خشکسالی اقتصادی-اجتماعی

 احمد یگانه- خشکسالي يکي ازپديده هاي اقليمي است که هر ساله خسارتهاي زيادي به بخش هاي مختلف طبيعي از جمله منابع آبي و محيط زيست و انسان در روي کره زمين وارد مي سازد. در دهه اخير با توجه با فراواني وقوع خشکسالي در ايران و کاهش منابع آبي، پيامدهاي آن ملموس شده و برنامه ريزان و مديران را با مشکل روبرو مي سازد.
تعریف خشکسالی یا دوران کم‌آبی از منظر اقتصادی-اجتماعی به ارتباط و پیوند میان عرضه و تقاضای برخی کالاهای اقتصادی با عناصر خشکسالی‌های آب‌وهوایی، هیدرولوژیکی و زراعتی می‌پردازد. این قسم از خشکسالی از آن جهت با سه مورد پیشگفتار متفاوت است که رخداد آن مستقیماً مبتنی بر فرآیندهای زمانی و مکانی عرضه و تقاضاست و به‌طور غیرمستقیم به کمبود ریزش‌های جوی مربوط است حال آنکه سه قسم دیگر کم‌آبی مستقیماً با کمبود بارندگی در ارتباط هستند. تأمین بسیاری از کالاهای اقتصادی از قبیل آب، علوفه، غلات، ماهی، انرژی برق-آبی، وابسته به آب‌وهواست. به علت تغییرات طبیعی اقلیم، آب در برخی سال‌ها فراوان است اما در سال‌های دیگر قادر به تأمین نیازهای انسانی و محیط‌زیستی نیست. کم‌آبی اقتصادی-اجتماعی زمانی رخ می‌دهد که میزان نیاز برای آب از میزان عرضهٔ آن پیشی می‌گیرد که در نهایت به ورشکستگی منابع آب منجر می‌شود؛ این نوع خشکسالی می‌تواند به صورت غیرمستقیم از تغییرات وضعیت آب وهوا تأثیر بپذیرد اما در وقوع آن بسیاری عوامل انسانی و به خصوص مدیریتی نقشی بسزا دارند. خشکسالی اقتصادی-اجتماعی بیشتر محصول طراحی و برنامه‌ریزی غیرعلمی و مدیریت ناسنجیده منابع آب است و نه به دلیل کم‌آبی ناشی از کاهش مفرط ریزش‌های جوی. پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم، به ویژه در اثر افزایش گازهای گلخانه ای، طی سال های اخیر مشکلات زیادی را همراه داشته که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم بخش های مختلف جامعه را تحت تاثیر قرار داده است. یکی از مهمترین این پیامدها افزایش وقوع بلایای جوی-اقلیمی نظیر سیل، خشکسالی، چرخندهای حاره ای، بالا آمدن سطح آب دریا، توفان گرد و غبار و ... است، که شایع ترین آنها در ایران وقوع سیل و خشکسالی است. با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران و سیستم های سینوپتیکی که این منطقه را تحت تاثیر قرار می دهند، آشکار است که خشکی از جمله ویژگی های این منطقه به حساب می آید و خشکسالی یکی از مهمترین و شایع ترین بلایای جوی-اقلیمی است که این کشور را متاثر می سازد. از آن جا که خشکسالی، بخش های مختلف جامعه مانند منابع آب، کشاورزی، صنعت، اقتصاد، بهداشت و ... را تحت تاثیر قرار می دهد، لذا پایش و ارزشیابی این بلیه در آینده به منظور ارایه ی برنامه ریزی صحیح در بخش های مختلف جامعه، امری لازم و ضروری است.
کارشناسان سازمان جهانی هواشناسی می‌گویند: خشکسالی یک دوره خشکی طولانی در چرخه طبیعی آب و هوایی است که می‌تواند در هر منطقه‌ای از جهان روی بدهد. این پدیده بر اثر کاهش بارش نزولات آسمانی  و به تدریج پدیدار می‌شود اما عواملی مانند فقر و استفاده نادرست از زمین نیز موجب تشدید آسیب‌پذیری در برابر خشکسالی شده‌اند.
این کارشناسان می‌گویند: اکنون سراسر جهان با سطح بی‌سابقه‌ای از خشکسالی رو به رو شده و امکان پیشگیری از رخداد خشکسالی به عنوان یک پدیده طبیعی وجود ندارد اما در سال‌های اخیر با وقوع خشکسالی‌های متعدد در مناطق مختلف جهان تحقیقات زیادی در این خصوص انجام شده است. با مطالعه و بررسی سیر تحولی خشکسالی و تاثیرات ناشی از آن می‌توان امیدوار بود که در آینده بتوان تاثیرات آن را در آینده کاهش داد. خشکسالی به طور کلی با کاهش بارش نزولات آسمانی شروع می‌شود که تشدید تبخیر آب و استفاده بیش از حد از منابع آبی نیز آن را تشدید می‌کند. مطالعات انجام شده در این زمینه نشان داده است که خشکسالی پدیده‌ای است که به طور مکرر اما اغلب غیرمنتظره روی‌ می‌دهد و در آینده نیز چنین خواهد بود.  سازمان ملل: فقط در دو دهه گذشته، خشکسالی در جهان بر زندگی ۱.۵ میلیارد نفر تاثیر گذاشته و موجب زیان اقتصادی به میزان حداقل ۱۲۴ میلیارد دلار شده استخشکسالی پدیده جدیدی نیست اما به گفته دانشمندان، افزایش دمای جهانی بر اثر تغییرات آب و هوایی و تغییرات الگوهای بارشی موجب افزایش موارد خشکسالی شده و احتمالا اوضاع بدتر هم خواهد شد. کشاورزی به طور معمول اولین بخشی است که تاثیرات خشکسالی را تجربه می‌کند اما تاثیرات خشکسالی در ادامه، در بخش‌های مختلفی از صنعت برق‌آبی گرفته تا حتی گردشگری و حمل‌ونقل نیز دیده تسری خواهد یافت.