت اصلاح یارانه بنزین مورد تاکید قرار گرفته بود. کنترل قاچاق سوخت به عنوان نخستین دلیل برای اجرای سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین عنوان شده است. در این گزارش با تاکید بر اختلاف فاحش میان قیمت داخلی و جهانی بنزین، عنوان شده که انتظار می‌رود با کاهش هرچه بیشتر این اختلاف، فرآیند قاچاق بنزین ایران از صرفه افتاده و کاهش یابد.آخرین آمار رسمی منتشر شده از قاچاق سوخت کشور مربوط به تیرماه سال جاری است، جاییکه رییس ستاد مرکز مبارزه با قاچاق کالا و ارز، متوسط قاچاق روزانه سوخت را 11 میلیون لیتر اعلام کرد. این در حالی بود که سال گذشته پایگاه اطلاع‌رسانی دولت با انتشار کلیپی، میزان قاچاق سوخت به خارج از کشور را بین 20 تا 40 میلیون لیتر در روز اعلام کرده بود. هرچند پس از افزایش نرخ بنزین آمار جدیدی برای قاچاق سوخت ارایه نشده است تا بر اساس آن موفقیت هدف اصلی طرح افزایش بنزین بررسی شود، اما نشانه هایی وجود دارد که هدف کاهش قاچاق بنزین تاثیری بر قاچاق سوخت نداشته است. برای مثال،‌عبدالله هندیانی معاون پیگشیری ستاد مبارزه با قاچاق کالا و اررز دوهفته پیش از طرح جدید «رزاق» خبر داده که هدف اصلی «به حداقل رساندن قاچاق سوخت» عنوان شده است. طرحی که نشان می دهد قاچاق سوخت هنوز از مهم ترین چالش های دولت است.
از سوی دیگر کارشناسان اقتصادی معتقدند که حتی با قیمت های سال گذشته هم همچنان قاچاق سوخت صرفه اقتصادی داشت و می توانست ادامه پیدا کند. میثم رحیمی،‌ کارشناس اقتصادی با اشاره به اینکه افزایش قیمت بنزین بسیار بد اجرا شده به فراز می گوید:«یکی از دستاویزها جهت توجیه افزایش قیمت بنزین جلوگیری از قاچاق این کالای با ارزش بود کهحتی با نرخ سال گذشته پس از افزایش، قیمت بنزین 24 سنت بوده و بازهم در رتبه دوم جهانی پس از ونزئولا قرار می گرفتیم که همچنان برای قاچاق توجیه اقتصادی داشت.» رحیمی همچنین به قیمت کنونی بنزین اشاره می کند که 95 درصد ارزان تر از متوسط قیمت جهانی است و می افزاید:«امکان قاچاق آن بیش از سال گذشته فراهم است و بنظر می رسد که قیمت بنزین تنها یک روش برای کاهش هزینه ها دولت، و جبران کسری شدید بودجه در سال 98 بوده است.»
  تامین ده درصدی بودجه دولت با افزایش قیمت بنزین
این کارشناس اقتصادی همچنین با اشاره به عدم ارایه آمار قاچاق سوخت می گوید:«در خصوص میزان قاچاق بنزین نیز هنوز آمار دقیقی وجود ندارد، اما با توجه به تحریم های شدید علیه ایران و عدم امکان فروش بنزین در بازارها جهانی، و عدم امکان ذخیره سازی آن، مصرف بالاتر بنزین توسط افراد منجر به درآمد بیشتر دولت خواهد شد، که این موضوع به ذاته منجر به عدم تمایل دولت به صرفه جویی مصرف خواهد شد. بنابراین هدف غایی طرح هدفمندی یارانه ها نیز در این روش حاصل نخواهد شد.» اگر یکی از مهم ترین دلایل دولت برای افزایش قیمت بنزین محقق نشده است، پس چرا دولت به سمت افزایش بنزین رفت؟ رحیمی معتقد است«یکی از دلایل اصلی دولت در سال گذشته برای افزایش نرخ بنزین را می توان جبران کسری شدید بودجه دانست». او می گوید:«علائم این کسری بودجه در افزایش شدید قیمت ارز و شاخص کالای مصرفی دیده شده است. کاهش شدید درآمدهای ارزی از محل فروش نفت و عدم برنامه ریزی جهت جبران این درآمدها از سایر روشهای درآمدی، دولت را مجبور ساخت تا دست به یک انتخاب سخت بزند که همانافزایش قیمت بنزین بود، که تبعات سنگین اجتماعی و سیاسی را به کشور تحمیل کرد. اگر متوسط مصرف بنزین قبل از سهمیه بندی بنزین روزانه 50 میلیون لیتر در نظر بگیریم و متوسط قیمت آن را نیز 15،000 ریال باشد، مجموع درآمد دولت از این گرانی حدود 27 هزار میلیارد تومان (سالانه) برآورد می گردد که با نرخ ارز 260،000 ریال و قیمت نفت 50 دلاری معادل 21 میلیون بشکه نفت در سال می گردد. که تقریباً معادل با 10 درصد فروش سالانه نفت می باشد. در واقع دولت با این ترفند 10 درصد از کسری بودجه خود را با این روش تامین کرد.»