شهری که آزاد شد اما آباد نشد!

 عبدالله صالحیان-خرمشهر، تنها یک شهر در جغرافیای ایران نیست؛ نماد مقاومت، ایستادگی و باور به پیروزی در برابر تمام سختی‌هاست. این شهر با وجود زخم‌های عمیق جنگ، هنوز هم می‌تواند به الگویی از بازسازی، توسعه و پیشرفت بدل شود، به شرط آنکه نگاه مسئولان و برنامه‌ریزان ملی، مبتنی بر ظرفیت‌های واقعی آن باشد.
آینده خرمشهر وابسته به اراده جمعی برای احیای جایگاه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آن است. اگر همان روحیه‌ای که در دوران دفاع مقدس، خرمشهر را حفظ کرد، امروز نیز در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای حاکم باشد، می‌توان امیدوار بود که این شهر بار دیگر به یکی از قطب‌های مهم اقتصادی و فرهنگی کشور تبدیل شود. تقویم ایران یک روز فراموش نشدنی در کنار دیگر روزهای مهم خود دارد و آنهم ۳ خرداد ، روز آزادسازی خرمشهر است . ۳ خرداد ۱۳۶۱ روزی است که مردم دلیر و رزمندگان جان برکف ایران خرمشهر را از چنگال دشمن نجات دادند .
فتح خرمشهر در کدام عملیات بود؟
اگر چه خرمشهر در چهارم آبان ۵۹ سقوط کرد و دشمن حتی به منازل خرمشهر رحم نکرد اما مقاومت مردم و رزمندگان تا ۲۰ ماه بعد ادامه یافت. پس از بررسی های بسیار و انجام چند عملیات مقدماتی، در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱عملیات «بیت المقدس» در منطقه غرب رود کارون و جنوب غربی اهواز و شمال خرمشهر با رمز «یا علی بن ابی طالب(ع)» آغاز شد اما حساسیت و اهمیت اهداف موجب شد که عملیات به مدت ۲۵ روز به درازا کشید و در نهایت رزمندگان اسلام، در اوج اقتدار، خرمشهر را آزاد کردند.
فرماندهی عملیات بیت المقدس به عهده چه کسی بود؟
نیروهای ایرانی با توان ۱۳۰ هزار سرباز به فرماندهی علی صیاد شیرازی، با هدف آزادسازی خرمشهر عملیات بیت المقدس را آغاز کردند. در ابتدا نیروهای عراقی از خرمشهر عقب نشینی کردند اما ارتش عراق برای پس زدن نیروهای مسلح ایران  ،پاتک بزرگی را آغاز نمود و نیروهای ایرانی در مقابل پاتک گسترده ارتش عراق، مقاومت کردند و در تاریخ ۳ خرداد ۱۳۶۱ نیروهای ایرانی، به طور کامل بر شهر خرمشهر مسلط شدند. انجام عملیات بیت المقدس در ۴ مرحله برنامه ریزی شده بود، که هر مرحله یک عملیات بزرگ به حساب می آید. مهم ترین اهداف عملیات بیت المقدس، انهدام حداقل دو لشکر از نیروی های ارتش عراق ، بازپس گیری شهرهای خرّمشهر، هویزه و پادگان حمید، خارج نمودن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از برد توپخانه عراق ، تأمین مرز، تهدید بصره ، تداوم رزم علیه ارتش عراق و کاهش توان رزمی عراق بود.
شهید محمد جهان آرا در خرمشهر
در آزادسازی خرمشهر جوانان و فرماندهان زیادی شهید شدند که یکی از آنان محمد جان آرا فرمانده سپاه خرمشهر بود که جایگاه ویژه ای در سازماندهی نیروها و انجام عملیات های مختلف داشت. او از همان آغاز جنگ خود را برتر از مردم ندانست و ابتدا نیروها را به میدان نفرستاد بلکه دوشادوش مردم از شهر دفاع کرد. بعد از سقوط خرمشهر و عزل بنی صدر از فرماندهی کل قوا محمد جهان آرا و تعداد دیگری از فرماندهان به دل دشمن یورش بردند و سبب شکستن محاصره آبادان در مهر ۱۳۶۰ شدند. به دنبال این پیروزی در روز هفتم مهر محمد جهان آرا و تعداد دیگری از فرماندهان راهی تهران شدند تا گزارش عملکرد شجاعانه نیروها را به رهبر انقلاب بدهند اما در میانه راه هواپیمای حامل آنها دچار نقص فنی شد و سقوط کرد و جهان آرا و دیگر مسافران هواپیما به شهادت رسیدند. به مناسبت آزادسازی خرمشهر و به یاد محمد جهان آرا نوحه (ممد نبودی ببینی) توسط جواد عزیزی از رزمندگان خرمشهر سروده و نخستین بار توسط حسین فخری همرزم او بر سر مزارش خوانده شد.
فتح خرمشهر چه پیامد هایی داشت؟
فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد به گونه ای که نظامیان عراق تا مدت زیادی نتوانستند از لاک دفاعی خود خارج شوند. عملیات بیت المقدس و آزادسازی خرمشهر سبب بازگشت روحیه و اعتماد به نفس نیروهای مسلح ایران شد.این فتح بزرگ، دفاع مقدس را وارد مرحله نوینی کرد و ایران در موضع قدرت قرار گرفت و دشمنان آمریکا و سایر قدرت ها را سخت به وحشت انداخت چرا که در بردارنده یک پیام بزرگ و دارای ارزش بود و آن پیام “ایثار و مقاومت آن هم با دست خالی” است.
فتح خرمشهر در کلام امام و رهبری
امام خمینی درباره فتح خرمشهر فرموده اند:
خرمشهر را خدا آزاد کرد. «روزنامه جمهوری اسلامی، ۲/۳/۷۴، صفحه ۱»
فتح خرمشهر فتح خاک نیست، فتح ارزش های انسانی است. «روزنامه جمهوری اسلامی، ۱/۳/۷۵»
فتح خرمشهر، فتح ارزش هاست. «روزنامه اطلاعات، ۱/۳/۷۵»
فتح خرمشهر یک مسئله عادی نبود بلکه مافوق طبیعت بود. «صحیفه نور، جلد ۱۶، صفحه ۱۶۲»
فتح خرمشهر یک مسئله عادی نبود، اینکه ۱۵ الی ۲۰هزار نفر به صف ما برای اسارت بیایند و تسلیم شوند، مسئله عادی نیست. «صحیفه نور، جلد ۱۶، صفحه ۱۶۲»
رزمندگان عزیز ما نباید این پیروزی معجزه آسا را جز به امدادهای الهی ببینند. «صحیفه نور، جلد ۱۷، صفحه ۲۰۰»
رهبر جمهوری اسلامی آیت الله خامنه ای هم در این باره فرموده اند:
با فتح خرمشهر، تاریخ ورق خورد و دنیا تغییر حالت و ارکان تفکر استعماری قدرت های جهانی که تا آن روز نیروی عظیم انقلاب و حرکت عمیق اسلا می مردم ما را باور نداشتند، متزلزل شد. «روزنامه اطلاعات، ۵/۳/۶۹، صفحه ۱»
ان شاء الله خاطره این روز تاریخی و فراموش نشدنی همواره بر شما برادران عزیز ودلاوران صحنه نبرد گرا می باد. «حدیث ولایت، جلد چهار، صفحه ۲۱۰»
خرمشهر با تقوا به دست آمد. «حدیث ولایت، جلد چهار، صفحه ۲۱۰»
فتوحات ما در میادین جنگ، ازجمله آزادی خرمشهر با تقوا امکان پذیر شد. «روزنامه کیهان، ۳/۳/۶۹، صفحه ۱»
روز آزادی خرمشهر را به عنوان یک یادبود و افتخار ملی و میهنی باید گرا می داشت. «روزنامه جمهوری اسلا می، ۳/۳/۷۳»
حماسه مقاومت و آزادی خرمشهر، حادثه ای بی نظیر در تاریخ جهان است. «روزنامه اطلاعات، ۳۰/۳/۷۳»
چشم و دلتان به پیروزی خرمشهر و پیروزی های آتی روشن و روشن تر باد. «ویژه نامه جمهوری اسلا می، ۱/۳/۶۲، صفحه ۳»
صدام پس از آزادی خرمشهر چه کرد؟
عراقی ها با گرفتن خرمشهر روی دیوارها جمله معروف «جئنا لنبقی» یعنی «آمده ایم تا بمانیم» را نوشته بودند و صدام در سخنانش خرمشهر را مروارید شط العرب می نامید.وقتی خرمشهر آزاد شد بنا به گفته حسین کامل داماد صدام:فشار روحی روی صدام زیاد بود و در ۲۴ ساعت اول یک پزشک همواره بالای سر صدام بود. رئیس سابق ستاد ارتش عراق فاش کرد که صدام حسین بعد از فتح خرمشهر در جنگ با ایران، یکی فرماندهان لشگر سوم را به علت بحث و جدل با او، اعدام کرد.
فتح خرمشهر چند شهید بر جای گذاشت؟
ایران در جریان عملیات آزاد سازی خرمشهر ۶۰۰۰ شهید (۴۴۶۰ شهید سپاه و ۱۰۸۶ شهید ارتش) و ۲۴ هزار مجروح داد اما اثبات کرد که از قدرتی بزرگ تر از معادلات نظامی و پشتوانه ای به مراتب عظیم تر از مولفه های قدرت استراتژیک در حوزه دفاعی برخوردار است.
در این عملیات ۱۹هزار نفر از نیروهای عراق اسیر و ۱۶هزار نفر دیگر کشته یا زخمی شدند. همچنین ۵۵دستگاه تانک و نفربر، ۵۰دستگاه خودرو، ده ها قبضه توپ، ۵۳فروند هواپیما و سه فروند هلی کوپتر دشمن منهدم شد.
خرمشهر را خدا آزاد کرد
این جمله تاریخی را امام (ره) بعد از پایان عملیات خرمشهر عنوان کرد زیرا امام پیروزی را از جانب خدا دانستند تا فراموش نشود همه چیز به کرم و لطف خداوند متعال بستگی دارد.
پس از فتح خرمشهر
در اولین اقدام رزمندگان ایرانی پس از آزادسازی خرمشهر در مسجد جامع خرمشهر نماز اقامه کردند و همه ملت مسلمان ایران غرق شادی و سرور شدند و با حضور در مساجد نماز شکر به جای آورده و ندای ا… اکبر سردادند. جنگ عراق با ایران طولانی ترین جنگ متعارف در قرن بیستم میلادی و دومین جنگ طولانی این قرن پس از جنگ ویتنام بود که نزدیک به هشت سال به طول انجامید و پس از تحمیل هزینه های سنگین به دو کشور، بدون دستاوردی برای صدام به پایان رسید.
مشکلات سه مرحله عملیات بیت المقدس؛ از آب‌رسانی تا ارسال مهمات به خط
صدام گفته بود در صورت فتح خرمشهر توسط ایرانی‌ها، کلید کدام شهر عراق را می‌دهد؟
خرمشهر، شهری که با ایثار و مقاومت رزمندگان ایرانی آزاد شد، همچنان نماد افتخار و پایداری در تاریخ دفاع مقدس باقی مانده است.
بهره‌گیری از انگیزه‌های دینی و میهنی برای آزادسازی خرمشهر، طراحی مناسب و برنامه‌ریزی‌شده، انسجام ارتش و سپاه، سرعت عمل، راهکار عبور از رودخانه، گستردگی منطقه نبرد، تأثیرات منطقه‌ای و بازتاب جهانی، عواملی هستند که زوایای گوناگون نبرد بیت‌المقدس را نسبت به سایر نبردهای دوران ۸ سال جنگ تحمیلی متمایز می‌کنند و باعث می‌شود که نبرد بیت‌المقدس و آزادی خرمشهر قله افتخارات هشت سال دفاع مقدس محسوب ‌شود.
حاج رمضان الله وکیل؛ مسئول تدارکات تیپ ۴۴ قمر بنی‌هاشم (ع) در دوران دفاع مقدس، در بخشی از کتاب خاطرات خود «موقعیت الله وکیل»، به بیان اقدامات ارزشمند پشتیبانی و تدارکات در عملیات بیت‌المقدس پرداخته است:
به نظر من از تدابیر صحیحی که از همان اولین روزهای شروع جنگ اندیشیده شد، فعال شدن پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی بود که در عملیات بیت‌المقدس نیروهای آن آشکارتر وارد صحنه نبرد شدند و گام‌به‌گام با نیروها از هر محور برای احداث دپو، سنگر، کانال و ... بر اساس نیازهای یگان‌های خودی اقدام می‌کردند.
سپاه هم از این عملیات به بعد، به فکر تقویت و تأمین تجهیزات مهندسی و ارتقای توانایی‌های این واحد افتاد. زمانی که نیروهای تیپ ما (۲۵ کربلا) در مرحله اول عملیات بیت‌المقدس به جاده اهواز-خرمشهر رسیدند، نیروهای جهاد و مهندسی سپاه، دپوی عظیمی به ارتفاع بیش از سه متر در امتداد جاده اهواز-خرمشهر از بعد از سه‌راهی پادگان حمید تا میدان ورودی شهر احداث کردند و درحالی‌که در دیدمستقیم دشمن بودند، موفق شدند این فاصله صد کیلومتری را در کمتر از یک هفته دپو کشی کنند تا تردد برای نیروهای خودی در جاده اهواز-خرمشهر با امنیت بیشتری امکان‌پذیر شود. امکاناتی هم که جهاد در این زمینه به کار گرفت، از طریق مردم، سازمان‌ها و نهادها تأمین‌شده بود. مثلاً فلان وزارتخانه یا اداره پنج دستگاه لودر داشت که یکی از آن‌ها را به جهاد اهدا کرده بود تا در جبهه به کار گرفته شود.
ما در هر سه مرحله عملیات بیت‌المقدس در نقش تدارکات و پشتیبانی تیپ ۲۵ کربلا، به سهم خود برای آزادی خرمشهر و تثبیت و استقرار رزمندگان، با توجه به گستردگی منطقه عملیاتی و اینکه دائم نیروها در حال پیشروی بودند، بسیار فعال بودیم و فشار زیادی را متحمل شدیم.
گاهی در محور و خطی اعلام نیاز به مهمات می‌شد، اما وقتی ماشین حاوی مهمات به محل اعزام می‌شد، نیروها پیشروی کرده بودند و با شدت آتش دشمن، هرلحظه احتمال برخورد ترکش یا تیر به ماشین حمل مهمات و انفجار آن وجود داشت که اگر چنین اتفاقی می‌افتاد، ماشین به همراه راننده و نیروهای همراهش در یک‌لحظه با انفجار وحشتناکی دود می‌شد و به هوا می‌رفت.
اولویت ما تأمین وسایل جان‌پناه و تجهیزات و مهمات رزمندگان بود. کار رساندن مواد غذایی و آب هم با مشکلات خاص خودش روبرو بود. گاهی در بین راه، تانکر آب هدف قرار می‌گرفت و با هدر رفتن آب، کار با تأخیر مواجه می‌شد و برای جایگزینی سریع، با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌شدیم. در کنار همه این مشکلات، جابجایی نیروها و رساندن آن‌ها تا خط مقدم، اولین وظیفه ما بود. از طرفی تعداد کافی خودرو نیز در اختیار ما نبود که همه را هم‌زمان سرویس بدهیم. به همین دلیل به‌ناچار در دو یا چند مرحله این کار را سامان می‌دادیم و گاهی هم به همه واحدها اعلام می‌کردیم که رأس ساعت فلان همه خودروهای واحدتان در خدمت تدارکات باشد تا کار انتقال نیروها به محل شروع عملیات یا خطوط محل درگیری به‌خوبی انجام گیرد.
جلوگیری از غرق شدن تجهیزات نظامی
به خاطر دارم در آب‌های ساحلی خرمشهر لنجی نزدیک اسکله خرمشهر در حال غرق شدن بود که با دو سه نفر از نیروها داخل آن شدیم و بیش از چند هزار قبضه سلاح سبک را که عراقی‌ها برای نیروهای خودشان در خرمشهر فرستاده بودند، کشف و تخلیه کردیم. از همه یگان‌های عملیاتی که وارد خرمشهر شده بودند، هریک، یکی دو ماشین از این سلاح‌ها را تحویل گرفتند و بردند. ما هم بیش از سه وانت به‌عنوان هدیه به تیپ امام حسین (ع) فرستادیم. بیشتر اسلحه‌ها کلاشینکف بود و دوقبضه تیربار و چندین قبضه آرپی‌جی ۷ هم در بین سلاح‌ها وجود داشت که نصیب تیپ ما شد.  اگر این عملیات به‌سرعت اجرا نمی‌شد و مدت‌زمان بیشتری صرف آن می‌شد، از نظر پشتیبانی در بخش ملزومات شخصی و تأمین تجهیزات و مهمات هم به مشکل برمی‌خوردیم.
ناباوری فرماندهان از خبر فتح خرمشهر
روزی که خرمشهر به محاصره نیروهای ما درآمد، حسین خرازی که وضعیت دشمن را دیده بود، به‌منظور تضعیف روحیه آن‌ها و تقویت روحیه رزمندگان، با خودرو از خاکریز خودی عبور و به سمت مرکز شهر خرمشهر حرکت کرد. خرازی هیچ ترسی از دشمن نداشت و در حین عملیات دائم می‌گفت این قسمت را پر کنید؛ فلان جا را آتش بریزید. به خاطر دارم وقتی برادر احمد کاظمی و حسین خرازی به قرارگاه مرکزی عملیات اعلام کردند که ما الآن داخل خرمشهریم، در آن‌سوی بی‌سیم باورش برای فرماندهان قرارگاه مشکل بود و آن‌ها چندین بار تکرار کردند که ما داخل خرمشهریم و ۶۰۰۰ نفر عراقی به شکل تظاهرات خودشان را تسلیم کرده‌اند تا باورپذیر شد. دیگر اینکه آن دسته از نیروهای عراقی که خودشان را به آب‌زده بودند که فرار کنند، اکثرشان غرق شدند یا هدف گلوله قرار گرفتند و جنازه‌های آن‌ها در کنار ساحل در دو طرف رودخانه به چشم می‌خورد.
چشیدن طعم پیروزی در خرمشهر
به‌هرحال استعداد و نبوغی که آن زمان فرماندهان و طراحان اصلی در قرارگاه مرکزی عملیات به خرج دادند؛ با حول و قوه الهی و تلاش واحد پشتیبانی و تدارکات، یگان‌های رزمی شرکت‌کننده در عملیات بزرگ بیت‌المقدس، همه اهداف پیش‌بینی‌شده و موردنظر محقق شد و ما طعم بسیار شیرین پیروزی را در آزادی خرمشهر چشیدیم و با شنیدن پیام امام خمینی (ره) از رادیو و بلندگوهای واحد تبلیغات در جبهه، همه خستگی‌هایمان در رفت. قبل از این عملیات، صدام اعلام کرده بود هر نیروی نظامی ایرانی که بتواند خرمشهر را فتح کند، کلید بصره را به او خواهم داد.
طبق گزارش‌های نیروهای اطلاعات-عملیات، نیروهای عراقی تا نزدیک بصره فرار کرده بودند که اگر از قبل پیش‌بینی‌های لازم در خصوص تأمین امکانات و نیروی رزمنده شده بود، می‌توانستیم با تعقیب آن‌ها ضربات بیشتری به ارتش عراق وارد کنیم.
عوامل مهم در آزادسازی خرمشهر
یک رزمنده دفاع مقدس عنوان کرد: بیش از ۵۲ درصد از دستاوردهای جنگ تحمیلی در عملیات بیت‌المقدس و ۳ عملیات پیش از آن شامل ثامن الائمه، فتح المبین و طریق‌القدس به دست آمده است.  امیر سرتیپ دوم رحمان اکبرآبادی از رزمندگان حاضر در عملیات آزادسازی خرمشهر است، دو عامل را در این عملیات مهم می‌داند که اول، عمل دورانی تیپ‌های ارتش و سپاه و دوم، انهدام پل پشتیبانی از بعثی‌ها بودند. این رزمنده حاضر در عملیات آزادسازی خرمشهر گفت: عملیات بیت المقدس یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌سازترین عملیات‌های دوران دفاع مقدس بود. ما در عملیات بیت‌المقدس مولفه‌ای به نام غافلگیری در مکان برای عراق مطرح نبود چون می‌دانست که قرار است عملیات انجام شود. ما فقط توانستیم عراق را در زمان غافلگیر کنیم که از زمان حمله مطلع نباشد. اکبرآبادی ادامه داد: مهم‌ترین اقدامی که انجام گرفت عبور از رودخانه کارون بود، یکی از پیچیده‌ترین و دشوارترین بخش‌های عملیات در دنیا عملیاتی است که در آن سوی رودخانه نیروهای دشمن حضور داشته باشند. نقش مهندسی در عملیات بیت المقدس بسیار اهمیت داشت چون موجب تسهیل عبور نیروهای ما از شرق به غرب کارون شد.
این رزمنده افزود: نیمه شب دهم اردیبهشت سال ۱۳۶۱ عملیات آزادسازی خرمشهر با نام بیت المقدس آغاز شد ما از رودخانه عبور کردیم. یکی از نقاط ضعف دشمن این بود که در ساحل رودخانه کارون پدافند نکرده بود و این به ما این فرصت را داد که عبور کنیم، علت پوشش جنگلی منطقه بود که رها شده بود. بنابراین؛ عراق در زمین نزدیک به ساحل پدافند می‌کرد، لذا ما اجازه این را داشتیم که نیروها را عبور دهیم. اکبرآبادی تاکید کرد: عواملی که در محاصره شهر خرمشهر دخیل بودند که عبارتند از؛ اول، عمل احاطه‌ای یا دورانی چهار تیپ ارتش و سپاه و دوم، انهدام پل پشتیبانی از نیروهای عراقی توسط نیروی هوایی ارتش.هنگامی که جاده خرمشهر به بصره را تصرف کردیم، خرمشهر به طور کامل و ۱۰۰ درصدی محاصره شد چون جاده زمینی از یک سو و جاده دریایی که توسط پل احداث شده برای آن‌ها به وجود آمده بود نیز از سوی دیگر مسدود شد.
این رزمنده گفت: روز سوم خرداد نیز نیروهای عراقی تا حوالی ساعت ۱۱ الی ۱۲ ظهر در خرمشهر مقاومت کردند ولی تقریبا ساعت ۲ یا ۳ بعد از ظهر بود که خرمشهر آزاد شد.به خاطر دارم هنگامی که ساعت ۵ بعد از ظهر به مسجد جامع خرمشهر رفته بودم، همه با خوشحالی پذیرایی می‌کردند و خبری از مقاومت نیروهای عراقی‌ نبود. این رزمنده دفاع مقدس عنوان کرد: بیش از ۵۲ درصد از دستاوردهای جنگ تحمیلی در عملیات بیت‌المقدس و ۳ عملیات پیش از آن شامل ثامن الائمه، فتح المبین و طریق‌القدس به دست آمده است.  او گفت: طی هشت سال جنگ تحمیلی، ما ۷۲۱۱۳ نفر اسیر از نیروهای عراقی گرفته‌ایم ۳۷ هزار نفر از اسرا مربوط به این عملیات‌ها است که ۱۹ هزار نفر(حدود ۲۶ درصد) از اسرا مربوط به عملیات بیت المقدس است.  اکبر آبادی ادامه داد: هر چند وحدت فرماندهی برای نیروهای ارتش و سپاه مشکل بود ولی در دو عملیات فتح‌المبین و بیت المقدس از نزدیک مشاهده کردم که ارتشی و سپاهی از یکدیگر تمکین می‌کردند به نحوی که اگر ارتشی فرمانده و سپاهی جانشین بود تمکین می‌کردند که همان رعایت اصل فرماندهی بود.
این رزمنده در پایان تاکید کرد: باید توجه کنیم که تلفیق نیروهای مردمی با نیروی نظامی منظم یک کار بسیار سخت و دشوار بود که با ابتکار شهید صیاد شیرازی انجام گرفت و نتیجه موثر آن نیز آزادسازی خرمشهر و چند عملیات پیش از آن بود.
حماسه خرمشهر تبلور ایثار یک ملت
یک خانواده کم بضاعت خرمشهری که پیش از جنگ، به زحمت زیاد توانسته بود خانه ای کوچک در نزدیکی بلوار چهل متری برای خود بسازد با شروع جنگ در سال ۵۹ مجبور به ترک شهر و آواره شد. علی نورآبادی، نویسنده و پژوهشگر در مطلبی نوشت:وقتی بهروز مرادی بعد از آزادی خرمشهر بر روی تابلو ورودی شهر نوشت: «به خرمشهر خوش آمدید، جمعیت ۳۶ میلیون نفر» یعنی این که خرمشهر دیگر فقط یک شهر در گوشه شمال غربی ایران و خوزستان نبود بلکه «شهری در آسمان» و البته در قلب مردم ایران شده بود.
سوم خرداد ۱۳۶۱ و با آزادی خرمشهر این شهر به نماد مقاومت و ایستادگی و پیروزی ملت ایران دربرابر متجاوزان تبدیل شد. قرار بود در بازسازی هم خرمشهر به نماد یک شهر اسلامی و نمونه انقلاب اسلامی تبدیل شود. برخی حتی می خواستند با ژاپن در بازسازی یک شهر جنگزده رقابت کنند و خرمشهر را نیز مانند ناکازاکی و هیروشیما دوباره زنده کنند. اما آیا این گونه شد؟ مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سال گذشته کتابی منتشر کرد با عنوان «بازسازی خرمشهر». این کتاب، در واقع پایانامه دکتری شریف مطوف استاد دانشگاه شهید بهشتی است که متاسفانه به دلیل ابتلا به کرونا درگذشت. در این کتاب سیر بازسازی خرمشهر بعد از ۱۹ ماه اشغال عراق به خوبی توضیح داده شده است. ضمن معرفی کتاب، خلاصه ای از سیر و نحوه بازسازی خرمشهر در این یادداشت آورده می شود: «... یک خانواده کم بضاعت خرمشهری که پیش از جنگ، به زحمت زیاد توانسته بود خانه ای کوچک در نزدیکی بلوار چهل متری برای خود بسازد با شروع جنگ در سال ۵۹ مجبور به ترک شهر و آواره شد. هنگامی که خرمشهر در ۳ خرداد ۶۱ آزاد شد، این خانواده با خوشحالی به شهر بازگشت تا ببیند خانه شان توسط ارتش متجاوز بعث کاملا تخریب و به گونه ای تسطیح شده بود که سربازان عراقی در آن فوتبال بازی می کردند. تلاش این خانواده برای بازسازی خانه خود در سال های ۶۱ و ۶۲ به جایی نرسید و با شدت گرفتن جنگ در سال های ۶۳ تا ۶۷ آنها بار دیگر از شهر آواره شدند. پس از پایان جنگ، مدتی منتظر تهیه طرح جامع شدند تا این که به آنان اطلاع داده شد با تغییر کاربری، خانه آنها همراه با خانه های همسایگان به محل احداث دادگستری خرمشهر تخصیص داده شده و به آنان زمینی معوض در باتلاق های خارج از شهر {معروف به کوی معین} اختصاص داده شده است. آنها جای دیگری نداشتند. این خانواده شروع به ساخت خانه جدیددر زمین باتلاقی شمال شهر می کنند اما پول معوضی که دریافت کرده بودند عمدتا در اجرای عملیات خاکریزی و پر کردن باتلاق هزینه شد. آنها عملا در مخروبه ها زندگی می کردند. این داستان تعداد زیادی از خانواده های فقیر خرمشهری بود که با شروع جنگ تحمیلی آواره شدند و به دلیل طرح جامع بازسازی،‌ بی خانمان شدند.» (بازسازی خرمشهر، شریف مطوف، ص ۲۷۹)
حجم تخریب های خرمشهر
بر اساس برآوردهای مشاوران، تخریب در خرمشهر به دو صورت گرفته بود، یکی تخریب با بلدوزر و لودر و مواد منفجره که در دو مسیر موازی به طول چهار کیلومتر و عرض ۳۰۰ - ۴۰۰ متر از شرق شروع می شد و به سمت غرب تا سواحل اروندرود امتداد پیدا می کرد. میزان تخریب این بخش بافت شهری با روی هم گذاشتن آوار و تشکیل خاکریز صد در صد بوده به گونه ای که حتی تشخیص حدود مالکیت خانه ها دشوار بوده است. حدود یک سوم بافت شهری در دوره ۱۹ ماهه اشغال ۱۰۰ درصد تخریب و تسطیح شده بود. مساحت تقریبی بافت تسطیح شده ۸۸۸ هزار مترمربع تخمین زده شد. دوم، بخش هایی که ساختمانها بر اثر مبادله آتش در طی جنگ به شدت تخریب شده و یا آسیب دیده بود. بر اساس برآودها ۱۹۳۰۳ واحد مسکونی در خرمشهر به طور کلی تخریب شدند که از این تعداد در حدود ۲۲ درصد به طور کامل تخریب شده و حدود ۱۱ درصد آسیب هایی بین ۷۵ تا ۱۰۰ دیدند. همچنین بیش از ۱۰ درصد واحدها نیز بین ۵۰ تا ۷۵ درصد خسارت دیدند. (ص ۲۱۷) همچنین برای بازسازی شهر باید حجم عظیمی در حدود ۵ میلیون متر مکعب آوار برداری می شد. (ص ۲۶۲)
 برای بازسازی خرمشهر دو دیدگاه اصلی مطرح بود:
الف: برخی معتقد بودند از فرصت تخریب باید به نحو احسن استفاده کرد و شهر را بر اساس اصول معماری و شهرسازی اسلامی و انقلابی از نو ساخت. یعنی به جای خرمشهر تخریب شده، شهر جدیدی ساخته شود. این دیدگاه را معاون وقت وزیر مسکن و شهرسازی مطرح کرد که همزمان ریاست ستاد بازسازی خرمشهر را که نهاد مردمی و غیردولتی بود، برعهده داشت. این دیدگاه با مخالفت مردم و نمایندگان مواجهه می شود اما او با اصرار می خواهد بازسازی را براساس این تفکر به پیش ببرد. ب: دیدگاه دوم که مردم خرمشهر و نمایندگان آنها مدافعش بودند این بود که خرمشهر را باید در همان مکان قبلی و قدیمی ساخت. آنها بر بازسازی سریعتر شهر اصرار داشتند تا مردم آواره زودتر به خانه و زندگی خود برگردند و هم ریشه های فرهنگی و اجتماعی و کالبدی شهر حفظ شود. (ص ۱۷۷)
بازسازی خرمشهر به طور کلی در سه دوره تقسیم می شود:
الف: امام بعد از فتح خرمشهر در پیامی به نیروهای جهاد سازندگی گفت: «بازسازی را امری مانند جنگ بدانید و سعی کنید آن را از طریق مردم حل کنید.» بعد از تاکید امام برای بازسازی خرمشهر، فعالیت ها برای بازسازی بلافاصله شروع شد. مرحله نخست از ۶۱ تا ۶۲ بود که در آن بازسازی همزمان با جنگ شروع شد اما از نظر اجرایی در این سال ها تنها کارهای مرمتی ساده در ساختمان های عمومی که نیروهای نظامی و دستگاه های اداری باید از آن استفاده می کردند، صورت گرفت.
ب: دوره دوم از ۶۳ تا ۶۷ که بازسازی به دلیل تشدید جنگ متوقف شد.
ج: دوره سوم بازسازی از ۶۸ شروع شد و تا پایان ۷۵ که پایان رسمی بازسازی خرمشهر اعلام شد، ادامه داشت. (ص ۲۵۵)
پس از پذیرش قطعنامه در تیر ۶۷، امام در پیامی تاکید می کند که در بازسازی شهرها مکان هایی به عنوان نماد مقاومت مردم و جنایات دشمن متجاوز حفظ و نگهداری شود. در مرداد ۶۷ معاون شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی و رئیس ستاد معین بازسازی خرمشهر که همزمان رئیس کمیته بازسازی خرمشهر هم بود در مقاله ای پیشنهاد می کند که باید ویرانی های خرمشهر و قصرشیرین را به عنوان موزه های جنگ حفظ شود. باید به جای بازسازی این دو شهر، شهرهای جدیدی در مکان های مجاور ساخته شود. او برای شهر جدید خرمشهر، مکانی را واقع در شمال شهر قبلی در کنار کارون معرفی می کند. معاون وزیر قبلا هم همین پیشنهاد را در سال ۶۱ و پس از آزادی شهر مطرح کرده بود اما مردم و نمایندگان خرمشهر با آن مخالف کرده بودند. او حالا با استفاده از پیام امام، دوباره پیشنهادش را مطرح می کند.
در مرداد ۶۷ استاندار وقت نیز اعلام می کند: دولت تصمیم گرفته است خرمشهر ویران شده به عنوان موزه جنایات جنگی حفظ و نگهداری شود و به جای آن شهر جدیدی برای مردم در منطقه شمال شرقی خرمشهر (کوی معین) ساخته شود. اما مردم و نمایندگان بار دیگر با این پیشنهاد مخالفت می کنند. حتی یکی از نمایندگان نامه ای به امام می نویسد و درباره پیامدهای این طرح و تصمیم توضیح می دهد و از آن ابراز نگرانی می کند. (ص ۲۶۶ - ۲۶۷) آنها معتقدند هزینه ساخت درجای شهر بسیار کمتر از شهر جدید است. مسئله مهمتر مربوط به ساختار اجتماعی و فرهنگی شهر بود که با جابجایی آن آسیب های زیادی می دید. در کل، مردم خرمشهر حاضر نبودند شهر و دیار خود را ترک کنند و به جای دیگری بروند. در نهایت در آبان ۶۷ دولت تصمیم گرفت خرمشهر به صورت درجا و در همان مکان قبلی بازسازی شود و با انتقال آن مخالفت کرد. (ص ۲۶۸)
 اعتبارات بازسازی خرمشهر
سهم بودجه بازسازی در کشور از کل بودجه دولت بین ۱ تا ۳ درصد در نوسان بوده است. اعتبار بازسازی خرمشهر هم با توجه به کاهش و افزایش درآمدهای دولت (با توجه به میزان فروش نفت) کم و زیاد شده است. مثلا در سال ۶۱ و ۶۲ حدود ۲۰۰ میلیون تومان برای بازسازی خرمشهر اختصاص یافت. این بودجه در سال ۶۳ به ۲۵۰ میلیون تومان افزایش یافت اما در سال های ۶۴ و ۶۵ که قیمت نفت پایین آمد و درآمدهای دولت کم شد، بودجه بازسازی خرمشهر هم به حدود ۲۳ و نیم میلیون تومان کاهش یافت. ضمن این که تشدید جنگ در جنوب هم عملا بازسازیها را متوقف کرده بود. (ص ۲۸۸) البته بودجه بخش بازسازی کل کشور و خرمشهر بعد از پایان جنگ دوباره روند افزایشی پیدا کرد. از سال ۶۸ برای نخستین بار بودجه بازسازی از بودجه دفاعی به صورت مجزا به تصویب رسید و از حدود ۷ میلیارد تومان در سال ۶۸ به ۳۵ میلیارد تومان در سال ۷۱ رسید. (ص ۲۸۹)
فرایند عملی بازسازی خرمشهر
پس تصویب بازسازی خرمشهر در دولت، فرایند تهیه طرح جامع و ابلاغ آن تا سال ۶۹ طول کشید. شیوه های اجرایی بازسازی خرمشهر هم در طول این مدت چند بار تغییر کرد. بالاخره روند بازسازی شتاب زیادی گرفت. در طرح بازسازی، تعریض خیابانهای پیشین شهر به صورت گسترده در نظر گرفته شده بود. در این امر باعث شد حدود ۲ هزار پلاک مسکونی و تجاری نتوانند خانه و مغازه های خود را جداسازی کنند و باید به حاشیه شهر در جایی به نام کوی «معین» منتقل می شدند.» (ص ۲۴۹) با وجود همه مشکلات، روند عملیات اجرایی بازسازی خرمشهر از سال ۷۱ تا ۷۴ با سرعت نسبی بهتری ادامه یافت. از جمله دلایل این مسئله، تکمیل بازسازی برخی زیرساخت های شهری بود که باعث تشویق مردم به بازگشت به شهر و ساخت واحدهای مسکونی و تجاری خود شد. آمارها نشان می دهد روند بازسازی در خرمشهر از سال ۷۰ شدت گرفت و در سال ۷۳ به اوج خود رسید. در این سالها بیشتر متقاضیان توانستند تسهیلات و جواز ساخت و ساز بگیرند و واحدهای خود را تکمیل کنند. آمارها نشان می دهد از حدود ۳۲ هزار پرونده متقاضی بازسازی واحدهای مسکونی و تجاری تشکیل شده در خرمشهر، حدود ۵۹ درصد آنها تا شهریور ۷۳ موفق به ساخت واحدهای مسکونی خود شدند. (ص ۳۰۳) سازمان برنامه و بودجه کشور اعلام کرد همه خسارت دیدگان باید تا پایان سال ۷۴ تقاضاهای خود را تحویل مراجع مربوط دهند چون تا آخر این سال، پرداخت خسارت به پایان می رسد. این اقدام در پی آن بود که دولت می خواست تا پایان سال ۷۵ پرونده بازسازی خرمشهر را ببندد. (ص ۲۹۷) به هر حال دولت وقت می دانست که تا انتخابات خرداد ۷۶ باید جای خود را به دولت بعدی دهد، تلاش کرد برنامه بازسازی خرمشهر را تا پایان ۷۵ به صورت رسمی پایان دهد. به همین مناسبت دومین همایش بین المللی بازسازی در اسفند ۷۵ در دانشگاه تهران برگزار شد و رئیس جمهور در این همایش اعلام کرد که برنامه بازسازی مناطق جنگزده از جمله خرمشهر به صورت رسمی پایان یافته است. (ص ۳۱۵) هر چند برنامه بازسازی رسما یایان یافته اعلام شد اما بخشی از عملیات بازسازی فیزیکی هنوز پایان نیافته بود. در همین سال مسئولان خرمشهر اعلام کردند که هنوز ۴۰ درصد خرمشهر بازسازی نشده است. زیرساخت های شهری، بویژه شبکه آب و فاضلاب شهر به دلیل پایین بودن سطح زمین شهر نسبت به سطح دریا در طول جنگ آسیب زیادی دیده بود و اصلاح و مرمت نشد. شبکه آب و فاضلاب خرمشهر نیز بازسازی نشده باقی ماند و مانند دیگر شهرهای خوزستان به مهم ترین چالش تبدیل شد. مشکلات آب و فاضلاب شهرهای خوزستان حتی تا دهه ۹۰ نیز ادامه یافت و همچنان یکی از شکایات و مشکلات مردم این استان بوده است. همچنین تغداد زیادی از خانه های خرمشهر حتی در کوی آریا که منطقه اعیان نشین شهر بود به دلیل بازنگشتن ساکنان آنها مخروبه باقی ماند. در این مخروبه ها مهاجران جنگ زده با وضع بسیار دردناکی از فقر و ویرانی ساکن شدند. اما بدترین منطقه خرمشهر، کوی «معین» بود که به منطقه فقیرنشین و حاشیه ای شهر تبدیل شد. بسیاری از مردم فقیر که به کوی معین منقل شده بودند از کمترین امکانات شهری برخوردار بودند. این منطقه زیرساخت های شهری نداشت و واحدهای مسکونی نیز نیمه تمام مانده بود. ستاد بازسازی معین هم در پایان ۷۵ و با علام رسمی اتمام بازسازی خرمشهر، از منطقه خارج شد و این منطقه را نیمه تمام رها کرد. بسیاری از خانه های ناتمام به صورت مخروبه در آمد که به محل معتادان و بزهکاران تبدیل شد. (ص ۳۰۱)
تعدد مراکز تصمیم گیری و موازی کاری ها
به طور کلی بازسازی مناطق جنگی از اوخر سال ۶۰ و اوایل ۶۱ آغاز شد. بازسازی روستاها ابتدا برعهده جهاد سازندگی گذاشته شد اما پس از مدتی کوتاهی بازسازی مسکن روستایی به بنیاد مسکن واگذار شد. بازسازی شهرها به طور کلی جزو وظایف وزارت مسکن و شهرسازی قرار داده شد اما مقرر شد نهادهای مردمی بسیاری در بعنوان ستادهای معین به بازسازی شهرها کمک کنند. نهادهای مردمی که در بازسازی شهرها شرکت کردند. عمدتا تحت سازماندهی یا هماهنگی نهادهای ائمه جمعه استانها شکل گرفت. مثلا ستاد معین بازسازی سوسنگرد را ستاد امام جمعه وو نماینده امام در مازندران برعهده گرفتند. آستان قدس معین بازسازی هویزه شد و غیره. استان تهران نیز ستاد معین بازسازی خرمشهر تعیین شد، خرمشهری که پس از آزادی به نماد ملی مقاومت و پیروزی ایرانیان تبدیل شده بود. امام جمعه وقت تهران با اعلام این خبر گفت: مردم استان تهران همه با هم مسئولیت بازسازی خرمشهر را برعهده دارند و اگر همه کمک کنند تمام هزینه های بازسا زی خرمشهر از عموم مردم جمع آوری شده و تحت نظر ستاد معین در بازسازی شهر هزینه می شود. (صص ۲۵۱ - ۲۵۲) با احساس افتخار و غروری که مردم از آزادی مناطق اشغال شده و بویژه خرمشهر می کردند از این امر استقبال کردن و کمک برای بازسازی را نیز در ادامه جنگ می دانستند. اما تعدد مراکز تصمیم گیری، موازی کاریها، اختلاف نظرها، ناهماهنگی ها و تداخل ها از جمله عوامل اصلی ناکامی و مشکلات بازسازی شهرهای جنگزده بود. مثلا در بازسازی خرمشهر چهار سازمان و نهاد (سازمان بازسازی کشور، سازمان بازسازی خرمشهر،‌ ستاد معین بازسازی خرمشهر و شهرداری خرمشهر) به طور همزمان در بازسازی شهر حضور داشتند که هم به دلیل وضعیت جنگی و شتابزدگی و هم به دلیل ساختار اداری، هماهنگی چندانی بین آنها وجود نداشت. (ص ۲۶۳) این ستادها به دلیل ناهماهنگی در تقسیم کار و فعالیت ها بویژه در کارهای اجرایی در سطوح محلی یا بی نظمی و تعدد مسئولان و مسئولیت ها و در نتیجه اتلاف منابع تا پایان سال ۷۵ به حیات خود ادامه دادند تا این که دولت به صورت رسمی پایان عملیات بازسازی را اعلام کرد و ستادهای بازسازی منحل شدند. (ص ۲۵۳)
تجربه تلخ بازسازی خرمشهر
خرمشهر که بر اساس برنامه های بازسازی و شعارها قرار به یک شهر آرمانی و شهر نمونه اسلامی و انقلابی تبدیل شود و می خواستند با هیروشیما و ناکازاکی رقابت کنند اما در عمل و واقعیت به عرصه ای برای آزمون و خطا تبدیل شد. بازسازی خرمشهر به دلایل مختلف (از جمله بی تجربگی و غیره)، مخلوطی از سردرگمی و تجربه اندوزی در عمل شده بود. این تجربه ها و آزمون و خطاها هزینه های زیادی هم برای دولت و هم برای مردم خرمشهر داشت. دولت، هزینه های زیادی برای بازسازی شهر صرف کرد اما در نهایت مردم جنگزده نیز از نتیجه راضی نبودند. (ص ۳۰۷ - ۳۰۸) بدین ترتیب نه آثاری از تخریب ها و جنایات متجاوز به عنوان یادگاری برای نسل های بعدی در خرمشهر حفظ و نگهداری شد،‌ نه شهر براساس برنامه ها و آرمانها بازسازی شد و نه مردم جنگزده از بازسازی ها راضی بودند. بعد از گذشته سالها از پایان جنگ نه تنها خرمشهر بلکه حتی اهواز و دیگر شهرهای خوزستان هنوز گرفتار فقر، حاشیه نشینی و مشکلات آب و فاضلاب هستند. جالب است که بعد از ۴۰ سال هنوز آب و فاضلاب مهم ترین مشکل مردم خوزستان است آن هم در استانی که در کنار دریاست و به استان رودخانه ها شهره است.