پایان بی‌انضباطی‌های مالی

 سید حسین پیران- ناكارآمدی و بی‌انضباطی‌های مالی ناشی از روند كنونی بودجه‌ریزی در ایران، زمینه‌های لابی‌گری، فساد مالی و برخی پیوندهای ناسالم میان نهادهای ذی‌ربط و همچنین مخدوش كردن حدود و مرز اختیارات قوا را فراهم كرده است. لذا عواملی از این دست ضرورت اصلاح نظام بودجه‌ای در ایران را دوچندان كرده است. هدف از اصلاح نظام بودجه‌ریزی كشور، ضمن فراهم كردن زمینه‌های لازم برای پاسخگویی بیشتر دولت و همچنین شفاف‌سازی حقوق قوه مجریه در روند تدوین لایحه بودجه، احقاق حقوق قوه مقننه است.
بودجه در راستای سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی دولت‌ها دارای چهار نقش اساسی است كه عبارتند از:
1 ـ تامین كالاها و خدمات عمومی:این نوع كالاها در بازار وجود ندارند و قابل خرید و فروش نیستند عرضه آن‌ها به عهده دولت است و هزینه آن‌ها به صورت مالیات از طریق بودجه یا به طور مستقیم از مردم جامعه دریافت می‌گردد. نمونه این نوع كالاها عبارتند از پارك‌ها، راه‌ها، خدمات پستی، خدمات امنیتی و ...
2 ـ تامین عدالت اجتماعی:فقرزدایی و بهره‌مندی تمام اقشار جامعه‌ می‌تواند از اهداف بودجه باشد. دولت در تحقق بخشیدن به هدف تامین عدالت اجتماعی می‌تواند تركیب درآمدهای مالیاتی و همچنین كم و كیف هزینه‌های بودجه را به نحوی تنظیم كند كه در كم كردن فاصله طبقاتی و تعدیل توزیع درآمد افراد موثر باشد با مطالعه بودجه می‌توان مشخص كرد كه استفاده كنندگان از هزینه‌های دولت كدام اقشار و طبقات جامعه هستند و از طرف دیگر بار تامین منابع درآمد این هزینه‌ها بر دوش كدام یك از طبقات مردم جامعه است.
3 ـ تامین توسعه اقتصادی:با مطالعه بودجه‌ی دولت‌ها از نظر نسبت اعتبارات تملك دارایی‌های سرمایه‌ای به اعتبارات هزینه و نیز روند حجم اعتبار طرح‌های زیربنایی می‌توان میزان و پیشرفت جامعه را به سوی رشد اقتصادی ارزیابی كرد.
4 ـ تامین ثبات اقتصادی:دولت‌ها از طریق وصول درآمدها و انجام هزینه‌های بودجه‌ای، در عرضه و تقاضای كل جامعه اثر می‌گذارند. در شرایط تورمی دولت با اعمال سیاست انقباضی  هزینه‌های خود را كاهش یا مالیات را افزایش می‌دهد تا تقاضای كل را كاهش دهد و همچنین در دوره ركود و شیوع بیكاری با اعمال سیاست‌های انبساطی، درآمدهای مالیاتی خود را كاهش یا هزینه‌های خود را افزایش می‌دهد تا تقاضای كل را افزایش داده و قدرت خرید را به جامعه تزریق كند.
بودجه ریزی شامل چهار مرحله اصلی می شود که هر مرحله ممکن است خودش به چند زیر مجموعه تقسیم شود. مراحل اصلی بودجه ریزی عبارتند از تدوین، تصویب، اجرا، تفریغ. در دهه‌های اخیر، طرح مباحث تازه در مفاهیم و ماموریت‌های بخش عمومی بر ضرورت بازنگری و اعمال اصلاحاتی به منظور ایجاد شفافیت در فرایند بودجه‌ریزی، پاسخگویی و انضباط مالی تاكید داشته و تلاش‌هایی را در سطوح ملی و بین‌المللی برانگیخته است. این تلاش‌ها در سطح ملی به دنبال بازشناسی و ارائه تعریف‌ها و الگوهای اطلاعاتی مناسب از بخش عمومی برای تجهیز و تخصیص منابع به مصارف كاركردهای مدیریتی و تامین حقوق قوای نظام سیاسی حاكم در بودجه است.
به‌رغم دقت‌های بسیاری كه در تهیه بودجه صورت می‌گیرد، گاه در تهیه متون و ارائه احكام و عبارات ابهاماتی دیده می‌شود كه امكان اجرای حكم را از بین می‌برد. همچنین در اكثر سال‌ها دستگاه‌های اصلی دولت با كسری اعتبار برای پرداخت حقوق وعیدی مواجه می شوند یا به دلیل عدم تحقق منابع پیش‌بینی شده‌، تخصیص و پرداخت به طرح‌های عمرانی كاهش یافته و بهره‌برداری از سرمایه‌گذاری‌ها با تاخیر مواجه می‌شود.
روش تنظیم بودجه عملیاتی در حقیقت افزایش دقت برآوردها در روش بودجه‌ریزی برنامه‌ای است با این حال تفاوت‌های عمده میان بودجه عملیاتی و بودجه برنامه‌ای از این قرار است:
- بودجه برنامه‌ای در سطحی بالاتر از بودجه عملیاتی قرار دارد، زیرا هر برنامه چند واحد عملیاتی را در بر می‌گیرد. - بودجه برنامه‌ای هزینه‌ها را به صورت كلی و فقط در سطح برنامه مطرح می‌كند و مورد استفاده مسوولان مانند مجلس، ریاست جمهوری و ... قرار می‌گیرد در حالی كه بودجه عملیاتی هزینه‌ها را به جزئی‌ترین شكل ممكن گزارش می‌كند و برای مدیران عملیاتی می‌تواند سودمند باشد. - از نظر بعد زمانی بودجه برنامه‌ای پیش‌نگر است و با توجه به اهداف دولت روند آینده فعالیت‌های دستگاه را در نظر می‌گیرد. اما بودجه عملیاتی همواره ناظر بر ارتباط میان مواد هزینه و محصول نهایی و فعالیت‌ها و طرح‌ها با توجه به حجم عملیات می‌باشد.