مشاوران خوب

 کریم هدایت- شاید گویاترین و صریح‌ترین آیه درباره لزوم تبعیت دولت از افکار عمومی و رأی صاحبان اندیشه سیاسی (مشارکت سیاسی) آیه 61 توبه باشد که به اعتراض منافقان فرصت طلب، به ویژگی بارز مردمی بودن پیامبر(ص) اشاره می‌کند و نه تنها نسبتی را که منافقان به پیامبر اعظم داده‌اند، نفی نکرده، بلکه بر آن تأکید کرده است. این صفت را منافقان به  پیامبر اعظم داده‌اند، نفی نکرده، بلکه بر آن تاکید کرده است. این صفت را منافقان به عنوان صفت ذم از پیامبر یاد کرده‌اند، ولی خداوند به عنوان صفت مدح یاد کرده است:
«از جمله منافقان، کسانی هستند که پیامبر خدا را می‌آزارند و درباره او می‌گویند که گوش است، (یعنی سخت وابسته به آرای اطرافیان خویش بوده و استقلال رأی و اراده ندارد) به آنها بگو گوش بودن پیامبر به سود شماست (زیرا علت گوش بودن پیامبر دو چیز است) یکی اینکه به خدا باور دارد و (قهراً) بیشتر از آن چه خدا به او اختیار داده و تکلیف فرموده است، نمی‌طلبد و دیگر اینکه به مؤمنان نیز اعتماد دارد (و برای اندیشه آنان اعتبار قائل است) و او رحمتی است برای کسانی از شما که ایمان آوردند و آنان که پیامبر خدا را آزار می‌دهند، عذاب دردناکی در انتظارشان خواهد بود.» (توبه ـ 61)
شورا و مشورت، یکی از آموزه‌ها و تعالیم دینی است که فرهنگ اسلامی بر آن اهتمام و تأکید داشته است. مشورت به مفهوم تبادل آرا و افکار به منظور دستیابی به تصمیم صواب یا صواب‌تر، یکی از وظایف حکومت اسلامی و کارگزاران نظام دینی است. هرچند شیوه‌ها و مکانیزم‌های شورا و مشورت هیچ گاه روند مشخصی را طی نکرده است، امّا با توجه به مباحث نظری مقوله شورا، اهتمام فرهنگ سیاسی اسلام به نقش افراد و جامعه در تعیین سرنوشت شان به خوبی آشکار می‌شود. بنابراین، مشورت و شورا به مفهوم تضارب آرا و اختیار از اصحاب خرد برای رسیدن به نظر صواب یا احسن، خود زمینه‌های جدی مشارکت را در جامعه دینی فراهم می‌سازد. اگر چه مشورت در امور راه گشای مشکلات بسیاری است؛ اما اگر مشاور صلاحیت‌های لازم را دارا نباشد، نه تنها مشورت کننده بهره‌ای از آن نخواهد برد، بلکه زیان‌های آن بیش از منفعتش خواهد بود. پیامبر در صلح «حدیبیه» بر خلاف افکار عمومی‌یارانش که با اصل صلح و برخی از مفاد آن مخالفت بودند با مشرکان پیمان صلح بست و اعتراض صحابه را نادیده گرفت. گذشت زمان نیز ثابت کرد که عمل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به نفع مسلمانان بوده است. از این‌رو اسلام، ویژگی‌هایی برای مشاور برمی‌شمرد تا مشورت ثمربخش باشد:
۱- خدا ترسی: وجود این خصلت در مشاور او را مورد اعتماد قرار داده و از طرح راه‌هایی که خشنودی خدا در آن نیست و یا در نظر گرفتن منافع خویش برحذر باشد و از سر نیک‌اندیشی و خیرخواهی او را راهنمایی کند.
امام صادق (علیه‌السّلام) در این باره به سفیان ثوری می‌فرماید: «در کار خویش با کسانی مشورت کن که پروای الهی دارند».
۲- تجربه: مشاور می‌بایست در زمینه مورد مشورت، تجربه کافی، توانایی درک و تحلیل مشکل را داشته و با استفاده از تجارب گذشتگان، راه حل‌های مناسب با شرایط زمانی و مکانی مشورت کننده به او ارائه دهد و به فرموده علی (علیه‌السّلام)؛ خداوندان‌اندیشه و خرد و تجربه و دوراندیشی بهترین افراد برای مشورت‌اند.
۳- علم و آگاهی: ژرف‌اندیش و واقع‌نگر و با روحیات مشورت کننده آشنا باشد و با احاطه کافی بر ابعاد گوناگون مشکلات وی و ارائه آگاهی‌های نظری و عملی، بهترین راه حل را به مشورت کننده پیشنهاد کند.
از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است که: با دانشمندان صالح (که به دانش خویش عمل می‌کنند) مشورت کن و چون بر اجرای آن مصمم شدید، بر خدا توکل کنید.
۴- مشاور باید عاقل و آزاد‌اندیش باشد. هم‌چنان که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: با انسان عاقل مشورت کنید و از نظرش سرپیچی نکنید که پشیمان خواهید شد.
علی (علیه‌السّلام) نیز در این‌باره می‌فرماید: «آن کس که از نظرات و افکار دیگران بهره گیرد، مکان‌های لغزش و اشتباه را می‌شناسد».
در جنگ بدر (سال دوم)، پیامبر در کنار اولین چاه بدر اردو زد. حباب بن منذر گفت: یا رسول الله آیا به فرمان خداوند در این مکان فرود آمده آید یا براساس مصالح جنگی؛ پیامبر فرمود: مصالح جنگی. حباب گفت: پس دستور دهید کنار آخرین چاه که به دشمن نزدیک تر است، پیش رویم وآنجا اردو زنیم. پیامبر فرمود: رای تو به صواب نزدیک‌تر است.