کائنات تولید، مصرف و آینده قیمت‌گذاری بنزین در ایران را بررسی می کند
دولت کجا باید هزینه کند؟
رسول ملاحیدری- روز گذشته رئیس سازمان برنامه و بودجه در مجلس با اشاره به اینکه امروز ۶ میلیارد دلار بنزین وارد می کنیم، تاکید کرد: این پول از نان، دارو و بنیه دفاعی مردم کم می شود. هر چقدر بنزین وارد کنیم پول بنیه دفاعی، غذا و داروی مردم کم می شود؛ چون یک پول است. کجا هزینه کنیم؟
ما این نخستین باری نیست که در ماه‌های گذشته شاهد چنین اظهاراتی هستیم. اظهاراتی که ریشه در ناترازی مزمن انرژی در ایران و حساس بودن ابعاد گران‌سازی بنزین دارد.
مسعود پزشکیان، ۱۹ مرداد ۱۴۰۴ در دیدار با اصحاب رسانه گفت: «من نمی‌خواهم بنزین را برای محرومین گران کنم، امابه کسی که چهار برابر بنزین مصرف می‌کند؛ چرا باید اینگونه یارانه بدهیم؟ اینها نیاز به کمک شما دارد. نیاز به همراهی و وحدت.»
محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور ۱۱ اسفند ۱۴۰۳ گفت: «طبق قانون میزان مصرف بنزین ۱۰۰ میلیون لیتر در روز بوده، اما در بخش‌هایی از سال به ۱۳۱ میلیون لیتر در روز در مصرف بنزین رسیدیم که قیمت تمام شده هر لیتر بنزین برای دولت ۵۰ سنت است، اما با نرخ ۱۵۰۰ تومان می‌فروشیم.»
محمدجعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی رئیس‌جمهور ۲۹ آبان ۱۴۰۳ در گفتگوی ویژه خبری به این مسئله اشاره کرد و اظهار داشت: «قیمت بنزین در کشور ما از آب خوردن ارزان‌تر است. طبیعی است که وقتی بنزین در زمان مناسب و با توجیح مردم گران می‌شود، متناسب با آن باید حقوق‌های کم درآمد‌ها افزایش پیدا کند و ادامه قیمت بنزین با وضعیت فعلی ممکن نیست.»
مصرف روزانه بنزین در ایران به ۱۳۳ میلیون لیتر رسیده است
مصرف روزانه بنزین در ایران به عدد نگران‌کننده ۱۳۳.۷ میلیون لیتر رسیده است. این حجم بالا، زنگ خطری برای بخش انرژی و نشانه‌ای از فشار بی‌سابقه بر زیرساخت‌های پالایشی کشور محسوب می‌شود. رشد تقاضا در حوزه حمل‌ونقل و نبود برنامه منسجم برای کاهش مصرف، کشور را در مسیر ناترازی سوخت قرار داده است. در حالی‌که تولید پالایشگاه‌ها در وضعیت حداکثری قرار دارد، شکاف میان عرضه و تقاضا همچنان پابرجاست. این وضعیت اگر ادامه یابد، وابستگی به واردات بنزین افزایش می‌یابد و هزینه‌های ارزی کشور را بالا می‌برد.
ظرفیت تولید به ۱۱۴ میلیون لیتر رسید
«طبق آخرین آمارهای اعلام شده، میزان مصرف بنزین در کشور طی مهر ماه به ۱۳۳ میلیون لیتر رسیده است. در حال حاضر، ظرفیت تولید بنزین در کشور تا ۱۱۴ میلیون لیتر امکان‌پذیر است.»
همزمان با اتمام فصل تابستان و بازگشایی مدارس، پیش‌بینی می‌شد که میزان مصرف بنزین در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته یا در مقایسه با فصل تابستان کاهش یابد؛ اما طبق آخرین آماری که اعلام شده، ما شاهد افزایش میزان مصرف بنزین در کشور هستیم که همین امر خود زمینه‌ساز رشد میزان مصرف بنزین تا ۶.۵ درصد شده است. بر اساس این گزارش، میانگین مصرف روزانه بنزین کشور در مهرماه ۱۴۰۴ به ۱۳۳.۷ میلیون لیتر رسید که نسبت به مهر سال گذشته با میانگین ۱۲۶ میلیون لیتر، ۸ میلیون لیتر در روز افزایش داشته است.
طبق این آمار، بیشترین میزان مصرف در روز پنجم مهر با ۱۴۷.۳ میلیون لیتر و کمترین آن در بیست‌وپنجم مهر با ۱۱۹.۳ میلیون لیتر ثبت شد. این روند، در عین آن‌که در مقایسه با شهریور ۱۴۰۴ (با میانگین مصرف ۱۴۱.۷ میلیون لیتر) بیش از ۵ درصد کاهش نشان می‌دهد، اما در مقایسه سالانه همچنان حاکی از افزایش پیوسته تقاضای سوخت در کشور است.
افزایش مصرف بنزین در حالی رخ داده که سیاست‌های کنترل مصرف، توسعه کارت سوخت و افزایش سهمیه سوخت در برخی مناطق، اثر محدودی بر روند رشد تقاضا داشته و به باور کارشناسان، تداوم رشد سفرهای بین‌شهری و افزایش تعداد خودروهای فعال از عوامل اصلی ثبت این رکورد جدید به‌شمار می‌رود.
همزمان با افزایش میزان مصرف بنزین در کشور، برنامه‌ریزی و اقدامات لازم در جهت تأمین و تولید بنزین نیز در دستور کار قرار گرفته است که اجرای این امر باعث شده میزان واردات بنزین در کشور روند کاهشی داشته باشد.
در همین راستا، به همت مهندسان و متخصصان داخلی و طبق آخرین آمارهای اعلام شده، ظرفیت تولید روزانه بنزین کشور به بیش از ۱۱۴ میلیون لیتر رسیده که ۵۸ میلیون لیتر آن (معادل ۵۰ درصد کل تولید کشور)، با همت مهندسان ایرانی و تحت مدیریت قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء تولید می‌شود.
پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس به‌عنوان بزرگ‌ترین پالایشگاه میعانات گازی جهان، نماد خودباوری مهندسی ایران محسوب می‌شود. این پالایشگاه با تولید روزانه ۴۵ میلیون لیتر بنزین یورو۵، ۱۲ میلیون لیتر گازوئیل سبک و سنگین، ۴ میلیون لیتر گاز مایع (LPG) و ۳ میلیون لیتر سوخت جت، عملاً وابستگی کشور به واردات بنزین را پایان داده است.
برپایه این گزارش، ۸۰ درصد اجرای پروژه توسط نیروهای ایرانی و ۷۰ درصد کالاهای آن در داخل کشور تولید شده است؛ موضوعی که نشان‌دهنده توان بالای مهندسی و خودباوری ملی در حوزه انرژی است.
در ادامه، تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت کشور با ظرفیت ۱۲۰ هزار بشکه در روز و استفاده از ۹۰ درصد تجهیزات داخلی، روزانه ۱۳ میلیون لیتر بنزین با استاندارد یورو۵ تولید می‌کند. این پروژه با جلوگیری از خام‌فروشی میعانات گازی، نقش مهمی در زنجیره ارزش صنعت نفت ایران به‌شمار می‌رود.
طبق آخرین آمارهای اعلام شده، تاکنون ۳۰۰ حلقه چاه نفت و گاز حفر شده، بیش از ۷۵۰۰ کیلومتر خط انتقال نفت و گاز در خشکی و دریا اجرا شده و ۲۸۰ مخزن ذخیره استراتژیک نفت و فرآورده‌ها با ظرفیت تجمیعی ۲۳ میلیون مترمکعب ساخته شده است. بر اساس این گزارش، پروژه‌های ملی نفت و گاز با هدف افزایش بهره‌وری، توسعه فناوری‌های پالایشگاهی و ایجاد ارزش افزوده در صنایع پایین‌دستی ادامه دارند. ایران امروز با تکیه بر نیروی انسانی متخصص، در جمع پنج کشور توانمند جهان در اجرای پالایشگاه‌های میعانات گازی قرار دارد.
دلایل رشد مصرف بنزین
افزایش استفاده از خودروهای شخصی در کلان‌شهرها مهم‌ترین عامل رشد مصرف است. ضعف سیستم حمل‌ونقل عمومی، بسیاری از شهروندان را به استفاده روزانه از خودرو شخصی سوق داده است. در برخی شهرها، ناوگان اتوبوسرانی فرسوده و خطوط مترو ناکافی‌اند و این مسئله فشار سوخت را چندبرابر کرده است.
کاهش انگیزه برای استفاده از سوخت‌های جایگزین مانند CNG نیز نقش قابل توجهی دارد. قیمت پایین بنزین در مقایسه با گاز طبیعی فشرده، باعث کاهش مراجعه رانندگان به جایگاه‌های گاز شده است. همچنین بسیاری از خودروهای جدید با سیستم دوگانه‌سوز عرضه نمی‌شوند و این مسئله سهم بنزین را در ترکیب سوخت کشور افزایش داده است. افزایش تردد بین‌شهری در فصل‌های سفر، رشد فعالیت‌های خدماتی و صنعتی، و توزیع نامتوازن سوخت میان استان‌ها، از دیگر عوامل اثرگذار محسوب می‌شوند. از سوی دیگر، بخشی از مصرف به قاچاق سوخت مربوط می‌شود که با اختلاف قیمت بنزین ایران و کشورهای همسایه، همچنان سودآور باقی مانده است. این ترکیب پیچیده از عوامل، رشد ۱۲۰ میلیونی مصرف روزانه را توضیح می‌دهد.
مصرف بنزین روی خط هشدار
براساس گزارش تازه شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، تنها در پنجم مهرماه امسال، مصرف بنزین از ۱۴۷ میلیون لیتر در یک روز فراتر رفته است و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۱۴۰۷ این رقم ممکن است به ۱۷۰ میلیون لیتر در روز برسد. البته که این اعداد تخمینی هستند و صحت و سقم آنها به مدل‌های اقتصادی، نرخ رشد جمعیت، رشد ناوگان، قیمت نفت و... بستگی دارد.
مدت‌هاست زنگ هشدار ناترازی انرژی در کشور به صدا درآمده است و در این میان روزانه صدها میلیون لیتر بنزین، حیاتی‌ترین سوخت حمل‌ونقل در کشور مصرف می‌شود. براساس گزارش تازه شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، تنها در پنجم مهرماه امسال، مصرف بنزین از ۱۴۷ میلیون لیتر در یک روز فراتر رفته است و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۱۴۰۷ این رقم ممکن است به ۱۷۰ میلیون لیتر در روز برسد. البته که این اعداد تخمینی هستند و صحت و سقم آنها به مدل‌های اقتصادی، نرخ رشد جمعیت، رشد ناوگان، قیمت نفت و... بستگی دارد؛ اما بزرگی چنین عددی، این سؤال را مطرح می‌کند که آیا می‌توان روند مصرف را مهار کرد؟
شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران در گزارشی آماری از میانگین مصرف بنزین در ماه‌های اخیر عنوان کرده که میانگین مصرف روزانه بنزین در ماه‌های تیر، مرداد و شهریور امسال در یک منحنی صعودی به ترتیب ۱۲۳.۵، ۱۳۷.۷ و ۱۴۱.۷ میلیون لیتر بوده است. همچنین این رقم در مهرماه امسال به ۱۳۳.۷ میلیون لیتر در روز رسیده است. سرانه مصرف بنزین در ایران هم‌اکنون چهار لیتر در روز است که بالاتر از متوسط جهانی (سه لیتر در روز) است و به گفته شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، اگر روند کنونی رشد مصرف بنزین ادامه یابد، ناترازی بنزین تا سال ۱۴۰۷ بیش از ۱۶ میلیارد دلار در سال ارزبری خواهد داشت. در گزارش دیگری از همین شرکت، به آمار حیرت‌انگیزی درباره مصرف بنزین موتورسیکلت‌ها اشاره شده است. در این گزارش آمده است: «موتورسیکلت‌ها با میانگین مصرف روزانه بیش از ۳.۵۵ میلیون لیتر بنزین در ۶ماهه اول امسال، حدود ۶۶۰ میلیون و ۵۰۰ هزار لیتر بنزین معادل حدود یک تریلیون و ۱۱۳ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان مصرف کرده‌اند.»
الگوگیری از تجربه جهانی
هادی موسوی، کارشناس حوزه انرژی درباره مصرف بالای بنزین و هزینه سنگین تأمین آن می‌گوید که برای اصلاح الگوی مصرف، چاره‌ای جز بهره‌گیری از تجربه‌های جهانی وجود ندارد. به گفته او، در کشورهای مختلف، هم قیمت سوخت به‌صورت شناور تعیین می‌شود و هم امکان دسترسی مردم به خودروهایی با سوخت‌های متنوع و مصرف متفاوت فراهم است. این کارشناس تأکید می‌کند که تحقق هر یک از این راه‌حل‌ها به‌تنهایی کافی نیست و تنها اجرای همزمان آنها می‌تواند نتیجه مطلوب را به همراه داشته باشد. در این میان، سوخت‌های جایگزین مانند CNG می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند؛ سوختی پاک‌تر و دردسترس‌تر که زمانی بخش مهمی از ناوگان کشور را تأمین می‌کرد. بااین‌حال، در سال‌های اخیر بسیاری از جایگاه‌های CNG به دلایل اقتصادی یا مدیریتی تعطیل شده‌اند. احیای این جایگاه‌ها، تولید خودروهای دوگانه‌سوز و تشویق مردم به استفاده از این سوخت، می‌تواند در کاهش مصرف بنزین مؤثر باشد.
اندونزی، تجربه‌ای نزدیک به شرایط ایران
موسوی، درباره تجربه سایر کشورها در کنترل مصرف سوخت توضیح می‌دهد که کشورها سیاست‌ها و سناریوهای متفاوتی در این حوزه داشته‌اند، اما نزدیک‌ترین نمونه به شرایط ایران را می‌توان در تجربه اندونزی یک دهه پیش مشاهده کرد. او توضیح داد که آن زمان اندونزی هم مصرف بالای بنزین داشت و هم قیمت سوخت نسبت به قیمت جهانی بسیار کمتر بود که باعث قاچاق گسترده می‌شد. او در ادامه توضیح می‌دهد که این کشور با شناورسازی قیمت سوخت، درآمد حاصل از حذف یارانه‌های پنهان را صرف توسعه زیرساخت، آموزش و سلامت مردم کرد و نتیجه این اقدامات کاهش فشار بودجه، توقف قاچاق و افزایش قابل‌توجه توسعه زیرساخت‌ها بود.
در چنین شرایطی معمولاً بحث افزایش قیمت سوخت مطرح می‌شود؛ نسخه‌ای تکراری که به‌تنهایی راه‌حل مناسبی نیست و بر اساس تجربه تاریخی منجر به کاهش مصرف نشده است؛ بلکه تبعات اقتصادی و اجتماعی آن، مانند شوک‌های قیمتی یا ناآرامی‌های سال ۱۳۹۸ را نیز در پی داشته است. از سوی دیگر، بخش عمده مصرف سوخت در اختیار قشر پردرآمد جامعه است و این گروه معمولاً در برابر افزایش قیمت واکنش بازدارنده‌ای نشان نمی‌دهند.
به گفته موسوی اصلاح الگوی مصرف و تغییر نگرش فرهنگی در استفاده از خودروهای شخصی، حتی در سفرها، از اقداماتی است که باید به‌صورت جدی دنبال شود. تحقق این هدف بدون توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی ممکن نخواهد بود. در همین میان سفرهای اشتراکی اسنپ و تپسی که به‌تازگی در این اپلیکیشن‌ها اضافه شده است در کاهش مصرف سوخت بی‌تأثیر نیست به‌طوری‌که کارشناسان می‌گویند می‌توانند تا ۷۰۰ میلیون دلار در مصرف بنزین صرفه‌جویی کنند.
افزایش تولید نمی‌تواند افزایش مصرف را جبران کند
موسوی درباره امکان افزایش سرمایه‌گذاری در بخش پالایشگاهی و تأثیر آن بر جبران کسری بنزین، بیان می‌کند که هرگونه توسعه در این حوزه نیازمند بررسی دقیق اقتصادی و فنی است تا به زیان جدیدی منجر نشود. او با اشاره به تجربه‌های گذشته گفت: «تجربه نشان داده افزایش تولید نمی‌تواند افزایش مصرف را جبران کند، چراکه سرعت رشد وسایل نقلیه و فرسودگی خودروها بیش از زمان لازم برای ساخت و توسعه پالایشگاه است.»
به عقیده او هزینه‌های بالای احداث و نوسازی پالایشگاه‌ها و همچنین دشواری دسترسی به فناوری‌های روز دنیا، باعث شده ظرفیت سرمایه‌گذاری در این بخش محدود و در بسیاری موارد غیراقتصادی باشد.
مصرف سوخت خودروهای ایرانی بالاست
موسوی اشاره می‌کند که سهم خودروهای فرسوده و ناکارآمد در مصرف بالای بنزین چشمگیر است و روند اسقاط آنها متوقف شده است. موسوی می‌گوید: «بد مصرفی خودروها در ایران نسبت به کشورهای مشابه بسیار زیاد است و میانگین مصرف سوخت خودروهای ایران ۱.۵ برابر میانگین جهانی است.» به گفته او عوامل متوقف‌شدن اسقاط خودروهای فرسوده نیز روشن است؛ به علت تحریم، عدم افزایش پس‌انداز ملی، استهلاک زیاد سرمایه و خودرو و کمبود منابع دولتی، اسقاط خودروهای فرسوده تقریباً متوقف شده است. این کارشناس انرژی، درباره فشارهای ناشی از مصرف بالای سوخت بر بودجه و تراز انرژی کشور توضیح می‌دهد که هزینه‌های ناشی از کسری بنزین و تولید سوخت بسیار سنگین است و می‌گوید: «سالیانه بیش از ۵ میلیارد دلار هزینه بابت رفع کسری بنزین پرداخت می‌شود که این رقم به‌علاوه هزینه‌های یارانه پنهان تولید سوخت است که بیش از ۵۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود.»
نظام سهمیه‌بندی؛ کنترل مصرف یا تشدید رانت؟
این کارشناس انرژی معتقد است افزایش مصرف بنزین نتیجه مجموعه‌ای از عوامل گوناگون است؛ از جمله پایین‌بودن قیمت سوخت، نبود تنوع در سبد انرژی، فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل و برخی عادت‌های فرهنگی در استفاده از خودرو. او با اشاره به ساختار فعلی توزیع سوخت می‌گوید: «نظام سهمیه‌بندی نهتنها باعث کاهش مصرف نشده؛ بلکه باعث ایجاد رانت و قاچاق می‌شود.» به گفته موسوی، نبود زیرساخت مناسب برای تولید و توزیع سوخت‌های جایگزین و محدود بودن دسترسی به خودروهای چندسوخته، از مهم‌ترین موانع متنوع‌سازی سبد سوخت کشور به شمار می‌رود.»
روند کند توسعه زیر ساخت ها
واردات محدود موتورسیکلت‌های برقی آغاز شده است؛ اما هنوز با مقیاس موردنیاز کشور فاصله بسیاری دارد. جمع‌آوری خودروهای فرسوده، توسعه زیرساخت شارژ برقی و حمایت از تولید خودروهای کم‌مصرف، اقداماتی است که بدون آنها نمی‌توان انتظار اصلاح واقعی در بازار سوخت را داشت.
هادی موسوی، کارشناس انرژی درباره امکان برقی‌سازی خودروها برای کاهش مصرف بنزین در ایران تأکید می‌کند که این روند نیازمند ایجاد زیرساخت‌های گسترده است. به گفته او، مهم‌ترین زیرساخت لازم، ایستگاه‌های شارژ خودروهای برقی است که باید در مسیرهای شهری و بین‌شهری ایجاد شوند. او همچنین توضیح داد که شبکه‌ای گسترده از خدمات پشتیبانی و پس از فروش نیز برای موفقیت برقی‌سازی ضروری است. او توضیح می‌دهد که تحریم‌ها می‌توانند روند توسعه این زیرساخت‌ها را کند کنند و بر فراهم‌کردن تجهیزات و فناوری‌های موردنیاز تأثیرگذار باشند. او پیش‌بینی می‌کند مصرف بنزین در سال آینده روند افزایشی خواهد داشت و اگر دولت تمهیدی نیندیشد، با مشکلات متعددی مواجه خواهد شد.
اختلاف فاحش مصرف بنزین ایران و ترکیه به دلیل خودروهای پرمصرف
ایران و ترکیه با تعداد مشابه حدودی خودرو، مصرف بنزینی کاملاً متفاوت دارند؛ ایران روزانه بیش از ۱۰۰ میلیون لیتر بنزین مصرف می‌کند، در حالی که ترکیه با ۲۰ تا ۳۰ میلیون لیتر، الگویی موفق از مدیریت سوخت را به نمایش گذاشته است.
مصرف بنزین در ایران، زنگ خطری برای اقتصاد و محیط‌زیست کشور است. این در حالی است که ترکیه، با جمعیتی مشابه و حدود ۲۰ میلیون خودرو، تنها ۲۰ تا ۳۰ میلیون لیتر بنزین در روز مصرف می‌کند.
این اختلاف فاحش، نتیجه تفاوت‌های اساسی در نوع خودروها، توسعه حمل‌ونقل عمومی و تنوع سبد سوخت در دو کشور است. در حالی که ترکیه با خودروهای کم‌مصرف، ناوگان حمل‌ونقل مدرن و استفاده گسترده از سوخت‌های جایگزین، مصرف بنزین را بهینه کرده، ایران همچنان درگیر خودروهای پرمصرف، ناوگان فرسوده و وابستگی شدید به بنزین است.
خودروهای پرمصرف، پاشنه آشیل مصرف بی‌رویه
یکی از اصلی‌ترین دلایل مصرف بالای بنزین در ایران، استانداردهای پایین خودروهای داخلی است. طبق اعلام سازمان محیط‌زیست، میانگین استاندارد خودروهای ایرانی «یورو ۲» است، در حالی که خودروهای ترکیه با استانداردهای یورو ۵ و ۶، مصرف سوختی به‌مراتب پایین‌تر دارند. خودروهای داخلی با موتورهای قدیمی ماننددر شهر به ازای هر ۱۰۰ کیلومتر تا ۱۳ لیتر بنزین مصرف می‌کنند. در مقابل، خودروهای پرفروش در ترکیه، مانند فیات اگیا، رنو کلیو و تویوتا کرولا، با موتورهای مدرن، تنها ۴ تا ۵.۴ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر مصرف دارند.
خودروهای ایرانی با فناوری دهه‌های گذشته تولید می‌شوند و به دلیل انحصار بازار، انگیزه‌ای برای بهبود مصرف سوخت وجود ندارد. این در حالی است که ترکیه با به‌روزرسانی مداوم ناوگان خود و استفاده از برندهای معتبر جهانی، مصرف سوخت را به حداقل رسانده است. البته که ارزان و در دسترس بودن بیش از اندازه بنزین در ایران نیز روی این روند تاثیرگذار است که این موضوع البته با میزان درآمدهای مردم در ۲ کشور همخوانی دارد.
حمل‌ونقل عمومی؛ عقب‌ماندگی ایران، پیشرفت ترکیه
توسعه حمل‌ونقل عمومی یکی دیگر از عوامل کلیدی در کاهش مصرف بنزین ترکیه است. متروی استانبول، با پوشش گسترده و جابه‌جایی میلیون‌ها مسافر در روز، در کنار سیستم‌های اتوبوسرانی مدرن و تراموا، استفاده از خودروهای شخصی را به‌شدت کاهش داده است. در مقابل، ناوگان حمل‌ونقل عمومی ایران، به‌ویژه در کلان‌شهرها، با کمبود اتوبوس، فرسودگی واگن‌های مترو و عدم توسعه زیرساخت‌ها مواجه است.
بر اساس گزارش‌ها، در پنج کلان‌شهر ترکیه، اقتصاد حمل‌ونقل عمومی در دهه گذشته چنان تقویت شده که بسیاری از شهروندان ترجیح می‌دهند به‌جای خودرو شخصی، از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنند. در ایران، اما، قانون هوای پاک که نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی را پیش‌بینی کرده بود، به دلیل عدم اجرا، عملاً بی‌اثر مانده است. این وضعیت، مصرف‌کنندگان را به استفاده از خودروهای شخصی با مصرف سوخت بالا سوق داده است.
مدیریت صحیح مصرف بنزین
مدیریت مصرف بنزین در ایران با چالش‌های جدی مواجه است که رشدبی‌رویه مصرف و عدم کنترل مؤثر آن از مهم‌ترین آنهاست. برای مقابله با اینمشکل، رویکردی چندجانبه و جامع ضروری به نظر می‌رسد. در درجه اول،اصلاح الگوی مصرف سوخت از طریق آموزش گسترده و فرهنگ‌سازی درجامعه اهمیت ویژه‌ای دارد. این امر می‌تواند شامل آگاهی‌بخشی درباره پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی مصرف بی‌رویه سوخت و ترویج روش‌های صرفه‌جویی در مصرف باشد. همزمان، بهره‌گیری از فناوری‌هاینوین در مدیریت مصرف سوخت می‌تواند تحولی اساسی ایجاد کند. استفادهاز سامانه‌های هوشمند سوخت، کارت‌های هوشمند و سیستم‌های پیشرفته مدیریت مصرف، امکان نظارت دقیق‌تر بر الگوهای مصرف را فراهم می‌آورد. این فناوری‌ها نه تنها به شناسایی و کنترل مصرف بی‌رویه کمک می‌کنند،بلکه ابزاری کارآمد برای مقابله با قاچاق سوخت نیز هستند. اصلاح ساختارقیمت‌گذاری بنزین نیز گامی حیاتی در مدیریت مصرف است. این اقدام بایدبا دقت و حساسیت انجام شود تا ضمن ایجاد انگیزه برای مصرف بهینه،فشار اقتصادی نامتناسبی بر اقشار آسیب‌پذیر جامعه وارد نکند. می‌توان ازروش‌هایی مانند قیمت‌گذاری پلکانی یا اختصاص سهمیه‌های متفاوت برایگروه‌های مختلف مصرف‌کننده استفاده کرد. علاوه بر این، تشویق به استفادهاز وسایل نقلیه کم‌مصرف و سرمایه‌گذاری در توسعه حمل‌ونقل عمومی می‌تواند به کاهش وابستگی به خودروهای شخصی و در نتیجه کاهش مصرف بنزین منجر شود. همچنین، بهبود کیفیت سوخت تولیدی و ارتقای استانداردهای خودروسازی داخلی می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر کاهش مصرف داشته باشد. در مجموع، مدیریت صحیح مصرف بنزین نیازمندترکیبی از اقدامات فنی، اقتصادی و فرهنگی است. موفقیت در این زمینه نهتنها به کاهش هزینه‌های اقتصادی و زیست‌محیطی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند گامی مهم در جهت توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی شهروندانباشد. این رویکرد جامع، با ایجاد تعادل بین نیازهای مصرف‌کنندگان والزامات حفاظت از منابع ملی، می‌تواند الگویی کارآمد برای مدیریت منابع انرژی در کشور ارائه دهد.
مبارزه با قاچاق سوخت
قاچاق سوخت به کشورهای همسایه، یکی از معضلات جدی در مدیریتانرژی ایران است که تأثیرات منفی گسترده‌ای بر اقتصاد و امنیت ملی دارد. این پدیده، ناشی از اختلاف قیمت قابل توجه سوخت بین ایران و کشورهایهمجوار، روزانه باعث خروج 5 تا 7 میلیون لیتر بنزین از کشور می‌شود که ارزش سالانه آن به حداقل 4 میلیارد دلار می‌رسد. مبارزه با این چالش پیچیده، رویکردی جامع و چندبعدی را می‌طلبد. راهکارها شامل استفاده ازفناوری‌های پیشرفته دیجیتال و سامانه‌های ردیابی هوشمند، سیستم‌هایپیشرفته مانیتورینگ در مرزها، ردیابی ماهواره‌ای خودروهای حمل سوخت وتحلیل داده‌های کلان برای شناسایی الگوهای مشکوک است. تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، شامل تبادل اطلاعات و عملیات مشترکمرزی، اهمیت ویژه‌ای دارد. یکسان‌سازی نسبی قیمت‌ها در منطقه و اصلاح تدریجی و هوشمندانه نظام یارانه‌ای سوخت در داخل کشور، با توجه به شرایط اقشار آسیب‌پذیر، می‌تواند انگیزه‌های اقتصادی قاچاق را کاهش دهد. استفاده از سیستم‌های هوشمند توزیع سوخت، تشدید مجازات‌های قانونی برای قاچاقچیان، تقویت نظارت‌های مرزی و افزایش کارآیی نیروهای انتظامی و امنیتی نیز ضروری است. فرهنگ‌سازی و آگاهی‌بخشی عمومی درباره پیامدهای منفی قاچاق سوخت و تقویت مشارکت مردمی در مبارزه باآن، مکمل اقدامات رسمی است. موفقیت در این مبارزه، ضمن بهبود ترازعرضه و تقاضای داخلی بنزین، می‌تواند منافع اقتصادی قابل توجهی برای کشور به همراه داشته و زمینه را برای سرمایه‌گذاری‌های بیشتر درزیرساخت‌های انرژی و توسعه اقتصادی پایدار فراهم آورد.
خودروهای برقی، راهکاری مؤثر
گذار از خودروهای بنزینی به خودروهای برقی راهکاری امیدبخش و مؤثربرای مقابله با چالش ناترازی بنزین و کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی درایران است. با توجه به پتانسیل بالای تولید برق و دسترسی به منابع انرژیتجدیدپذیر، ایران زمینه مناسبی برای این تحول دارد. برای تسریع این روند،اتخاذ سیاست‌های حمایتی و تشویقی ضروری است، از جمله ارائه مشوق‌های مالی، توسعه زیرساخت‌های شارژ، حمایت از تحقیق و توسعه،همکاری با خودروسازان داخلی و بین‌المللی، آموزش و فرهنگ‌سازی، اصلاحقوانین مرتبط و ایجاد مشوق‌های غیرمالی. اگرچه این گذار با چالش‌هاییمانند هزینه بالای اولیه خودروهای برقی و نیاز به سرمایه‌گذاری درزیرساخت‌ها همراه است، مزایای بلندمدت آن شامل کاهش وابستگی به واردات بنزین، بهبود کیفیت هوا و امکان استفاده از منابع انرژی پاک، اینتلاش را توجیه می‌کند. این حرکت باید بخشی از یک استراتژی جامع‌تر برای مدیریت مصرف انرژی و کاهش آلودگی در بخش حمل و نقل باشد که شامل بهبود سیستم حمل و نقل عمومی و بهینه‌سازی مصرف سوخت در خودروهایموجود نیز می‌شود. با برنامه‌ریزی دقیق، ایران می‌تواند گام‌های مؤثری درجهت کاهش مصرف بنزین و حرکت به سمت آینده‌ای پایدارتر در حوزه حمل ونقل بردارد.
نوسازی پالایشگاه‌های موجود
نوسازی و بهینه‌سازی پالایشگاه‌های کشور یکی از راهکارهای اساسی برای مقابله با چالش ناترازی بنزین در ایران است. فناوری قدیمی و بارگذاری بیش از ظرفیت اسمی پالایشگاه‌ها، مشکلات متعددی را ایجاد کرده است. این پالایشگاه‌ها با محدودیت‌های فنی و ظرفیتی مواجه هستند که توان پاسخگویی به رشد فزاینده تقاضای سوخت را از آنها سلب کرده است. استفاده مداوم از تجهیزات فرسوده و بارگذاری بیش از حد منجر به فرسودگی زودهنگام، تولید محصولات با کیفیت پایین، کاهش راندمان عملیاتی و افزایش چشمگیر هزینه‌های تعمیر و نگهداری شده است. این وضعیت نه تنها بر کمیت و کیفیت تولید بنزین تأثیر منفی گذاشته، بلکه مصرف انرژی وآلایندگی زیست‌محیطی را نیز افزایش داده است. برای غلبه بر این چالش‌ها،اجرای برنامه‌ای جامع برای نوسازی و ارتقای فناوری پالایشگاه‌های موجودضروری است. این برنامه باید شامل به‌روزرسانی تجهیزات، بهبود فرآیندهایتولید، افزایش ظرفیت و بهینه‌سازی مصرف انرژی باشد. علاوه بر این،سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه برای بهبود فناوری‌های پالایش نفت و تربیت نیروی انسانی متخصص نیز باید در اولویت قرار گیرد. اگرچه این اقدامات نیازمند سرمایه‌گذاری کلان و زمان قابل توجهی است، اما می‌تواند دربلندمدت به افزایش تولید بنزین با کیفیت، کاهش وابستگی به واردات، بهبودکارایی انرژی و کاهش آلایندگی‌های زیست‌محیطی منجر شود. این امر نه تنها به حل مشکل ناترازی بنزین کمک می‌کند، بلکه می‌تواند موقعیت ایران رادر بازارهای جهانی فرآورده‌های نفتی نیز تقویت نماید.
تنوع سبد سوخت
تنوع سبد سوخت در ترکیه، نقش مهمی در کاهش مصرف بنزین ایفا کرده است. بیش از ۵۰ درصد خودروهای سواری در ترکیه دیزلی هستند و سوخت گازوئیل، با مصرف کمتر و قیمت مناسب‌تر، جایگزین بنزین شده است. همچنین، ۲۴.۴ درصد خودروهای ترکیه از گاز مایع (LPG) استفاده می‌کنند که هزینه سوخت را کاهش داده است. در مقابل، ایران با وابستگی ۸۵ درصدی به بنزین در سبد سوخت حمل‌ونقل سبک، فرصت‌های استفاده از سوخت‌های جایگزین را از دست داده است.
کارشناسان معتقدند که ایران، با وجود ذخایر عظیم گاز طبیعی، می‌توانست با گسترش استفاده از CNG و LPG، مانند ترکیه، مصرف بنزین را کاهش دهد. اما زیرساخت‌های ضعیف و سیاست‌گذاری نادرست، این ظرفیت را بلااستفاده گذاشته است.
تبعات اقتصادی و زیست‌محیطی
مصرف بالای بنزین در ایران نهتنها هزینه‌های هنگفتی به اقتصاد تحمیل می‌کند، بلکه آلودگی هوای کلان‌شهرها را تشدید کرده است. ایران سال‌هاست که به دلیل ناتوانی در تأمین بنزین موردنیاز، واردکننده این سوخت است، در حالی که قاچاق روزانه حدود ۲۰ میلیون لیتر بنزین به کشورهای همسایه، از جمله ترکیه، منابع کشور را هدر می‌دهد. در مقابل، ترکیه با کاهش مصرف بنزین، نهتنها آلودگی هوا را کنترل کرده، بلکه وابستگی به واردات سوخت را به حداقل رسانده است. این کشور با سرمایه‌گذاری در خودروهای کم‌مصرف و حمل‌ونقل عمومی، توانسته الگویی موفق برای بهینه‌سازی مصرف سوخت ارائه دهد.
نیاز به اصلاحات فوری
برای کاهش اختلاف فاحش مصرف بنزین با ترکیه، ایران به اصلاحات ساختاری نیاز دارد. نوسازی ناوگان خودروهای داخلی با تمرکز بر تولید موتورهای کم‌مصرف، توسعه حمل‌ونقل عمومی در کلان‌شهرها و متنوع‌سازی سبد سوخت با استفاده از CNG و LPG، از مهم‌ترین اقدامات پیشنهادی است. همچنین، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و اجرای استانداردهای یورو ۵ و ۶ می‌تواند مصرف سوخت و آلایندگی را کاهش دهد. تا زمانی که ایران به تولید خودروهای پرمصرف و وابستگی به بنزین ادامه دهد، نهتنها منابع مالی کشور هدر می‌رود، بلکه محیط‌زیست و سلامت شهروندان نیز بیش از پیش به خطر خواهد افتاد. تجربه ترکیه نشان می‌دهد که با برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری هوشمند، می‌توان مصرف سوخت را بهینه کرد و از بحران‌های اقتصادی و زیست‌محیطی پیشگیری نمود. آیا ایران می‌تواند از این الگو درس بگیرد و گامی به سوی آینده‌ای پایدار بردارد؟
پیشنهادات کاربردی و دقیق‌تر
1. اصلاح تدریجی قیمت بنزین: با توجه به تفاوت فاحش قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه، پیشنهاد می‌شود قیمت بنزین به‌صورت تدریجی و با در نظر گرفتن حمایت‌های اجتماعی افزایش یابد تا از مصرف بی‌رویه و قاچاق سوخت جلوگیری شود.
2. توسعه سبد سوختی: سرمایه‌گذاری در توسعه سوخت‌های جایگزین مانند گاز طبیعی فشرده (CNG) و برق برای کاهش وابستگی به بنزین ضروری است.
3. افزایش بهره‌وری پالایشگاه‌ها: نوسازی و به‌روزرسانی تجهیزات پالایشگاه‌ها برای افزایش ظرفیت تولید و کاهش هدررفت بنزین پیشنهاد می‌شود.
4. توسعه حمل‌ونقل عمومی: سرمایه‌گذاری در توسعه و بهبود سیستم حمل‌ونقل عمومی برای کاهش وابستگی به خودروهای شخصی و مصرف بنزین ضروری است.
5. آگاهی‌بخشی عمومی: اجرای کمپین‌های آگاهی‌بخشی برای تشویق مردم به صرفه‌جویی در مصرف سوخت و استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی می‌تواند مؤثر باشد. ایران در آستانه یک تصمیم مهم در حوزه سیاست‌گذاری بنزین قرار دارد. ادامه مسیر کنونی، پایداری اقتصادی کشور را تهدید می‌کند و اصلاحات تدریجی، متوازن و هدفمند ضروری است. برنامه هفتم توسعه فرصتی برای بازنگری در ساختار مصرف انرژی کشور فراهم کرده و اجرای پیشنهادات فوق می‌تواند ضمن کاهش وابستگی به بنزین، زمینه‌ساز ثبات اقتصادی و پایداری محیط زیستی می باشد.
سرانه مصرف بنزین در برخی کشورهای عربی بین ۲ تا ۳ برابر ایران است
واقعیت کمتر گفته‌شده!
در سال‌های اخیر معمولاً هنگام مقایسه مصرف بنزین، «عدد کل مصرف» ایران مطرح می‌شود و همین موضوع باعث شکل‌گیری این تصور شده که ایرانی‌ها بیش از کشورهای عربی منطقه بنزین مصرف می‌کنند.
اما بررسی‌های تحلیلی نشان می‌دهد اگر به‌جای مصرف کل، شاخص درست یعنی سرانه مصرف بنزین را ملاک قرار دهیم، نتیجه کاملاً متفاوت خواهد بود.
سرانه مصرف یعنی چه؟ و چرا مهم‌تر از مصرف کل است؟
مصرف کل، مجموع بنزین مصرفی یک کشور است؛ اما برای مقایسه الگوی مصرف بین کشورها، باید میزان مصرف هر فرد را اندازه‌گیری کرد. به این شاخص، سرانه مصرف گفته می‌شود.
سرانه، تصویر دقیق‌تری از رفتار مصرفی، سبک زندگی و الگوی استفاده از خودرو ارائه می‌دهد.
مقایسه سرانه مصرف بنزین در ایران و کشورهای خلیج‌فارس
بر اساس داده‌های منتشرشده از منابع انرژی منطقه‌ای، سرانه مصرف بنزین در برخی کشورهای عربی بین ۲ تا ۳ برابر ایران است. این تفاوت، نشان‌دهنده الگوی متفاوت استفاده از خودرو و سبک زندگی در کشورهای نفت‌خیز حوزه خلیج‌فارس است.
سرانه مصرف بنزین در سال ۲۰۲۳ (لیتر به ازای هر نفر):
کشور سرانه مصرف (لیتر/نفر)
امارات متحده عربی ۱,۰۳۰
کویت ۱,۰۰۶
قطر ۸۹۷
عربستان سعودی ۸۹۴
بحرین ۸۱۲
عمان ۷۷۱
ایران ۳۶۸
همان‌طور که مشاهده می‌شود، ایران کمترین سرانه مصرف بنزین را در میان این کشورها دارد و سرانه امارات و کویت تقریباً سه برابر ایران است.
پس چرا ایران در مصرف کل بنزین بالا محسوب می‌شود؟
مقایسه مصرف کل تصویر دیگری ارائه می‌دهد. ایران از نظر جمعیت بسیار بزرگ‌تر از اغلب کشورهای عربی است؛ بنابراین حتی با سرانه پایین‌تر، مجموع مصرف کشور بالا است.
مصرف کل بنزین در سال ۲۰۲۳ (میلیون لیتر):
کشور مصرف کل (میلیون لیتر/سال)
ایران ۳۲,۴۴۵
عربستان سعودی ۳۲,۲۱۷
امارات متحده عربی ۹,۶۹۰
کویت ۴,۴۳۰
عمان ۳,۶۲۶
قطر ۲,۴۲۲
بحرین ۱,۲۱۹
چرا سرانه کشورهای عربی بالاتر است؟
دلایل متعددی باعث افزایش سرانه مصرف در کشورهای حوزه خلیج‌فارس شده است:
۱. جمعیت کم و سطح درآمد بالا
کشورهایی مانند قطر، کویت و امارات جمعیت کمی دارند، اما تعداد خودرو و میزان سفر جاده‌ای به‌ازای هر فرد زیاد است.
۲. خودروهای قدرتمند و لوکس
در این کشورها خودروهای شاسی‌بلند، موتورهای حجیم و مدل‌های پرمصرف محبوب هستند.
۳. کیفیت جاده‌ها و سفرهای بین‌شهری
زیرساخت‌های جاده‌ای پیشرفته و فاصله‌های بین‌شهری کوتاه، سفر با خودرو شخصی را رایج و راحت کرده است.
۴. سبک زندگی و وابستگی به خودرو شخصی
به‌دلیل شرایط اقلیمی گرم و حمل‌ونقل عمومی محدود در بخش‌هایی از منطقه، وابستگی به خودرو شخصی بالا است.
ایرانی‌ها منطقی‌تر مصرف می‌کنند؟
با وجود خودروهای پرمصرف داخلی، ناوگان حمل‌ونقل نه‌چندان پیشرفته و قیمت ارزان بنزین، انتظار می‌رود مصرف سرانه ایران بیشتر باشد. اما آمار نشان می‌دهد رفتار مصرفی جامعه ایرانی نسبتاً منطقی است و برخلاف تصور رایج، ایرانی‌ها از بسیاری از کشورهای عربی منطقه کمتر بنزین مصرف می‌کنند.
جمع‌بندی
در سرانه مصرف: ایران پایین‌ترین مصرف را بین کشورهای خلیج‌فارس دارد.
در مصرف کل: ایران یکی از بالاترین مصرف‌ها را در منطقه دارد.
نتیجه: برای تحلیل درست الگوی مصرف سوخت، سرانه شاخص دقیق‌تری نسبت به مصرف کل است.